Osiedle Towarzystwa Osiedli Robotniczych (TOR) Koło to dwadzieścia dwupiętrowych bloków ułożonych prostopadle do ul. Obozowej (w zabudowie grzebieniowej [2]). Ulica ta była główną osią założenia [1]. Na południe od ulicy znalazły się budynki o adresach nieparzystych ul. Obozowa #67 (nr 11), #69, #71, #73, #75, #77, #79, #81, #83 i 85 (nr 20), a na północ o adresach parzystych ul. Obozowa #62 (nr 1), #64, #66, #68, #70, #72, #74, #76, #78 i #80 (nr 10).

Układ urbanistyczny

Osiedle TOR na Kole było eksperymentem taniego budownictwa. Projektantem był Roman Piotrowski, współpracowali z nim Zdzisław Szulc, Kazimierz Lichtenstein i Aleksander Brzozowski [2]. Osiedle za patrona otrzymało Stefana Żeromskiego [1], gdyż bloki robotnicze miały być ucieleśnieniem jego idei szklanych domów [19]. Nazywane były w 1937 roku w reklamach "maszynami do mieszkania" [36]. Według założeń osiedle miało powstać nie dalej niż dwa kilometry od zakładów pracy, ale również niezbyt blisko ich, by mieszkańcy nie odczuwali szkodliwego wpływu fabrycznych wyziewów i hałasów. Ponadto grunt nie mógł podmakać [2].

Pieszym kręgosłupem północnej części osiedla jest alejka między prześwitami pod każdym z domów [2]. Deptak stanowi oś kompozycyjną założenia. Wzdłuż niego umieszczono w połowie długości każdego bloku kolejne bramy [32]. Okna większości mieszkań wychodzą na zieleńce pomiędzy blokami, a nie na ruchliwą ul. Obozową. Jednocześnie osiedle tworzy zwarty zespół [2]. Pomiędzy blokami znajdują się place zabaw. Wjazd samochodem na teren osiedla jest możliwy tylko od tylnych uliczek dojazdowych [2].

Największym walorem architektury osiedla, mimo skromnego wyposażenia budynków była niezwykle starannie utrzymana zieleń [13]. Każdy kompleks 10 domów był ogrodzony i zamykany na noc, a bezpieczeństwa pilnowało łącznie czterech dozorców, po jednym na pięć budynków. Przy każdej z dwóch bram wejściowych (jednej na początku i drugiej na końcu każdego kompleksu) zainstalowane były dzwonki elektryczne, aby można było zbudzić dozorcę i wyjść lub wejść do osiedla. Dozorcy dbali także o zieleń i czystość na klatkach schodowych, placach zabaw (piaskownicach) i we wspólnych pomieszczeniach osiedla [32].

19 budynków było mieszkalnych, dwudziesty był budynkiem usługowym [1]. Znajdowało się w nim m.in. przedszkole, dom kultury z salą teatralną i biblioteka [32]. W ramach projektu osiedla powstał też na południe od budynków 79 i 81 ogród jordanowski i budynek szkoły podstawowej [1]. W pierwszym bloku od strony północnej były: sklep spożywczy, urząd pocztowy, pracownie krawiecka i szewska, a w 10 bloku strony północnej sklepy: mięsny, warzywny i gospodarczo-pasmanteryjny [2]. Na osiedlu działała też apteka i księgarnia (łącznie było osiemnaście sklepów [32]). Pomiędzy budynkami 81 i 83 wybudowano kilka garaży [32].

Budynki

W projektach bloków dominowała modernistyczna prostota i funkcjonalność [2]. Bloki wykonano w technologii prefabrykowanej, z tanich materiałów. Architekci uwypuklili jednak detal (m.in. dodano przeszklenia i wyróżniono wejścia do klatek schodowych), zróżnicowana została faktura elewacji [5]. By rozbić monotonię, szare tynki zostały skontrastowane z odsłoniętą czerwoną cegłą [2], a nawet z betonem [5]. Przed oknem był śmietnik, za nim trzepak [2].

Obecnie, mimo że bloki są zaniedbane i wymagają pilnych remontów, uniknęły zmiany kolorystyki, powszechnej podczas termodernizacji [2].

Wnętrza

Mieszkania zaprojektowano z myślą o robotnikach [1]. Miały być małe, suche, jasne i tanie. Kwota czynszu nie przekraczała 20 zł miesięcznie (plus koszty wody około 4 do 6 złotych [1]), czyli jednej dziesiątej dochodu robotnika. Mieszkania powstały w dwóch wersjach [2]. Bloki na północy to tzw. korytarzowce (mające po 9 mieszkań na każdym piętrze każdej klatki schodowej), a na południu to tzw. klatkowce (mające po 4 mieszkania na każdym piętrze każdej klatki schodowej) [32]. W każdym bloku były 4 klatki schodowe. Mieszkania na kondygnacji (licząc od lewej) pierwsze i ostatnie miało jeden pokój, kuchnię, małą ubikację i przedpokój. Łącznie 32 m2. Pozostałe dwa mieszkania na piętrze miały dwa pokoje i od mniejszego wejście do aneksu kuchennego, a także balkony. Były to mieszkania większe niż [2] w blokach korytarzowych (zbudowanych wcześniej), gdzie mieszkania tworzył jeden pokój z wnęką kuchenną [12]. W części południowej były 432 lokale [8], w części północnej 540 [12]. Na osiedlu zamieszkało 4500 osób [32]. Pilnowano wykonywania zaleceń przeciwpożarowych, na strychach zawsze był piach w skrzyni, a mieszkania były kontrolowane pod względem czystości i porządku [36].

Każde mieszkanie miało ustęp, lecz łazienka była wspólna dla każdego piętra. Lokatorzy mieli do dyspozycji suszarnie na strychach i pralnie w piwnicach (w piwnicy była wanna z opalanym piecem na ciepłą wodę, a po drugiej stronie piwnicy pralnia z balią i kociołkiem (około 40 litrów pojemności)) [2] oraz pomieszczenia piwniczne do przechowywania węgla opałowego czy ziemniaków [32]. W lokalach był dostęp do gazu, elektryczności, kanalizacji i wody [1]. Zainstalowano kuchnie węglowe lub dwupalnikowe płytki gazowe [12]. Mieszkanie ogrzewał piec kaflowy [32]. Nowoczesnym rozwiązaniem były wbudowane we wnęki szafy na ubrania [12]. Atutem były też duże okna zajmujące niemal całą ścianę [2]. Powierzchnia mieszkań nie przekraczała 30 m2 [1].

Na budynkach w północnej części zachowały się przedwojenne tabliczki adresowe z informacją o przypisaniu osiedla do komisariatu XXVI Marymont, właścicielu zabudowań oraz numerze hipotecznym (wspólnym dla wszystkich budynków) [1].

Na budynku od ul. Obozowej 76 (78 [14]) znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca śmierć mieszkańców w wyniku bombardowań niemieckich 1 i 25 września 1939 roku [14] o treści: „Pamięci Mieszkańców Osiedla im. St. Żeromskiego na Kole którzy zginęli od bomb hitlerowskich 1-IX-1939 - Wożniak Piotr - Wożniak Konstanty - Szulim Stanisława - Szulim Jadwiga - Szulim Zdzisław - Kamiński Władysław - Sowińska Helena - Sowińska Irena - Dobrzyńska Barbara - Brodowicz Stanisława - Salejew Piotr - Salejew Józefa - Hołownik Paulina - Hołownik Irena 25-IX-1939 - Czwarny Józef - Czwarna Władysława - Więckowski Antoni - Almert Zenaida - Regulski Czesław - Markowska Aleksandra - Markowski Mieczysław - Bugaj Wacław - Bugaj Helena - Bugaj Jerzy - Bugaj Stanisław - Zaręba Stanisław - Zaręba Apolonia - Urbanowicz Apolonia - Kozłowski Władysław W dziewiątą rocznicę zgonu Mieszkańcy Osiedla W. S. M. im. ST. Żeromskiego na Kole” [22].

Dom Kultury

Gmach XX na rogu ul. Obozowej i ul. Deotymy (ul. Obozowa #85) przeznaczono na Dom Kultury oraz na cele społeczne (w środku znalazły się, istniejące do dzisiaj, przedszkole, sala widowiskowa na 500 miejsc, biblioteka, świetlica, lokale administracji oraz mieszkania dla trzech lekarzy). Budynek ten wyróżniono od strony południowej dodatkową kolumnadą oraz bogatszym wystrojem [1]. W Domu Kultury organizowano odczyty i dyskusje, zabawy taneczne, działał klub sportowy, klub młodzieżowy, tani sklep z przyborami szkolnymi [3]. W okresie międzywojennym była to też siedziba "kropli mleka" [12].

Kamień węgielny pod budynek położony został 13 maja 1936 roku [36]. Na powstałym w 1938 modernistycznym budynku znajduje się napis: "Dom Kultury Osiedla Robotniczego im. Stefana Żeromskiego". Na ścianie Domu Kultury jest również pamiątkowa tablica, umieszczona tu w 1958 roku, upamiętniająca poległych żołnierzy Batalionu Czwartaków (młodych żołnierzy 4 Batalionu Armii Ludowej, którzy podczas okupacji przeprowadzili kilka spektakularnych akcji dywersyjnych). Tablica ma typową formę, w jakiej upamiętniano poległych żołnierzy Gwardii i Armii Ludowej oraz ich ważniejsze akcje [27]. W 2017 roku radny Maciej Wyrzykowski złożył wniosek o usunięcie tablicy [33].

Sporą część elewacji porasta bluszcz [2].

Pomnik Stefana Żeromskiego

Przy domu kultury od ul. Deotymy ustawiono popiersie patrona osiedla, Stefana Żeromskiego [1]. Autorem projektu i wykonawcą rzeźby był Wiesław Muldner-Nieckowski. Skromne popiersie umieszczono na kamiennym cokole, przypominającym w swojej formie dużą literę "Ż" [19], którą tworzą cztery prostokątne bryły. Jest w nie wkomponowane imię i nazwisko Stefana Żeromskiego oraz lata jego życia [20]. Pomnik powstał około 1975 roku [20]. Został odsłonięty w 1984 roku przez córkę pisarza. Uroczystość była połączona z nadaniem jego imienia Domowi Kultury [19].

Początkowo tereny Koła należały do wsi Wielka Wola [10]. Obszar ten przeszedł do historii ze względu na odbywające się tu wolne elekcje królów polskich, począwszy od Stefana Batorego. Nazwa pochodzi od "koła rycerskiego", jednego z elementów pola elekcyjnego obok wsi Wola [8].

Ulica Obozowa była wówczas polną drogą wiodącą do wsi Babice [13].

W dobie Królestwa Kongresowego dzisiejsza ul. Obozowa prowadziła do obozu artylerii pieszej (stąd jej nazwa), a w późniejszym okresie do obozu wojska rosyjskiego. W pierwszej połowie XIX wieku stało tu mnóstwo wiatraków, a obok wznosiły się drewniane domy młynarzy. Wzdłuż ul. Obozowej znajdowały się kominy cegielni i liczne glinianki [13]. Jako ulica została uregulowana najprawdopodobniej w końcu XIX wieku [32].

W 1875 roku Koło liczyło około 100 domów. Pod koniec XIX wieku wybudowano tu kolejne 40 domów i kilka wiatraków. Z 1200 mieszkańców 1/3 stanowili niemieccy młynarze i ogrodnicy [10].

W 1916 roku tereny Koła włączono do Warszawy [10].

Towarzystwo Osiedli Robotniczych

Towarzystwo Osiedli Robotniczych powstało 1 listopada 1934 roku dzięki uchwale Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów [5]. Zadaniem TOR była budowa dla najbiedniejszych robotników i pracowników umysłowych (zarabiających do 250 zł miesięcznie) mieszkań dostosowanych do ich wynagrodzenia. Towarzystwo zajmowało się m.in. pozyskiwaniem gruntów pod budowę osiedli oraz szukaniem najlepszych projektów architektoniczno-urbanistycznych takich założeń, gdy podobne potrzeby w całej Europie doprowadziły do zorganizowania dorocznych Międzynarodowych Kongresów Architektury Nowoczesnej (CIAM) i spisania w 1933 roku Karty Ateńskiej [5].

Inicjatorem TOR był Jan Strzelecki. W Warszawie TOR zbudował dwa osiedla, na Kole i na Grochowie oraz współfinansował kilka innych. Po II wojnie światowej TOR przekształcono w ZOR (Zakład Osiedli Robotniczych) [5].

Osiedle TOR Koło powstało w latach 1935-1938 [1]. Jako pierwszą zrealizowano północną część [3]. 19 grudnia 1937 roku o 11:00 odbyło się otwarcie i poświęcenie osiedla, z wielką pompą, w obecności wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Wśród gości znajdował się prezes Banku Gospodarstwa Krajowego oraz córka Stefana Żeromskiego. Fragmenty powieści Żeromskiego „Przedwiośnie”, opisujące wizję szklanych domów czytał Aleksander Zelwerowicz [7]. Kolonia TOR była przed wojną największym w Polsce osiedlem tanich mieszkań [3], stojącym wówczas w szczerym polu [6]. W 1938 roku ukończono drugi etap budowy [7]. Budowa dwudziestu budynków kosztowała 6 mln złotych [4].

W momencie oddania osiedla ponad połowa warszawskich mieszkań była przeludniona, bez dostępu do wody, prądu i dziennego światła [2]. Dlatego popyt na mieszkania był ogromny, o każde starało się sześciu kandydatów [3]. Była to dla robotników kompletna zmiana warunków życia. Gdy z całymi rodzinami sprowadzali się do osiedla, należące do nich meble, przedmioty codziennego użytku poddawano obowiązkowej dezynfekcji. W dodatku twórcom osiedla udało się zintegrować społecznie robotników, którzy nie mieli nawyków do życia we wspólnocie [13].

Równolegle z osiedlem powstało przedłużenie linii tramwajowej biegnącej ul. Obozową. Kończąca się do tej pory pętlą w okolicach ul. Wawrzyszewskiej, w listopadzie 1937 roku została przedłużona do pętli na Kole [7]. Tramwaj jechał wówczas środkiem trawnika, gdyż między torami poprowadzonymi wzdłuż ulicy zasiano trawę. Starannie skoszona, ukwiecona, sprawiała wrażenie łąki, a nie torowiska [13].

Na osiedlu w 1 września 1939 roku wybuchły jedne z pierwszych bomb, które zrzucono na Warszawę [2]. Trzy samoloty nadleciały wówczas na dosyć dużej wysokości. Po kilku chwilach był ogromny wybuch. Do akcji ratowniczej skierowano wojsko i straż oraz oddziały pomocnicze [31]. Prawdopodobnie do bombardowania przyczyniła się bliskość fortu Bema, atakowanego wówczas przez Niemców [7]. Kamienica przy ul. Obozowej 76 została w wyniku eksplozji zniszczona [16]. Zniszczenia zostały sfotografowane przez Harrisona Formana, amerykańskiego dziennikarza który pozostał w Polsce w pierwszych tygodniach II wojny światowej [18].

Kolejne bombardowanie miało miejsce 25 września. W tych dwóch atakach życie straciło 30 mieszkańców [16]. Budynek przy ul. Obozowej 76 odbudowano jeszcze podczas okupacji. Obecnie na ścianie bloku wisi tablica pamiątkowa [18].

W czasie wojny w Domu Kultury znajdowała się stołówka organizacji lewicowych, funkcjonował też Caritas. Na boisku obok szkoły rozgrywano mecze piłkarskie [11]. W mieszkaniu przy ul. Obozowej 85 działał gabinet dentystyczny [22].

Na osiedlu rozwijała się konspiracja [11]. Po wybuchu Powstania Warszawskiego przy ul. Obozowej 85 uruchomiono szpital. Pracował w nim m.in. porucznik lekarz „Rot” [30]. Punkt został zorganizowany przez Władysławę Martynowską na I piętrze w dużej sali budynku administracji. Dzięki pomocy mieszkańców osiedla po dwóch godzinach od rozpoczęcia Powstania dysponowano w pełni wyposażoną salą na ok. 50 łóżek i salą operacyjną. Do pracy prócz czterech lekarzy stawiły się dwie pielęgniarki [29]. Osiedle nękane było niemieckim ogniem z broni maszynowej i dział kolejowych jeżdżących wiaduktem [32].

Po wojnie Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa rozpoczęła odbudowę TOR-u [11]. W styczniu 1945 roku okazało się, że żadne mieszkanie nie nadaje się do użytku, jednak zniszczenia były na tyle małe, że umożliwiały odbudowę wszystkich bloków. 311 mieszkań było wypalonych, a kolejne 300 w połowie uszkodzonych. Biuro Odbudowy Stolicy przyznało na prace zabezpieczające pół miliona złotych. W pierwszym etapie Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane wykonało pokrycie dachami, dzięki czemu przed zimą 1945 roku bloki zostały zabezpieczone przed działaniami atmosferycznymi. W 1946 roku odbudowę finansowała Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane oddawało do użytku blok po bloku w stanie półsurowym, a każdy lokator we własnym zakresie wykańczał mieszkanie. Przy odbudowie XIII bloku (który Niemcy wysadzili w powietrze) zastosowano prymitywny sposób podciągania stropów za pomocą lewarów samochodowych. W 1946 roku osiedle zostało odbudowane w 99% [9], jednak ślady po pociskach przez wiele lat widniały na murach [13].

Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane dysponowało na terenie budowy własną stolarnią, ślusarnią i kuźnią. W stolarni wykonywano stolarkę drzwiową i okienną nie tylko dla Osiedla TOR, ale także na zamówienia dla innych przedsiębiorstw. Kuźnia i ślusarnia obsługiwały jedynie tę budowę. Na potrzeby odbudowy prowadzono też na terenie osiedla własną, ręczną produkcję „akermanów” trocinowych z dodatkiem piasku i cementu [9].

W mieszkaniach zainstalowano tzw. kołchoźniki czyli radiofonię przewodową, a w latach 60-tych XX wieku centralne ogrzewanie [32].

W wyniku decyzji politycznych Spółdzielni odebrano zarząd nad budynkami, które przeszły na własność miasta [2]. W 1957 roku zwrócono WSM-owi zabrane budynki, jednak Spółdzielnia ich nie przejęła, gdyż musiałaby dopłacać do kosztów eksploatacji [11].

Ulicą po wojnie jeździły tramwaje linii 1, 13, 20 i 24. Na pojawienie się autobusu trzeba była czekać do 1958 roku, kiedy puszczono tu linię 145 [32].

Przy ul. Obozowej 69 mieszkał ze swoją babcią i rodzeństwem piosenkarz Waldemar Kocoń [26].

W 2008 roku wykonano modernizację placów zabaw (położonych między budynkami 74 i 76 oraz między 71 i 73). Znalazły się na nich: huśtawka podwójna, huśtawka wąska, zjeżdżalnia, karuzela, sprężynowiec, piaskownica (3.2 x 3.2 metra) oraz ławki. Zmodernizowano również altanki śmietnikowe. Na płycie żelbetowej altanki wymurowano ścianki o grubości 12 cm z cegły silikatowej w kolorze czerwonym. Dach o konstrukcji drewnianej pokryty został blachą [23]. W 2009 roku ozdobny murek przy ul. Obozowej 80 został przeznaczony do rozbiórki. W zamian zaprojektowano ogrodzenie z przęseł wypełnionych siatką na podmurówce betonowej [35].

Od 24 kwietnia do 25 maja 2010 roku na płocie przy ul. Obozowej 72/76 znajdowała się wystawa „Historia KOŁEM się toczy”. Było to 36 plansz, pokazujących dzieje osiedla [24].

Od lutego 2014 roku działa przy ul. Obozowej 80 lokal Przystanek Koło [25].