Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (ul. Trakt Lubelski #157) to neogotycka świątynia w parafii pod tym samym wezwaniem. Kościół jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem 915 [1]. Parafia liczy ok. 7000 parafian [7] i jest to największa pod względem terytorialnym parafia warszawska [4].

Na terenie posesji znajduje się m.in. duży parking, przy samej świątyni dzwonnica i krzyż papieski, a w głębi działki monumentalny, 1-2-kondygnacyjny dom parafialny na planie kwadratu z wewnętrznym dziedzińcem, plebania w stylu klasycystycznego dworku, budynki pomocnicze (m.in. garaże) i duży teren zielony.

W głównym ołtarzu kościoła znajduje się obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Marmurowy ołtarz soborowy został wybudowany w 1993 roku. Jego konsekracji dokonał bp Stanisław Kędziora [13]. Prawy ołtarz boczny przedstawia Serce Pana Jezusa, a lewy św. Antoniego. W prezbiterium znajduje się zespół witraży pt. Zbawiciel z hostią w otoczeniu aniołów [3]. Przedstawiają one Pana Jezusa z Hostią i kielichem w rękach, a po bokach znajdują się śpiewający aniołowie, którzy grają na instrumentach na cześć Najświętszego Sakramentu. Witraże powstały dla upamiętnienia Kongresu Eucharystycznego w 1990 roku w pracowni Teresy Reklewskiej z Warszawy-Miedzeszyna. Fundatorkami były Zofia Głowacka i Karolina Bylina z Chicago. Na uwagę zasługują też obrazy Drogi Krzyżowej namalowane przez Jana Molgę. Wielu wiernych chętnie modli się w kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej poświęconej przez kard. Stefana Wyszyńskiego [13].

Organy wybudował Józef Szymański z Warszawy w 1886 roku. Pierwotnie instrument miał 12 głosów, dwa manuały i pedał, trakturę mechaniczną i wiatrownice stożkowe. Po zniszczeniach wojennych w 1944 roku został przebudowany w latach 50-tych XX wieku przez Zygmunta Kamińskiego z zastosowaniem traktury pneumatycznej i rozszerzeniem skali manuałów z C-f3 do C-a3. W 2010 roku organy wyremontował Marian Leśniczuk z Korczewa, który zmienił dyspozycję instrumentu. Obecnie organy mają 18 głosów (dwie klawiatury i pedał). Dyspozycja instrumentu to Manuał I (1. Pryncypał 8, 2. Bordon 8, 3. Salicet 8, 4. Oktawa 4, 5. Rorflet 4, 6. Nazard 2 2/3, 7. Mixtura IV), Manuał II (1. Pryncypał 8, 2. Gamba 8, 3. Gedekt 8, 4. Traverso 4, 5. Horn 2, 6. Progres. II, 7. Obój 8) i Pedał (1. Subbas 16, 2. Violon 16, 3. Fletbas 8, 4. Chorał 4). Traktura gry i rejestrów jest pneumatyczna. Instrument ma automat pedałowy, wolną kombinację, crescendo i temolo [10].

Dom parafialny wybudowany został w latach 80-tych XX wieku. Funkcjonuje w nim Oratorium, odbywają się spotkania katechetyczne [13]. Dom parafialny zastępuje lokalny ośrodek kultury, a przykościelne tereny służą parafianom do celów rekreacyjnych [14]. W parafii działa kilka wspólnot [13] oraz Parafialny Klub Sportowy Victoria Zerzeń Warszawa, założony w 1996 roku z inicjatywy Księdza Krzysztofa Ziółkowskiego [15].

Kolejni proboszczowie w parafii to Grzegorz, Mikołaj Nieżyński, Stanisław Chociszewski (XV wiek), Adam Rogulski, Stanisław Słomczyński, Wojciech z Siennicy (XVI wiek), Tomasz z Bystrzanowa (XVII wiek), ks. Franciszek Wierzchowski (od 1790 do 1819 roku), ks. Feliks Zalewski (do 1829 roku), ks. Wacław Ślepowroński (do 1857 roku), ks. Aleksander Kubin (do 1896 roku), ks. Henryk Łebkowski (do 1898 roku), ks. Zacheusz Kasiński (do 1914 roku), ks. Józef Kajrkuszto (do 1916 roku), ks. Kazimierz Merklejn (do 1920 roku), ks. Anastazy Chabowski (do 1932 roku), ks. Julian Budziszewski (do 1947 roku), ks. prał. Józef Zagziłł (do 1983 roku), ks. prałat Marian Mirecki (do 2005 roku), ks. kanonik Krzysztof Waligóra (po 2005 roku) [4].

Cmentarz przykościelny

Cmentarz został zlikwidowany w latach 80-tych XX wieku podczas budowy nowej świątyni (być może pochówków zaprzestano już wcześniej) [9]. Powodem otwarcia nowego cmentarza była m.in. powódź, stąd nowy cmentarz założono na wydmie [11].

W obrębie dawnego cmentarza znajduje się zespół dobrze zachowanych nagrobków okolicznych dziedziców z połowy XIX wieku [3]. W 2011 roku można było odnaleźć osiem nagrobków: 1) Anieli z Kubinów Łukasiewicz (zmarła w 1865 roku), 2) Faustyny z Mazurkiewiczów Moszyńskiej (1850), 3) Marianny z Laklewiczów Pancer (1843) i Stanisława Pancer (1857), 4) Franciszka Kaclewskiego/Harleckiego (1878), 5) Anny z Czajewiczów Pancer (1865), 6) Heleny Ludwiki z Trzcińskich Borow[skiej] (1845), Ruperta Wojciecha Borowskiego oraz nieznanej trzeciej osoby i 7) Wincentego Chromeckiego (1862). Ostatnia ósma płyta jest całkowicie nieczytelna [9]. Mogła być poświęcona księciu Franciszkowi Ksaweremu Druckiemu-Lubeckiemu [11].

Nagrobki znajdują się poza ogrodzeniem dziedzińca kościelnego [5], na skraju niewysokiej skarpy na której ulokowano zabudowania kościelne. Teren jest zarośnięty przez pokrzywy i drzewa [9].

Wszystkie nagrobki zostały poddane pracom konserwatorskich w latach 2011-2012 roku [11], a 28 lutego 2008 roku podjęto decyzję o wpisaniu ich do rejestru zabytków [8].

Groby kloszowe

W 1968 roku w okolicy kościoła odkryto przypadkowo trzy ciałopalne groby popielnicowe nakryte glinianymi kloszami. Odkrycie dało początek systematycznym badaniom archeologicznym prowadzonym w okolicy w latach 1968-1971 oraz 1982-1985. Stwierdzono istnienie cmentarzyska kultury grobów kloszowych z wczesnej epoki żelaza, datowanego na lata ok. 400-200 p.n.e., reliktów osady kultury trzcinieckiej z wczesnej epoki brązu (z lat ok. 1300-1200 p.n.e.) oraz śladów osadnictwa kultury łużyckiej z epoki brązu (ok. 1200-650 p.n.e.). Z powodu urbanizacji okolicznych terenów prac nie zakończono. W 1988 i 1993 roku przypadkowo odkryto kolejne groby [5], a w 2002 roku odnaleziono owalny klosz wys.70 cm, w którym znajdowały się pokruszone szczątki kości i stopione ozdoby z brązu [5].

W epoce żelaza i brązu w okolicy znajdowały się osady, a pobliskie żyzne gleby pierwszego tarasu nadzalewowego sprzyjały rolnictwu. Prochy zmarłych po spaleniu na stosie chowano 300-500 metrów za osadami [5].

Pierwszy drewniany kościół, ufundowany przez właścicieli tych terenów, rodzinę Zerzeńskich herbu Kościesza, powstał w tym miejscu w 1403 roku. Biskup poznański Wojciech Jastrzębiec w 1406 roku erygował parafię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny [1] z części parafii Św. Anny w Warszawie-Wilanowie [7]. W 1445 roku z parafii Zerzeń oddzielono wsie: Długa Kościelna, Długa Szlachecka i Żórawia (dzisiejsza Żurawka) [4]. W 1580 roku do parafii należało 12 wsi: Zerzeń, Borków, Grabie, Miłoszyn, Janówko, Wiązowna, Zastów, Boryszew, Góraska, Płachta, Dziechciniec, Wólka Zerzeńska [7]. W roku 1603 roku obok drewnianego kościoła stała plebania, budynek szkółki parafialnej, przytułek dla chorych i starców oraz karczma [7]. W 1622 roku proboszcz Zerzenia otrzymał darowiznę od Wawrzyńca Podolskiego w postaci gruntu [5]. Podczas potopu szwedzkiego kościół i otaczające go budowle zostały zniszczone. Świątynię odbudowano i konsekrowano 10 lipca 1667 roku przez biskupa Stanisława Święcickiego. Ponownemu zniszczeniu kościół uległ w pożarze w 1739 roku, po czym został odtworzony w latach 1739-1749 [1].

W 1801 roku do parafii należały osady: Zastów, Zbytki, Las, Zerzeń, Borków, Zagóźdź, Miedzeszyn, Błota, Falenica, Nowa Wieś [7]. Nowy, murowany kościół, powstał w latach 1880-1888 staraniem ks. Aleksandra Kubina z fundacji hr. Aleksandry Augustowej Potockiej według projektu architekta Konstantego Wojciechowskiego. Rzeźby w ołtarzu powstały w pracowni Bolesława Syrewicza, natomiast witraże wykonano w Zakładzie św. Łukasza według projektu p. Biedrońskiego [1]. 10 czerwca 1888 roku sufragan warszawski bp Kazimierz Ruszkiewicz dokonał konsekracji nowej świątyni [7].

W roku 1884 roku tereny parafii nawiedziła wielka powódź. W obawie przed kolejną ks. Aleksander Kubin przeniósł cmentarz przykościelny na wydmy przy ul. Cylichowskiej [7].

W 1917 roku zostały skonfiskowane dzwony i naczynia liturgiczne [3].

W 1920 roku z inicjatywy ks. Kazimierza Merklejna rozpoczęto budowę domu parafialnego, którą ukończono w 1923 roku [1]. W 1925 roku jedno pomieszczenie w domu parafialnym oddano szkole [4].

We wrześniu 1939 roku kościół i plebania zostały zajęte przez Niemców [1].

12 sierpnia 1941 roku Niemcy zażądali wydania trzech dzwonów kościoła. Mieszkańcy ukryli dzwon „Kazimierz” w stodole u gospodarza w Zastowie, w zamian wydając Niemcom dzwon z sygnaturki. Dzięki temu przetrwał on do chwili obecnej [1].

W 1944 roku kościół znalazł się na linii frontu i podobnie jak plebania i budynki gospodarcze został zbombardowany. Zniszczenia oceniono na 80% [1].

Po wojnie siłami mieszkańców przystąpiono do odbudowy według zachowanych [1] planów z 1880 roku [3]. Odbudowa do stanu surowego trwała do 1950 roku [7]. W 1947 roku powstała nowa dzwonnica [1].

Wieżę kościoła odbudowano w 1976 roku [7]. Trzy nowe marmurowe [3] ołtarze zaprojektował Stanisław Marzyński. W 1976 roku świątynia została poświęcona przez kardynała Stefana Wyszyńskiego. W dzwonnicy umieszczono dwa nowe dzwony: Maryja i Józef oraz zachowany dzwon Kazimierz [1].

W 1977 roku budowla została wpisana do rejestru zabytków [3].

W 1987 roku rozpoczęto budowę domu katechetycznego [1].

W 2005 roku parafia liczyła 4.5 tys. mieszkańców, których liczba wzrosła w 2005 roku do blisko 8 tys. [14].

Od 24 września [14] 2006 roku kościół, jako pierwszy w Wawrze, jest nocą iluminowany [1]. W ten sposób parafia uczciła 600-lecie swego istnienia. Projekt oświetlenia przygotowała Barbara Brzeska. Oświetlenie w kwocie 200 tys. zł sfinansował Urząd Dzielnicy [2]. Podczas uroczystości oprawę muzyczną przygotowali muzycy Opery Kameralnej w Warszawie [14].

W latach 2007-2010 kościół został gruntownie wyremontowany. Wykonano izolację pionową i poziomą murów zewnętrznych, zainstalowano ogrzewanie gazowe i wymalowano wnętrze [3], obłożono naturalnym kamieniem przyziemia murów kościoła, nastąpił też gruntowny remont organów [7].

1 czerwca 2009 roku w kościele odbył się pogrzeb Stanisława Królaka [6].

Od 29 czerwca 2015 roku kancelaria parafialna i cmentarna została przeniesiona do małego domu parafialnego przy ulicy [16].