Kopiec Anielewicza


Kopiec Anielewicza

Kopiec Anielewicza powstał ku pamięci bojowców Żydowskiej Organizacji Bojowej. Jest to miejsce masowego samobójstwa dowództwa podczas Powstania w getcie warszawskim. W tym miejscu znajdował się bunkier przemytników, wyposażony w wodę, żywność, meble i elektryczność, w którym w momencie odkrycia przez Niemców znajdowało się dowództwo ŻOB oraz blisko 300 innych osób.

dostępne całodobowodostępne całodobowomonumentmonumentpomnikpomnikrejestr zabytkówrejestr zabytkówtablica pamięcitablica pamięciwzniesieniewzniesienie

Powiedz, jak bardzo lubisz to miejsce w Warszawie:

  • Ulice:   ulica Miła
  • Rok powstania:  1946-2006
  • Obszar MSI:  Muranów
  • Wysokość:   3 m
  • Funkcja:  pamięci
  • Styl: 
  • Związane osoby: Anielewicz Mordechaj , Aszer Szmul Isschar, Broniewski Władysław , Lachert Bohdan , Moderau Marek , Stary Zygmunt , Szmalenberg Hanna

Opis urbanistyczny:

Kopiec Anielewicza powstał ku pamięci bojowców Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Mordechaja Anielewicza. Miejsce tworzy kamienny obelisk z 2006 roku w kształcie ostrosłupa, który został zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i wykonany przez rzeźbiarza Marka Moderau. Napisy na pomniku to dzieło Piotra Matywieckiego. Na szczycie ustawiony jest też pamiątkowy kamień z 1946 roku. Całość usytuowana jest na trapezowym kopcu, który w rzeczywistości był bunkrem, a obecnie jest zbiorowym grobem ponad 100 ludzi [7].

Bunkry w getcie nie miały charakteru bojowego, były to raczej schrony. Budowano je nie do walki, ale by ukryć się w trakcie wywózek do obozów zagłady [6]. Schron przy Miłej 18 składał się z pomieszczeń przekształconych z piwnic i połączonych tunelami. Obejmował obszar pod trzema kamienicami, posiadał sześć zamaskowanych wejść, kuchnie, pokoje do spania, pokój spotkań. Zaopatrzony był w wodę, żywność, meble i elektryczność. Przez całą długość ciągnął się korytarz, po każdej jego stronie znajdowało się wiele pomieszczeń [1].

W kwietniu 1943 r. każde z pomieszczeń otrzymało nazwę nadaną im przez ŻOB-owców. Najlepiej zabezpieczony był "pokój betonowy" dowództwa. Największe z pomieszczeń nazwano "gettem" [6]. Tam chroniła się ludność cywilna. Pokój ten był słabo oświetlony światłem elektrycznym, w pobliżu była ubikacja i w kolejce przed nią stało dużo osób. Nie było w nim łóżek. Na legowiskach było tak ciasno, że gdy ktoś chciał obrócić się z boku na bok, wszyscy musieli to uczynić. Świece często gasły z braku tlenu. W pokojach było strasznie gorąco i duszno, a w tym, który przylegał do kuchni, chłopcy zmuszeni byli rozbierać się do półnaga [2]. Innym pokojom nadano nazwy: Treblinka, Trawniki, Poniatów, Piaski [4].

Dzisiaj pod adresem Miła 18 jest blok oddalony ok. 700 metrów na zachód od bunkra, co czasem dezorientuje turystów.

Obiekty, pomniki, tablice:

Bunkier jest w całości miejscem pamięci. Nazywany jest Warszawską Masadą, nawiązując do Twierdzy Masada, która była jednym z trzech ostatnich punktów obrony Żydów w 73 roku n.e. przeciw Rzymianom. Bezcelowość obrony zakończyła się zbiorowym samobójstwem. Masada dla ludności żydowskiej jest symbolem heroicznej walki [1].

Pomnik składa się z ziemnego kopca o wysokości 2,5 m., na którym jest dwumetrowej wysokości kamień z piaskowca z napisami w języku polskim, hebrajskim i jidysz: „W tym miejscu 8 maja 1943 r. poległ śmiercią żołnierza komendant powstania w Getto Warszawy Mordechaj Anielewicz wraz ze sztabem Żyd. Org. Boj. i kilkudziesięcioma bojownikami żydowskiego ruchu oporu w walce przeciwko niemieckim okupantom”[7][8]. Po remoncie w 2006 roku ustawiono obelisk z napisem o treści: „Kopiec powstańców warszawskiego getta, usypany z gruzów ulicy Miłej, przed wojną jednej z najruchliwszych ulic żydowskiej Warszawy. Tu, w ruinach bunkra przy Miłej 18, spoczywają członkowie sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania, inni bojowcy, a także osoby cywilne. 8 maja, po trzech tygodniach walki, otoczeni przez hitlerowców, zginęli lub odebrali sobie życie nie chcąc ginąć z ręki wroga. W getcie wybudowano kilkaset bunkrów. Wykryte i zniszczone stały się mogiłami. Chociaż nie ocaliły swoich mieszkańców są symbolem woli życia Żydów Warszawy. Bunkier przy Miłej 18 był największy w getcie. Poniosło w nim śmierć ponad stu bojowców. Tylko niektórzy znani są z imienia i nazwiska. Tu spoczywają w miejscu swojej śmierci na znak, że cała ziemia jest ich grobem.”. Na czołowej ścianie obelisku w trzech kolumnach umieszczono 51 nazwisk żydowskich powstańców, których tożsamość udało się ustalić. Powtórzono również, znany z Pomnika Umschlagplatz, motyw strzaskanego lasu [3].

XVIII wiek i wcześniej:

Po wydaniu w 1527 r. przez Zygmunta Starego przywileju De non tolerandis Judaeis, zabraniającego Żydom przebywania w Warszawie, zasiedlali oni podmiejskie jurydyki, m.in. Muranów [10]. Tam w 1770 roku wytyczono ulicę Miłą, która do roku 1943 biegła od Placu Muranowskiego do ul. Smoczej. Pierwsza zabudowa ulicy powstała przed rokiem 1829 i była wyłącznie drewniana [9].

XIX wiek:

W 1840 roku obszar leżący między ulicami Okopową i Nalewki tworzył już jedną zwartą żydowską dzielnicę. Przy Miłej zabudowano całą pierzeję oficynami i budynkami mieszkalnymi. Początek ul. Miłej miał opinię zamożnego, bo od jej frontu mieszkali właściciele sklepów z Nalewek [10]. Za to przedłużenie, zwane Nowomiłą, położone na dawnej gliniance [9], skupiało już głównie biedotę. Ten, kto przekraczał niewidzialną granicę między kontrastującymi częściami ulicy Miłej, robił to na własną odpowiedzialność [10]. Oddawał to słynny wiersz Władysława Broniewskiego „Ulica Miła wcale nie jest miła”. Aż do I wojny światowej ulica należała do najbardziej zaniedbanych w Warszawie [9].

Okres międzywojenny:

Bunkier znajdował się w piwnicy domu przy Miłe 18. Trzypiętrowa czynszówka, której druga oficyna wychodziła na ulicę Muranowską, spłonęła podczas oblężenia Warszawy przez Niemców we wrześniu 1939 roku. Mieszkał tam przed wojną krawiec Herszek Nuchowicz, masło sprzedawał Mordko Kon, mąką handlował Motel Pelermuter, owocarnie prowadził Izrael Stera, sklep z pieczywem miała Chaja Leszno. Parasole, parasolki i laski naprawiał Jankiel Zaksenhaus i to być może jego zakład miał na myśli Broniewski pisząc Ulicę Miłą [7][4].

II wojna światowa i Powstanie Warszawskie:

Od 1940 roku ulica Miła znalazła się wewnątrz getta warszawskiego [10]. Szajka złodziei żydowskich Szmula Isschara Aszera zbudowała schron na czarną godzinę dla swych rodzin i przyjaciół, łącząc szereg piwnic [6]. W trakcie Powstania w getcie w 1943 roku Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) początkowo miała swoją siedzibę w bunkrze przy ul. Miłej 29. Po jego wykryciu przenieśli się do bunkra na ul. Miłej 18. Banda Aszera - złodzieje, prostytutki, sutenerzy - przyjęli ŻOB-owców z otwartymi rękami, uważając to za nobilitację [6]. Później w bunkrze chroniły się kolejne grupy cywilów i kryjówka, która była przygotowany dla kilkudziesięciu osób, musiała pomieścić około trzystu uciekinierów [1].

8 maja 1943 roku, prawdopodobnie w wyniku zdrady [5], bunkier został otoczony przez Niemców i kolaborujące z nimi oddziały Ukraińców [3]. Gdy wojska niemieckie zaczęły wpuszczać gaz, schron opuściła ludność cywilna. Reszta popełniła zbiorowe samobójstwo. Arie Wilner zawołał: "Bojowcy, strzelajcie do siebie. Ostatnia kula nam się należy. Nie wpadniemy żywi w ręce Niemców!" Rozpoczęła się samobójcza strzelanina [2]. Ci którzy nie mieli broni, zażywali truciznę [1]. Garstka bojowców odkryła bezpieczne przejście, uciekła i schroniła się w bunkrze na Franciszkańskiej 22 [2]. Ocenia się, że przy Miłej 18 zginęło około 120 – 150 powstańców z getta [1].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Plan miasta z zaznaczonymi budynkami Miła 18 i Muranowska 39

[1939] Plan miasta z zaznaczonymi budynkami Miła 18 i Muranowska 39 (źródło)

Pamiętnik z Miłej 18

[1943] Pamiętnik z Miłej 18 (źródło)

Ostatni list Mordekaja Anielewicza

[1943] Ostatni list Mordekaja Anielewicza (źródło)

Niemieckie zdjęcie lotnicze z jesieni 1943 roku

[1943] Niemieckie zdjęcie lotnicze z jesieni 1943 roku (źródło)

Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1944 roku

[1944] Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1944 roku (źródło)

Odbudowa stolicy:

W okresie powojennym zmieniono zupełnie przebieg dawnych Nalewek i zlikwidowano Plac Muranowski. Powojenna zabudowa osiedla Muranów została wzniesiona według projektu Bohdana Lacherta, w niczym nie nawiązując do historycznego układu ulicy [9].

Po wojnie nie przeprowadzono w bunkrze żadnych prac ekshumacyjnych [1]. W 1946 roku z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich z gruzów okolicznych domów usypano kopiec w miejscu bunkra, a na szczycie ustawiono pamiątkowy kamień z napisem w językach: polskim, hebrajskim i jidysz [3].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Ruiny bunkra

[1945] Ruiny bunkra (źródło)

Uroczystość na gruzach bunkra, 19 kwietnia 1946 w trzecią rocznicę Powstania

[1946] Uroczystość na gruzach bunkra, 19 kwietnia 1946 w trzecią rocznicę Powstania (źródło)

Czasy PRL-u:

W latach 60-tych XX wieku Kopiec z pamiątkowym kamieniem nie był w żaden sposób zabezpieczony. Ludzie nie mieli świadomości, co się w tym miejscu znajduje, a dzieci z sąsiedniej szkoły im. Józefa Wieczorka zjeżdżały z niego na sankach [4].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Powojenna makieta Bunkra Anielewicza

[1963] Powojenna makieta Bunkra Anielewicza (źródło)

Róg Zamenhofa i Miłej

[1964] Róg Zamenhofa i Miłej (źródło)

Skrzyżowanie Miłej i Dubois

[1973] Skrzyżowanie Miłej i Dubois (źródło)

Przemiany 1989-2000:


Przemiany 1989-2000

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

XXI wiek:

Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce w 2003 roku wystąpił do władz Warszawy z propozycją zabezpieczenia Kopca Anielewicza [8].

W 2006 skwer wokół kopca został uporządkowany. U jego podnóża, po prawej stronie od wejścia, ustawiono kamienny obelisk w kształcie ostrosłupa. W 2008 na wniosek Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego Kopiec został wpisany do rejestru zabytków [3].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Plan ulicy w projekcie: Spojrzenia na warszawskie getto

[2011] Plan ulicy w projekcie: Spojrzenia na warszawskie getto (źródło)

Kamień u podnóża kopca

[2011] Kamień u podnóża kopca (źródło)

Kamień u podnóża kopca

[2011] Kamień u podnóża kopca (źródło)

Kopiec Anielewicza

[2012] Kopiec Anielewicza (źródło)

Mapa bunkrów z: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście

[2013] Mapa bunkrów z: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (źródło)

Opis przygotowano: 2015-08