Pałac Prezydencki (Koniecpolskich, Radziwiłłów, Lubomirskich, Namiestnikowski, ul. Krakowskie Przedmieście #46/48) jest najokazalszym gmachem przy ulicy [9]. Budynek od 1994 roku jest oficjalną siedzibą prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej i miejscem zamieszkania [14]: Lecha Wałęsy w latach 1994-1995 (początkowo mieszkał w Belwederze), Aleksandra Kwaśniewskiego w latach 1995-2005, Lecha Kaczyńskiego w latach 2005-2010 i Andrzeja Dudy od 2015 roku. Nie mieszkał tu Bronisław Komorowski podczas kadencji w latach 2010-2015, wybierając Belweder [9]. Pałac Prezydencki jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem 247 (od 1965 roku, a wraz z parkiem od 1976 roku). Pałac i jego otoczenie wchodzą również w skład zabytkowego założenia Krakowskiego Przedmieścia [17].

Obecny wygląd pałac uzyskał na początku XIX wieku w wyniku przebudowy przeprowadzonej przez Chrystiana Piotra Aignera. Gmach składa się z trzynastoosiowego, czterokondygnacyjnego korpusu głównego, przykrytego czterospadowym dachem oraz dwóch symetrycznych dwukondygnacyjnych skrzydeł (oficyn) bocznych [17]. Poprzedzony jest od ulicy dwuczęściowym dziedzińcem, a od tyłu zamknięty obszernym ogrodem. Wjazd do pałacu prowadzi od ul. Krakowskie Przedmieście [23].

Elewacja frontowa jest klasycystyczna. W części środkowej korpusu znajdują się korynckie półkolumny, natomiast w ryzalitach bocznych pilastry. Boniowany parter korpusu głównego oraz gzyms z attyką (na której umieszczono dziesięć kamiennych figur) równoważą w elewacji frontowej elementy wertykalne. Biegnące aż do ul. Krakowskiego Przedmieścia skrzydła boczne pałacu w części parterowej są boniowane, a ich późnoklasycystyczny detal jest skromny. W czasie świąt narodowych oraz ważnych rocznic pałac jest często iluminowany. Neorenesansowa, horyzontalna elewacja ogrodowa gmachu stanowi nawiązanie do pałaców rzymskich. Parter od pierwszego piętra oddziela pierwszy gzyms, drugi oddziela pierwsze od drugiego piętra. Pomiędzy wysuniętymi ryzalitami znajduje się sześciokolumnowy portyk wspierający taras pierwszego piętra [17].

Przed wejściem do Pałacu Prezydenckiego znajdują się rzeźby lwów oraz pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Po drugiej stronie pałacu, w ogrodzie, jest m.in. fontanna z neobarokowym basenem, oranżeria, mała oranżeria, dom ogrodnika i stacja transformatorowa [6]. Przy domku ogrodnika znajduje się nowoczesna siedziba Biura Bezpieczeństwa Narodowego.

Na pałacu umieszczonych jest kilka tablic pamiątkowych, m.in. odsłonięta w 1966 roku tablica upamiętniająca Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja (obradujące w pałacu w latach 1790–1791), tablica upamiętniająca wartę żołnierzy Batalionu Warszawskiego Polskiej Organizacji Wojskowej z 5 sierpnia 1915 roku (pierwszą wartę żołnierza polskiego od 1831 roku), odsłonięta w 2010 roku tablica upamiętniająca pierwszy publiczny koncert Fryderyka Chopina, odsłonięta w 2010 roku tablica upamiętniająca ofiary katastrofy polskiego Tu-154M w Smoleńsku oraz czuwanie Polaków pod krzyżem oraz odsłonięta 10 kwietnia 2016 roku tablica upamiętniająca Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego [17].

Do środka pałacu wchodzi się przez skromnie umeblowaną Wielką Sień, której wyjścia prowadzą do najważniejszych, reprezentacyjnych pomieszczeń. Są to Sala Biała, Sala Hetmańska i Jadalnia. Przez położoną na prawo Małą Sień można się dostać do Sali Rokoko [13] oraz do sali rycerskiej (w niej podczas rozmów prezydenta z ważnym gościem oczekują członkowie jego delegacji [12]). W głębi pałacu jest Kaplica, Kuchnia i klatka schodowa. Na wprost sieni znajduje się Sala Biała, w której prowadzone są ważne rozmowy. Z nią sąsiaduje sala Rokoko (w której czekają damy) oraz jadalnia (jeśli prezydent chce zjeść z mniejszym gronie [12]). Na lewo od sieni znajduje się obszerna Sala Hetmańska (tu podpisywane są ważne porozumienia i umowy, na które wstawia się tu fotele i długi stół [12]), a za nią Sala Błękitna (odbywają się tu mniej oficjalne spotkania, tu prezydent zaprasza premiera czy ministrów na trudne rozmowy [12]). Za nimi znajduje się klatka schodowa i winda prezydenta.

Po wejściu schodami lub wjechaniu windą na pierwsze piętro trafia się do pokoju oczekiwań, Antyszambra. Stąd można przejść do ogromnej Sali Kolumnowej, albo do pomieszczeń w tylnym trakcie: gabinetu szefa Gabinetu Prezydenta (tu urzęduje prawa ręka głowy państwa [12]) i kolejno do Sekretariatu, gabinetu Prezydenta (tu stoi najważniejsze biurko w państwie, przy którym prezydent podpisuje ustawy i na którym są specjalne telefony, umożliwiające bezpieczne rozmowy [12]) oraz pokoju wypoczynkowego. Za Salą Kolumnową, jest Sala Bankietowa z galerią obrazów. Sąsiaduje z nią Biblioteka (w której znajduje się wiele książek historycznych i związanych z funkcjonowaniem państwa [12]). W narożniku pod kopułą, obok klatki schodowej, znajduje się Salon Zimowy.

Na drugim piętrze znajdują się prywatne pomieszczenia prezydenta. Środkiem prowadzi wąski korytarz. Od zachodniej strony znajduje się drugie piętro Sali Kolumnowej (która jest dwukondygnacyjna) z galeriami dla muzyków. Od strony ogrodów są pokoje prezydenta: Sypialnia, Salon z kominkiem i Gabinet (tu głowa państwa zaprasza najbliższych przyjaciół [12]). Wcześniej, przy schodach, po jednej stronie umieszczono Pokój Dzienny (tu prezydent ogląda telewizję [12]), a po drugiej Łazienkę (podobno uwielbiała tu tańczyć Jolanta Kwaśniewska, a Danuta Wałęsa kazała zamontować umywalki w kształcie muszli [12]) i niewielką Kuchnię (para prezydencka ma do dyspozycji kucharzy, ale pierwsze damy i prezydenci, chętnie sami gotują [12]). Z drugiej strony pałacu znajduje się pokój i gabinet pierwszej damy oraz sypialnia dla gości (za czasów Aleksandra Kwaśniewskiego mieszkała w nich jego córka Aleksandra, nocowała tu także Marta Kaczyńska [12]).

W skrzydłach pałacu znajdują się kolejne sale, m.in. biura Kancelarii Prezydenta RP, pomieszczenia gospodarcze oraz pomieszczenia wykorzystywane przez Biuro Ochrony Rządu. Pracuje tu około czterdziestu osób obsługi, kucharzy, kelnerów oraz pokojówek. Zdrowia pilnuje osobisty lekarz, a bezpieczeństwa strzeże około 10 funkcjonariuszy BOR [13].

Kamienica Szancera

Fragment lewego skrzydła Pałacu Prezydenckiego (ul. Krakowskie Przedmieście #50) z biurem przepustek (oficyna z kolumnami wzdłuż placu przed kościołem Karmelitów) to dawna kamienica domu dochodowego ojców Karmelitów. Początkowo był to barokowy gmach, który [32] został zaprojektowany w 1781 roku przez Efraima Schroegera [23] niższym nakładem kosztów niż przewidywał projekt, przez co był dość skromny. Całość nakrywał wysoki, łamany dach, a na elewacjach znajdowały się oszczędne dekoracje. Dom zbudowali karmelici, którym miał przynosić dochód z wynajmowania dwóch apartamentów na piętrze i lokalu na parterze [32].

W 1817 roku cały parter wydzierżawił Leon Drewnicki, kupiec winny i właściciel destylarni, który prowadził tu przez kilka lat swój zakład [32]. Karmelici bez większych przeszkód działali przy Krakowskim Przedmieściu do 1864 roku, kiedy decyzją cara skasowano ich klasztor jako karę za pomoc uczestnikom powstania styczniowego [31]. Kamienicę przejął skarb państwa [32]. W 1866 roku wystawiono ją na licytację. Najpierw nabył ją Maurycy Brauman, potem w 1870 roku Maksymilian Fajans (właściciel wielkiej formy żeglugowej na Wiśle), który wybrał do przebudowy kamienicy jeden z gotowych projektów Juliana Ankiewicza. Po nim właścicielem został Władysław Szancer [30]. Swój obecny kształt uzyskała około 1877 roku w wyniku przebudowy na podstawie projektu Józefa Dietricha, który nadał obecną formę neorenesansową [23]. Kamienica ma trzy piętra, a na elewacji umieszczono alegoryczne posągi z 1877 roku dłuta Faustyna Cenglera [32].

Budynek uniknął zniszczenia w II wojnie światowej, a w jego XIX-wiecznych ścianach wciąż tkwią barokowe fragmenty XVIII-wiecznego budynku [32]. W 1924 roku kamienicę połączono z ówczesnym pałacem Namiestnikowskim [30]. Wnętrza kamienicy przeznaczono na biura Kancelarii Rady Ministrów [23]. Na bocznej ścianie zachowała się przedwojenna tabliczka adresowa „Skwer Mickiewicza” ze śladami po kulach [17].

Kamienne Lwy

Cztery rzeźby lwów wykuł z piaskowca włoski rzeźbiarz Camillo Landini (Laudini [20]) w 1821 roku. Lwy przetrwały powstania i wojny, a wszelkie naprawy odbywały się na miejscu. Zachowane ślady po pociskach z czasów wojny zostały podczas konserwacji w 2002 roku wyeksponowane przez Barbarę Kubisę z firmy z PKZ Zamek. W 2012 roku Lwy zostały zabrane do odrestaurowania, gdyż miały wiele pęknięć spowodowanych złymi warunkami atmosferycznymi. Podczas transportu jednemu z lwów odpadła łapa. Rzeźby wzmocniono, oczyszczono i uzupełniono ubytki, a pod lwami wybudowano nowe cokoły. Ślady po kulach zostały całkowicie zalepione i nie są już widoczne [21]. Zamontowano również odnowione łańcuchy pomiędzy rzeźbami i wymieniono płyty chodnikowe pod nimi [20].

Pomnik Józefa Poniatowskiego

Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego na koniu, z mieczem w prawym ręku, wzorowana jest na pomniku Marka Aureliusza z rzymskiego Kapitolu. Pomnik powstał staraniem polskiej arystokracji [44] dwa lata po bohaterskiej śmierci księcia Józefa Poniatowskiego w nurtach Elstery. Anna z Tyszkiewiczów Potocka wyjednała wtedy u cara Aleksandra I zezwolenie na budowę pomnika. W listopadzie 1815 roku zawiązał się komitet budowy z księciem Adamem Czartoryskim i generałem Stanisławem Mokronowskim na czele. Komitet opublikował w ówczesnej prasie odezwę do społeczeństwa, która stała się początkiem spontanicznej akcji składkowej [38]. Po kilku latach udało się zebrać ponad 400 tys. złotych [46]. Wybór lokalizacji pomnika padł na plac Krasińskich [44].

Projekty mogli wykonać Christian Rauch, Karol Schinkel, Bertel Thorvaldsen lub Antonio Canova [10]. Monument został zamówiony w 1817 roku u duńskiego rzeźbiarza, Thorvaldsena. Ponieważ artysta obłożony był zamówieniami [44] przystąpił do realizacji gipsowego modelu dopiero w 1826 roku. Z powodu konieczności wyschnięcia figur oraz transportu drogą morską z Livorno przez Helsingør, model dotarł do Gdańska w październiku 1828 roku, gdzie przezimował w związku z pogorszeniem warunków żeglugi na Wiśle [43]. Model w Warszawie wystawiono publicznie w specjalnej szopie wzniesionej obok sal redutowych Teatru Narodowego na placu Krasińskich w 1829 roku [43]. Gdy prezentowano model, przebywał w mieście car Mikołaj I i zażyczył sobie, by pomnik stanął przed Pałacem Namiestnikowskim [44].

Projekt Thorvaldsena wzbudził ogromne kontrowersje. Warszawiacy spodziewali się rycerza w zbroi lub w galowym mundurze, a ujrzeli półnagiego rzymskiego wojownika [44] w krótkich szatach. Krytycy nazwali dzieło „książę w prześcieradle”, a niektórzy znaleźli związki z młodzieńczymi ekscesami księcia, jakim były nagie przejażdżki po ulicach Warszawy [38]. Posąg został skrytykowany przez młodzież epoki romantyzmu, która uważała, że pomnik powinien budzić wspomnienia narodowe i być wyrazem prawdy historycznej. O pomniku mówiono: Jaki on książę, skoro goły. Aby wpłynąć na autora pomnika, najsłynniejszego ówczesnego europejskiego rzeźbiarza, przywieziono mu mundur oraz projekt Aleksandra Orłowskiego sugerujący, jak powinien wyglądać pomnik Poniatowskiego. Ten był zbulwersowany, że potraktowano go jak rzemieślnika i stwierdził, że nie lubi posyłać swoich dzieł do krajów, gdzie nie ma poczucia sztuki [39]. Podjęto się jednak wykonania koncepcji i zlecono odlew z brązu giserni Klaudiusza i Emila Gregoire-ów, mających zakład przy ul. Długiej [44]. W sierpniu 1830 roku rozpoczęto odlewanie pomnika, jednakże prace zostały przerwane przez wybuch powstania listopadowego, a ukończone dopiero w sierpniu 1832 roku [43]. Cokół zaprojektował Józef Bojemski, a wykonał Adolf Szuch [41].

Tymczasem w 1834 roku [43], w ramach represji po powstaniu listopadowym, car Mikołaj I cofnął zgodę na ustawienie pomnika [44] i nakazał przewiezienie rzeźby wraz z modelem gipsowym do Twierdzy Modlin, rozliczenie się komitetu z Thorvaldsenem i Gregoirami oraz przeznaczenie pozostałych środków na cele dobroczynne (przekazano je na budowę cmentarza prawosławnego na Woli). Ponieważ przewiezienie monumentu do Modlina w całości było niemożliwe z powodu niedostatecznej wytrzymałości mostu i lodu na Wiśle, w 1836 roku został on rozebrany na części i przewieziony do twierdzy w dziesięciu skrzyniach [43]. W Modlinie traktowano rzeźbę jako św. Jerzego, patrona twierdzy [44]. W 1840 roku, w czasie porządków w piwnicach, znaleziono skrzynie z napisem Poniatowski [10]. Zmontowano go ponownie, biorąc za Stanisława Augusta Poniatowskiego. Obecny wtedy w twierdzy car Mikołaj I zarządził wyrzucenie monumentu na złom, jednak namiestnik Iwanow Paskiewicz uprosił cara, by podarował mu rzeźbę. Tym sposobem zawędrował on do posiadłości Paskiewiczów w Homlu, gdzie znajdował się w latach 1842-1922. Natomiast w Warszawie, w miejscu przeznaczonym pod pomnik Poniatowskiego, w 1870 roku odsłonięto statuę właśnie Iwana Paskiewicza [44], która stała tam do 1917 roku [10].

Pomnik Poniatowskiego powrócił do Polski w 1922 roku na mocy traktatu ryskiego [10]. W Homlu przechowywany jest nadal oryginalny gipsowy model, który posłużył warszawskiej odlewni do wykonania pierwszego monumentu [37]. Przez krótki czas Poniatowski oczekiwał na dziedzińcu Zamku Królewskiego, aż 3 maja 1923 roku został odsłonięty przed Grobem Nieznanego Żołnierza na placu Saskim, w miejscu rozbieranego soboru [44]. Pomnik ustawiono na cokole autorstwa Aleksandra Bojemskiego, wykonanym z resztek rozebranego pomnika Paskiewicza [41].

W 1939 roku Adolf Hitler przyjmował defiladę przed pomnikiem [44]. W 1940 roku Niemcy pocięli pomnik Fryderyka Chopina w Łazienkach. Obawiano się, że dokonają podobnej zbrodni na pomniku Poniatowskiego. Pojawiła się na nim nawet kartka-żart z tekstem: Józiu, jeżeli chcesz uniknąć mego losu, podaj się za Volksdeutscha - Chopin [47]. W styczniu 1941 roku Niemcy nakazali komisarycznemu burmistrzowi Warszawy Julianowi Kulskiemu przestawienie pomnika w inne miejsce na terenie Warszawy. Do końca okupacji nie zostało to polecenie wykonane [43]. Monument został przez Niemców wysadzony w powietrze 16 grudnia 1944 roku z rozkazu Ericha von dem Bacha [44]. Po wojnie znaleziono resztki pomnika (dłoń i część płaszcza) [10]. Pomimo sprzeciwu Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz prasy w maju 1946 roku wysadzono w powietrze resztki cokołu monumentu [43]. Pozostałości rzeźby, odnaleziono w kwietniu 1945 roku w ruinach fabryki Lilpopa. Obecnie eksponowane są w Parku Wolności w Muzeum Powstania Warszawskiego [44].

Kopię rzeźby podarowało po II wojnie światowej Królestwo Danii. Odlew wykonano z modelu zachowanego w Muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze dzięki społecznym składkom narodu duńskiego [44]. Warunkiem było przysłanie 6 ton brązu. Rząd polski przeznaczył na ten cel pomnik Wilhelma I w Szczecinie. Odlew wykonany został przez Paula Lauritza Rasmussena. Na cokole umieszczono napis: Odlew ten ofiarowany został Warszawie przez Kopenhagę, stolicę Danii - Ojczyznę Thorvaldsena, twórcy pomnika - w miejsce zniszczonego przez barbarzyńców hitlerowskich oryginału [10]. Odlew powstał w latach 1948-1951 [45]. Pomnik polskiego arystokraty nie pasował władzom PRL-u, ale nie można było odmówić daru. Monument przybył do Polski drogą morską w listopadzie 1951 roku, a w 1952 roku pomnik ustawiono przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach, aby nie rzucał się w oczy [44].

W 1964 roku do dyskusji na temat powrotu pomnika na Krakowskie Przedmieście włączyła się Polska Kronika Filmowa [38]. 16 października 1965 roku pomnik został przeniesiony na Krakowskie Przedmieście [44]. Dwustopniowy cokół zaprojektowany przez Zygmunta Stępińskiego został obłożony sinostalowym piaskowcem ze Strzegomia [43]. Przewożenie pomnika trwało od godziny szóstej rano do dziewiętnastej wieczorem [35]. Trzy dni później nastąpiło odsłonięcie. Żartowano wówczas, że były kłopoty z montażem, gdyż koń nie chciał stać tyłem do żłobu [44]. W grudniu 1987 roku pomnik został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 2396 [17].

Sień Wielka

W Sieni Wielkiej (Głównej) Pałacu witani są goście Prezydenta [17]. Prezydent osobiście wita tylko głowy państw. Sień ma stosunkowo skromne umeblowanie: marmurowy kominek, barokowa szafa w stylu gdańskim z XVIII wieku i obraz Januarego Suchodolskiego z 1855 roku „Śmierć Cypriana Godebskiego pod Raszynem" [2][17]. Sala nakryta jest masywnym sklepieniem kolebkowym z lunetami [17]. Przy wejściu stoi funkcjonariusz Biura Ochrony Rządu [12].

Sala Rycerskiej

W latach 2012-2015 [51] w Sali Nowosielskiego można obejrzeć dzieła Jerzego Nowosielskiego, w tym obrazy abstrakcyjne, pejzaże i monastyry [2]: "Abstrakcja" z 1968 roku, dwa dzieła z 1973 i 1978 roku, "Pejzaż zielony" z 1974 i 1985 roku, "Monastyr" z 1990 roku oraz "Cerkiew" z 1979, 1990 i 1992 roku. Sala powstała za kadencji Bronisława Komorowskiego. Z Sali jest wejście do kaplicy [29].

Kaplica

Kaplica Zwiastowania Najświętszej Marii Panny została zaprojektowana przez Jerzego Kalinę. Na ścianach znajdują się wykonane z kamienia strzegomskiego stacje drogi krzyżowej i krzyż wycięty z fragmentów zniszczonych 11 września 2001 roku wież World Trade Center w Nowym Jorku (dar od nowojorskich strażaków i policjantów polskiego pochodzenia) [17]. Obok krzyża znajduje się tablica poświęcona zamachom, na której wyryto słowa psalmu: „Wstrząsnąłeś i rozdarłeś ziemię. Ulecz jej rozdarcie, albowiem się chwieje” [2]. W podłodze, w miejscach gdzie modlili się papieże: Jan Paweł II i Benedykt XVI, zostały umieszczone pamiątkowe tablice [17]. Na ścianie umieszczone są tablice pamięci urzędników Kancelarii Prezydenta i BBN, którzy zginęli w katastrofie smoleńskiej oraz prezydenckiego kapelana ks. Romana Indrzejczyka. W kaplicy przechowywane jest też betlejemskie światełko pokoju, przekazywane co roku Prezydentowi przez harcerzy [2]. W kaplicy znajdował się przez pewien czas krzyż smoleński przeniesiony sprzed Pałacu Prezydenckiego. Witraże są autorstwa Jerzego Owsiaka [12].

Sala Rokoko

Ze względu na wystrój sala nazywana jest damską [2], gdyż na ścianach wisi kilka portretów przedstawiających kobiety [17]. Pierwsza Dama przyjmuje w tej sali swoich gości. Tutaj również oczekują na zakończenie rozmów małżonki głów państw, gdy ci prowadzą rozmowy w Sali Białej. Zdarza się, że Prezydent wręcza w tu upominki [2].

Sala Biała

W tej usytuowanej na osi głównego wejścia sali Prezydent przyjmuje głowy obcych państw składające wizyty w Polsce. W sali znajdują się m.in. dziewiętnastowieczne wazy z porcelany miśnieńskiej oraz obrazy: Chrystus w domu Szymona Lodovico Cardi (Cigoli) z początku XVII wieku [17], „Przeprawa w krajobrazie z zamkiem”, „Grupa szlachciców na koniach na tle rozległego pejzażu letniego”, „Portret konny małżonków Schossland” oraz „Wjazd generała Jana Henryka Dąbrowskiego do Rzymu” autorstwa Januarego Suchodolskiego [2]. Sala jest także miejscem, w którym prezydent spotyka się z dziennikarzami [19]. W grudniu 2015 roku sali nadano imię Lecha Kaczyńskiego [17]. Podczas uroczystości odsłonięto obraz byłego Prezydenta RP [2].

Jadalnia

W jadalni prezydent wydaje uroczyste lunche dla swoich gości [18]. Zdarza się, że Szef Gabinetu lub Szef Kancelarii przyjmuje tu osobistości, z którymi Prezydent tego dnia nie może się spotkać [2].

Sala Chorągwiana

Sala Chorągwiana (dawna Sala Hetmańska) została na nowo zaaranżowana i otwarta 2 maja 2013 roku [18] za prezydentury Bronisława Komorowskiego [3]. Salę zdobią repliki polskich chorągwi z różnych okresów historycznych: Chorągiew Wielka Królestwa Polskiego z okresu bitwy pod Grunwaldem, Chorągiew Rzeczypospolitej Obojga Narodów z czasów jagiellońskich, Chorągiew Wojskowa z herbem Jana III Sobieskiego, Chorągiew manifestacyjna z Powstania Listopadowego z 1831 roku, Sztandar Pierwszej Brygady Legionów Polskich z 1915 roku oraz Flaga "Solidarności" [19]. Są tu również kopie dwóch dzieł polskiego piśmiennictwa politycznego „Konstytucji 3 maja” oraz "Konstytucji dla Europy" Wojciecha Jastrzębowskiego z 1831 roku [3].

Sala Niebieska

Jest to sala, w której odbywają się ważniejsze konferencje oraz przyjmowane są zagraniczne delegacje [2]. Centralne miejsce zajmuje długi stół [17], pośrodku którego jest miejsce dla prezydenta. Na ścianach wiszą portrety księcia Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki [2] oraz Byk rozjuszony, autorstwa Francesca Casanovy [17].

Klatka schodowa

Główna klatka schodowa znajduje się w lewej części (północnej) pałacu i łączy parter z Antyszambrem. U podnóża schodów znajduje się wykonana z brązu rzeźba Piusa Welońskiego „Prometeusz” (Lustitia [19]) z 1896 roku. Posadzki i schody wykonano z czarnego marmuru [17].

Antyszambr

Antyszambr to pokój powitań znajdujący się przed salą balową. Gdy Sala Kolumnowa była Salą Balową, tu ogłaszano przybycie kolejnych gości. Nadal odbywają się tu powitania gości przed uroczystymi obiadami wydawanymi przez Prezydenta, którzy przechodzą dalej do Sali Kolumnowej. Jest to też rodzaj przedpokoju, przez który przechodzi się do sekretariatu głowy państwa lub do biura Szefa Gabinetu Prezydenta RP [2].

Sala Kolumnowa (Balowa, Wielka)

To najbardziej znane pomieszczenie. Odbywają się tu uroczystości, w których bierze udział większa liczba osób. Tu wydawane są też uroczyste obiady (posiłki wieczorne) na cześć głów państw. Tu Prezydent powołuje i odwołuje rządy, nadaje tytuły naukowe, mianuje sędziów, nadaje stopnie generalskie, najwyższe odznaczenia i ordery państwowe. W tej sali w 1955 roku władze PRL, ZSRR i państw bloku komunistycznego podpisały Układ Warszawski, w 1989 roku przedstawiciele rządu spotkali się przy okrągłym stole z przedstawicielami opozycji, w 1999 roku podpisano wstąpienie Polski do NATO, a w 2003 roku do Unii Europejskiej [2].

Jest to największa, dwukondygnacyjna sala pałacu o powierzchni 286 m2 [17]. Jest drugą co do wielkości (po Sali Balowej na Zamku Królewskim) salą pałacową w Warszawie. Zajmuje prawie cały trakt przedni korpusu między ryzalitami. Ukształtowana w XVII wieku, ma klasycystyczny wystrój nadany przez Aignera w początkach XIX wieku. Krótsze jej boki zdobią dwa rzędy galerii kolumnowych, złożone z wysokich korynckich kolumn, pokrytych jasnozielonym stiukiem. Galerie te zyskały tralkową balustradę, na której przed 1939 rokiem stały gipsowe hermy. Podział na kondygnacje zaznaczony jest przez sztukatorskie belkowanie, obiegające całą salę. Ściany w dolnych partiach rozczłonkowane są pilastrami, pomiędzy którymi znajdują się półkoliste wnęki i płyciny. Arkadom mieszczącym okna odpowiadają tak samo zarysowane płyciny przeciwległej ściany. Dekorację sali dopełnia sztukatorska ornamentyka, drewniana ozdobna posadzka, obrazy mistrzów włoskich i piękny kryształowy żyrandol [23], który składa się z 5 obręczy, 80 świec i w dolnej części z 3600 kryształów. W XIX wieku żyrandol był oświetlany gazem. Na podłodze znajduje się dywan o powierzchni 185 m2, zaprojektowany przez prof. Jolantę Rudzką-Habisiak i wykonany przez Fabrykę Dywanów Agnella w 2009 roku [2].

Sala Bankietowa (Obrazowa)

Sala zyskała przydomek obrazowej ze względu na ilość i wielkość obrazów tu eksponowanych: m.in. kopię obrazu „Perseusz i Andromeda” oraz „Antona Raphaela Mengsa” i „Walka centaurów z tygrysem” Louisa de Silvestre [17]. Podczas ważnych uroczystości, świąt narodowych lub ważnych nominacji w tej sali przygotowywany jest poczęstunek dla gości. To do niej przechodzą z Sali Kolumnowej osoby mianowane przez Prezydenta. Jest to też miejsce, w którym odbywają się rady gabinetowe oraz przekazywane są przez nowo nominowanych ambasadorów listy uwierzytelniające. Sala Bankietowa bywa wykorzystywana jako miejsce organizowania konferencji [2].

Salonik Zimowy (Ogród Zimowy)

Pomieszczenie zostało zaprojektowane przez Teresę Dobiszewską i wybudowane w latach 1999-2000 na nieużywanym tarasie [17] od strony południowej i wyróżnia się trapezowym planem oraz interesującą przeszkloną kopułą w suficie [23]. Neosecesyjne witraże symbolizują pory roku. Schody zostały wykonane z marmuru greckiego [17]. Często po uroczystościach serwowane są poczęstunki dla gości i prowadzone są rozmowy kuluarowe. Ozdobą saloniku są dwie rzeźby: marmurowa "Psyche z gołębiami" dłuta Wiktora Brodzkiego z 1881 roku oraz "Kalina" Piusa Wielońskiego z 1896 roku [2].

Sala Okrągłego Stołu

W czasie słynnych obrad Okrągły Stół ustawiony był w Sali Kolumnowej, następnie ze względu na ciągłe wykorzystanie tej sali umieszczono go w skrzydle Pałacu Prezydenckiego. Przy tym stole po zamachach 11 września 2001 roku odbyła się międzynarodowa konferencja potępiająca terroryzm. 6 lutego 2009 roku, podczas uroczystych obchodów 20-lecia obrad, stół był przeniesiony do Sali Kolumnowej. Od lutego 2009 roku przy stole odbywają się lekcje historii dla uczniów [2].

Ogród

Ogród odwiedzają głowy państw, osobistości ze świata polityki, nauki i sztuki. W zielonej scenerii odbywają się bankiety i poczęstunki [5]. Obecnie ogród o powierzchni 8500 tys. m2 znajduje się na pięciu tarasach (dwa górne zbudowane są z piaskowca [22]). Na samym dole znajdują się zabytkowa oranżeria, gdzie zimą trafiają drzewka pomarańczowe i oleandry oraz domek ogrodnika. Nad zielenią czuwa ogrodnik z czterema pracownikami [5].

Początkowo XVII-wieczny ogród Koniecpolskich za budynkiem pałacowym dochodził do Wisły, od północy graniczył z terenami Zamoyskich i Krasińskich (później karmelitów bosych), a od południa z posesjami Boglewskich (później Gostomskich i Czarnieckich). Charakterystyczny był jego wielotarasowy układ. W przeciwieństwie do sąsiednich ogrodów zieleń schodziła na dół skarpy kilkoma tarasami. Pod najwyższym tarasem, który tworzyła ściana potężnego podmurowania pałacu, znajdowała się grota otwierająca się na ogród trzema arkadowymi wejściami. Wnętrze groty służyło ochłodzie i odpoczynkowi spacerujących, był to też symbol obecności nimf wodnych. Pierwotnie centralnie umieszczona klatka schodowa pałacu miała prowadzić do groty, gdzie po wyjściu z mrocznych podziemi otwierałby się widok na okolicę. Niestety, schody przeniesiono w narożnik pałacu, a wejście do ogrodu poprowadzono z boku [23].

Ogród założono w typie włoskim. Roślinność ukształtowano w regularne i symetryczne układy, a kwatery kwiatowe dawały wrażenie dywanów. Pojawiały się zapewne zioła, rośliny owocowe czy nisko strzyżone żywopłoty, a ścieżki wysypywano piaskiem bądź drobnymi kamieniami. Między tarasami prowadziły najprawdopodobniej ziemne lub drewniane rampy [23]. Początkowo były trzy tarasy. Na każdym biły fontanny, nęciły cieniem ogrodowe pawilony i trejaże. Na poziomie środkowym znajdowała się sadzawka, a na najniższym sięgającym rzeki urządzono przystań, gdzie cumowały łódki [5].

Teren ogrodu został w 1659 roku powiększony na południe o dawne grunty Boglewskich przez Jerzego Stanisława Lubomirskiego. We wnętrzach pałacu i w ogrodzie były prowadzone zmiany przez architekta Augustyna Locciego. W miejscu dwóch górnych tarasów powstał jeden pochyły z istniejącą już wcześniej sadzawką, oczyszczoną przez Ceroniego. Utworzone w ten sposób kwadratowe wnętrze umożliwiło stworzenie centralnego parteru haftowego. Dwa dolne tarasy przeznaczone były na sad (który słynął z najdelikatniejszych owoców) i warzywnik [23].

W okresie Radziwiłłów nad uporządkowaniem ogrodu czuwał ogrodnik Jan Jerzy Knakfus. Na szkicu Warszawy, tzw. Panoramie Baryczkowskiej tuż obok groty, otwierającej się pięcioma arkadowymi wejściami, widać dwie owalne sadzawki. Niższe tarasy zdobią trzy baseny. Na jednym z tarasów pojawia się niewielki pawilon ogrodowy. Wzdłuż południowej granicy posesji biegnie obsadzona szpalerem drzew aleja, prowadząca do bramy. Na dolnym tarasie, zamkniętym murem z basteją, są jeszcze dwa budynki. Z kolei na obrazie Bellotta z tego okresu założenie jest nieuporządkowane, bez parterów wodnych. Natomiast w źródłach pisanych i na planie Tirregaille-a wskazuje się efektowne rokokowe założenie, z podziałem na cztery tarasy, szpalery i osiem sadzawek z fontannami [23],a od 1755 roku wspaniałą oranżerię [5].

Gdy posesja przeszła w posiadanie rządu Królestwa Polskiego, geometryczne partery zastąpiono nieregularnymi trawnikami. Aleksandra z Pernetów Zajączkowa na początku XIX wieku do zaprojektowania ogrodu zatrudniła Aignera. Ogród przy rezydencji przez cały XIX wiek nie miał wyraźnego podziału na tarasy, cechował go swobodny układ krętych alejek i drzewostanu. W dolnej części znajdował się nieregularny staw. Drugi, mniejszy staw, usytuowany był poniżej polany przed pałacem. Ogród utracił boczny aneks i przybrał kształt trapezu zwężającego się ku wschodowi [23].

Pod koniec XIX wieku w ogrodzie pojawiły się zabudowania. W północno-wschodnim narożniku powstaje murowany budynek z dwoma skrzydłami bocznymi, zwany małą oranżerią (kameliarnią). Na południu oraz na północy stanęły małe, drewniane pawilony.

W 1925 roku zajęto się uporządkowaniem ogrodu po I wojnie światowej. Przywrócono czteropoziomowy układ tarasowy i zbudowano dwa boczne ciągi schodów. Na pierwszym, górnym poziomie umieszczono neobarokowy basen z wodotryskiem w kształcie czteroliścia wpisanego w kwadrat. Fontannę umieszczono na środkowej osi arkady groty. Na tej samej osi znalazły się schody na niższy poziom, ujęte obustronnie murkami i przyozdobione kamiennymi figurami lwów dłuta Pawła Malińskiego (pierwotnie znajdowały się w gmachu mennicy, rozebranym w 1907 roku [17]). W sezonie letnim dekorowano je drzewkami pomarańczowymi w donicach. Dalej na wschód ukształtowano drugi prostokątny basen z wysepką pośrodku, na którą od frontu i od tyłu prowadziły łukowate mostki o eklektycznych balustradach. Wysepka była jednocześnie haftowym parterem. Taras zamykał rząd formowanych stożkowato krzewów. Na ilustracji z okresu II wojny światowej widać wiele zwierząt, co sugeruje istnienie tu zwierzyńca bądź ptaszarni [23].

Po II wojnie światowej powiększono taras widokowy, dobudowując dodatkowy trakt przed grotą (zasłaniając przy tym mury pamiętające czasy hetmana Koniecpolskiego) i wprowadzając okazałe, kamienne schody pośrodku. Zlikwidowano północne zejście do ogrodu. Prace prowadził Antoni Jawornicki, autor klasycyzującego pawilonu agregatu prądotwórczego, ustawionego na trzecim tarasie. W latach 50-tych XX wieku widać podział założenia na część reprezentacyjną na górnych poziomach i gospodarczą na dolnych. Znajdowała się tam odbudowana w pierwotnej formie według projektu inż. Michalskiego oranżeria i mniejsza, pozbawiona bocznych skrzydeł, kameliarnia, szklarnie, domek ogrodnika oraz zespół obiektów od ul. Karowej. Niezrealizowany został projekt rewaloryzacji ogrodu z 1951 roku, autorstwa prof. Gerarda Ciołka [23]. W czasach PRL-u na pałacowych tarasach stały magazyny i wiaty kryte eternitem [5].

Za prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego osuszono i wyremontowano pomieszczenia pod tarasem widokowym pałacu, a nawierzchnię z kamieni polnych zastąpiono płytami z piaskowca. W latach 2000-2006 uporządkowano górne, reprezentacyjne tarasy. Zachowano przedwojenne baseny (na wyższym poziomie neobarokowy z wodotryskiem, na niższym poziomie z wysepką), schody dekorowane kamiennymi lwami oraz łukowate mostki. Wprowadzono kostkę granitową, ustawiono altany i ozdobne donice z drzewkami pomarańczowymi. Ujednolicono oświetlenie i uruchomiono iluminację świetlną elewacji pałacu. Wymianę szaty roślinnej przeprowadzono według projektu Anny Śnieguckiej-Pawłowskiej (rosną tu wiekowe kasztanowce, lipy i klony, barwnie kwitnące hortensje, azalie, różaneczniki, jaśminowce, a miłorząb posadził prezydent Aleksander Kwaśniewski). W miejscu powojennych garaży, obok dawnego domu ogrodnika, zbudowano nowoczesny budynek Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Ogród zajmuje dziś powierzchnię nieco mniejszą niż w XVII wieku i wraz z pałacem podlega ochronie konserwatorskiej [23].

Oranżeria

W dolnej części ogrodu w połowie lat 30-tych XX wieku (1921-1924, prawdopodobnie zaprojektowany przez Mariana Lalewicza [17]) powstał prostokątny budynek oranżerii, przesunięty względem do osi centralnej założenia i poprzedzony dwiema szklarniami [23]. Oranżeria spłonęła w 1944 roku [23], ale odbudowano ją po wojnie w niezmienionym kształcie [17]. Na fasadzie umieszczono półokrągły ryzalit z toskańskimi kolumnami. Duże okna wypełniają całą powierzchnię ścian, a przeszklone dachy i wewnętrzne urządzenia techniczne zapewniają utrzymanie odpowiedniej temperatury i wilgotności. W 2005 roku wykonano remont oranżerii. Wnętrza upiększają płaskorzeźbione kopie renesansowych mistrzów włoskich, umieszczone w półkoliście zamkniętych wnękach (m.in. marmurowa rzeźba Adama i Ewy oraz małe formy rzeźbiarskie autorstwa Zofii Wolskiej, przedstawiające ptaki) oraz aranżacje roślinne [23].

Obok znajduje się mała oranżeria, widoczna w narożniku północnym posesji w latach 90-tych XIX wieku [23]. Wzniesiona została prawdopodobnie w latach 1852-1854 [22].

Domek Ogrodnika

Zlokalizowany w południowej części ogrodu, po przeciwnej stronie jak oranżeria, domek ogrodnika, po raz pierwszy został wybudowany w latach 20-tych XX wieku [23]. Projekt powojennej rekonstrukcji przygotowano w latach 50-tych XX wieku, a wykonano w 90-tych XX wieku [27]. Bryła została odbudowana w stylu klasycystycznym. Od sąsiedniej posesji oddziela go mur oporowy, wyższy niż budynek. W odległości sześciu metrów sąsiaduje z gmachem Biura Bezpieczeństwa Narodowego [27].

Jest niewielkim trzykondygnacyjnym obiektem o wydłużonym rzucie [27], charakterystycznych podcieniach, toskańskich kolumnach w fasadzie i wysokim dachu z facjatkami [23].

Budynek jest murowany w układzie jednoklatkowym, posadowiony na fundamentach. Stropy są żelbetowe monolityczne, dach czterospadowy, wsparty na ocieplonej wełną mineralną więźbie stalowo-drewnianej, pokryty blachą miedzianą. Ściany zewnętrzne o grubości 43 cm zostały wykończone tynkiem i styropianem o grubości 6 cm. Klatka schodowa żelbetowa została wykończona lastriko. Pod budynkiem przebiega instalacja paliwowa, która używana jest do napełniania zbiornika agregatowni w Pałacu Prezydenckim oraz instalacja CO. Drogę dojazdową stanowi pasaż jezdny usytuowany w podcieniu budynku BBN. Reprezentacyjnym wejściem do budynku jest wejście od strony ogrodu z poziomu wysokiego parteru. Kondygnacja wysokiego parteru mieści hol główny wejściowy, korytarz, pomieszczenia gabinetowe, sekretariaty z aneksami kuchennymi, dwa pomieszczenia biurowe i węzeł sanitarny. Kładką komunikacyjną poziom powiązany jest z pierwszym piętrem budynku Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Kondygnacja niskiego parteru (od strony ul. Karowej) mieści przedsionek wejściowy, korytarz z zespołem pokoi biurowych, węzeł sanitarny i pomieszczenia techniczne. Poddasze stanowią dwa pomieszczenia użytkowe doświetlone przez pięć okien dachowych oraz dwa pomieszczenia techniczne [27].

Biuro Bezpieczeństwa Narodowego

Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (BBN, ul. Karowa #10) zostało powołane 31 stycznia 1991 roku przez Prezydenta Lecha Wałęsę [24]. Jego siedziba znajduje się na terenie ogrodów prezydenckich. Główne wejście, wjazd do podziemnego garażu i wejście na teren ogrodu znajdują się od strony ul. Karowej. W budynku mieszczą się podziemne parkingi, magazyny i pomieszczenia techniczne. Piętrowy budynek ma prostą bryłę, zaś elewacje zaprojektowano w taki sposób, aby mogły porastać je pnącza, wtapiając obiekt w zielone otoczenie [23].

Siedziba BBN kosztem niemal 20 mln zł powstała w latach 2003-2005 [26]. Na dachu budynku powstało wielofunkcyjne lądowisko Sokół dla śmigłowców [24], natomiast oficjalnie zostało zarejestrowane w 2012 roku. Figuruje w ewidencji lądowisk Urzędu Lotnictwa Cywilnego [28]. Po dwóch latach od powstania budynek nadawał się do kapitalnego remontu, przeciekał dach, psuła się elektronika, wentylacja, a z powodu pęknięcia stropu prezydencki śmigłowiec nie mógł korzystać z lądowiska [25]. Z dziesięciu urzędników, którzy komisyjnie odbierali budynek BBN, ośmiu zostało zwolnionych [26].

Powstanie pałacu wiąże się z gwałtownym rozwojem budowlanym, jaki przeżyła Warszawa na przełomie XVI i XVII wieku. Najchętniej wybierano tereny przy Krakowskim Przedmieściu, opadające z wysokiej skarpy ku Wiśle. Hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski rozpoczął budowę swojej rezydencji około 1643 roku. Powstała ona w miejscu drewnianego dworu, na zakupionej wcześniej posesji. Projektantem był Konstanty Tencalla, nadworny architekt króla Władysława IV, współpracował z nim Łukasz Dąbrowski. Koniecpolski wystawił ogromną budowlę, górującą swymi rozmiarami nad większością budynków Warszawy. Wczesnobarokowy pałac był dwupiętrowy, na planie prostokąta, z ryzalitami na osiach bocznych [23]. Wzorowany był na palazzo Barberini w Rzymie [10]. Był to pierwszy pałac w Warszawie z ogrodem typu włoskiego [4], schodzącym aż do przystani dla na Wiśle [1]. Od strony Krakowskiego Przedmieścia powstał przestronny dziedziniec, który oddzielony był od ulicy ogrodzeniem z wjazdem pośrodku, co zabezpieczało rezydencję przed częstymi ulicznymi potyczkami i napadami rozhulanej szlachty [23].

Hetman zmarł przed zakończeniem prac, a jego dzieło dokończył syn Aleksander [4]. W latach 1656-1657 pałac został ograbiony i zdewastowany przez Szwedów oraz wojska Jerzego Rakoczego [17]. Niedługo znajdował się w rękach Koniecpolskich. W 1659 roku syn Aleksandra, Stanisław, sprzedał go hetmanowi polnemu i marszałkowi wielkiemu koronnemu Jerzemu Lubomirskiemu [4].

Od Lubomirskich posiadłość zakupił w 1674 roku Michał Kazimierz I Radziwiłł z linii nieświeskiej, jednak dopiero w 1686 roku stał się jej właścicielem, tyle bowiem trwały rozmowy ze spadkobiercami Lubomirskiego. Przedsięwzięciem podjętym w tym czasie było oddzielenie murem posesji od sąsiednich terenów należących do karmelitów [23]. Pałac powoli popadał w ruinę i jego zrujnowane pokoje zaczęli zamieszkiwać bezdomni [6].

W 1694 roku pałac został [1] po raz pierwszy przebudowany [23]. Zaangażowano do tego celu królewskiego architekta Augustyna Locciego i współpracującego z nim Karola Ceroniego, a potem jeszcze Andrzeja Jeziornickiego [23]. Zanim przystąpiono do odbudowy, trzeba było stoczyć walkę z bezdomnymi, którzy nie chcieli opuścić pałacu [6]. Prace remontowe objęły przeróbki wnętrz pałacu i uporządkowanie otoczenia [23]. Trwały do 1705 roku [6], kiedy w pałacu zamieszkał Stanisław Leszczyński [17]. W 1707 roku mieszkał tu car Piotr Wielki po zwycięstwie nad Szwedami [6]. Dalsze prace prowadzono po 1719 roku z inicjatywy spadkobierczyni, Anny z Sanguszków Radziwiłłowej. Prowadził je architekt Karol Bay. Do remontu zawilgoconej groty znajdującej się pod tarasem sprowadzono z Włoch architekta Dominika Cioliego. Ten osuszył i zmeliorował pałac [23].

Pod koniec lat 30-tych XVIII wieku pałac odnowiono [23], prawdopodobnie według projektu Jana Zygmunta Deybla [1]. Zajął się tym syn Anny, hetman wielki litewski Michał Kazimierz II (zwany Rybeńko, gdyż w ten sposób zwracał się do swoich rozmówców) [23]. Gruntownego remontu dokonano w latach 1755-1762 [23]. Po obu stronach dziedzińca wzniesiono murowane, piętrowe oficyny pałacu, którego korpus przekształcono w stylu późnego baroku. Całość przykryto wysokimi dachami, co znacznie podwyższyło budowlę. Część środkowa korpusu zyskała dach czterospadowy, a ryzality dachy łamane. Wnętrza otrzymały bogatą dekorację sztukatorską i malarską. Roboty prowadzili nadworni architekci: Augustyn Roszkowski, a później Tadeusz Jakimowicz. Teren ogrodu został powiększony od południa o część posiadłości Czartoryskich [23].

Od 1762 roku, po śmierci Michała Kazimierza II, pałac w spadku otrzymał Karol Stanisław II Radziwiłł (zwany Panie Kochanku), znany ze szczególnie hulaszczego życia oraz wystawnych, bardzo kosztownych uczt. Gdy poróżnił się z Czartoryskimi i królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, przestał bywać w Warszawie [1]. Wtedy pałac wynajmowano na rozmaite cele.

Od 1773 roku w gmachu odbywały się posiedzenia delegacji, która została wyłoniona przez Sejm Rozbiorowy dla przygotowania wspólnie z przedstawicielami trzech mocarstw traktatów I rozbioru Polski [17].

Teatr Narodowy

W 1766 roku urządzano tu publiczne zabawy zwane redutami. Przez kilka kolejnych lat w salach pałacu działał teatr, najpierw Józefa Kurca, a następnie (od 1768 roku [1]) Franciszka Ryxa. Występowali tu aktorzy polscy, grupy francuskie, niemieckie i włoskie. 11 lipca 1778 (1774 [1]) roku wystawiono pierwszą (drugą [17]) napisaną po polsku operę zatytułowaną „Nędza uszczęśliwiona” Michała Kamińskiego, do której libretto opracował debiutujący Wojciech Bogusławski [23]. Pokaz odbył się w wynajętej Sali Wielkiej [6]. W teatrze swoją lożę miał król Stanisław August, z którym książę się pogodził [23]. Teatr mieścił ponad pięciuset widzów [6] i funkcjonował do 1778 roku [6]. Mimo dużej popularności przedstawień, Karol Radziwiłł wyrzucił aktorów z budynku (musiał niemal siłą przejmować pałac [17]), gdyż potrzebował go na własne wystawne bale [6]. W międzyczasie wnętrza przeszły gruntowną renowację [1].

Jedną z najwspanialszych uczt wydanych przez Radziwiłła była z 25 listopada 1789 roku w rocznicę koronacji Stanisława Augusta, na pamiątkę Unii Litwy z Koroną. Wydano wtedy cztery tysiące zaproszeń, a sama uczta kosztowała dwa miliony złotych [9]. W 1790 roku Blanchard przeprowadził w sali Pałacu Radziwiłłowskiego demonstrację balonu ze spadochronem [50]. W pawilonie przyulicznym działał jeden z najbardziej luksusowych sklepów ówczesnej Warszawy, należący do Franciszka Hampla, sprzedający meble i porcelanę [6].

Pałac należał do Radziwiłła do jego śmierci w 1790 roku [1]. Odziedziczył go czteroletni syn jego przyrodniego brata [17], Dominik. W latach 1791-1792, gdy w Warszawie odbywały się obrady Sejmu Czteroletniego, pałac stanowił siedzibę Przyjaciół Konstytucji Rządowej [18] (w pałacu obradowało pierwsze polskie stronnictwo polityczne [4]). Codziennie wydawano dwa obiady, jeden przed sesją na kształt śniadania na trzysta osób, drugi po sesji [9].

W latach 1790-1813 właścicielem był Dominik Radziwiłł, a po jego śmierci pałac został zakupiony przez rząd Królestwa Polskiego [6] z przeznaczeniem na siedzibę namiestnika [1]. W styczniu 1807 roku na przedstawieniu Andromeda gościł w nim Napoleon Bonaparte, a w 1815 roku zatrzymał się tu car Aleksander I [17].

24 lutego 1818 roku, właśnie w tym pałacu, po raz pierwszy wystąpił publicznie ośmioletni Fryderyk Chopin [23]. Pianista wykonał fragment koncertu fortepianowego g-moll Adalberta Gyrowetza [17].

Pałac gruntownie przebudowano w latach 1818-1819 (przy dekoracji wnętrz pracowano nieco dłużej [23]), według projektu Chrystiana Piotra Aignera. Pałac uzyskał wygląd klasycystyczny według palladiańskiego schematu kompozycyjnego. Boczne skrzydła zostały dociągnięte do linii ulicy, niezmieniona pozostała parterowa kolumnada [1]. Architekt podzielił dziedziniec ogrodzeniami na przeddziedziniec (avant-cour) i dziedziniec główny (cour dhon-honner) [23]. Ten ostatni był wykorzystywany jako miejsce postoju powozów w czasie wielkich wydarzeń w pałacu [17]. Wjazdu na przeddziedziniec strzegły dwie pary kamiennych lwów umieszczonych [23] w 1821 roku [1] na kamiennych postumentach połączonych łańcuchami, wyrzeźbionych przez Kamila Landiniego (Laudiniego [1]), jednego z włoskich artystów współpracujących z Aignerem [23]. Rzeźby zakupiono za 100 zł każdą [6]. Dziedziniec honorowy zamknięty był bramą i ogrodzeniem. Aigner nie zmienił bryły korpusu głównego, usunął natomiast wysokie łamane dachy nad ryzalitami bocznymi oraz półkolisty fronton, zastępując je niższymi. Fasadę ozdobił korynckimi półkolumnami i pilastrami w wielkim porządku na kondygnacjach pierwszego i drugiego piętra, wspartymi na solidnym boniowaniem na parterze. W balustradowej attyce, wieńczącej część korpusu od frontu, umieścił [23] dziesięć rzeźb wykonanych przez Pawła Malińskiego [1], przeniesionych z Bramy Krakowskiej [6], przedstawiających alegorie starożytnych bóstw. Odmiennie opracował natomiast elewację ogrodową korpusu. Dzięki kolumnom w porządku doryckim zaprojektowanym w portyku parteru i horyzontalnym gzymsom nawiązywała ona do architektury renesansowych pałaców rzymskich. Dodał nową reprezentacyjną klatkę schodową między korpusem głównym a skrzydłem północnym. Dekoracje malarskie były dziełem włoskiego artysty, Mikołaja Montiego [23]. Do 1823 roku łączne koszty zakupu, przebudowy i wyposażenia pałacu pochłonęły sumę 3.6 mln złotych polskich, co sprawiło, że wydatkami zainteresował się senator Nikołaj Nowosilcow [17]. Mimo jeszcze kilku remontów pałac dotrwał w tej formie do naszych czasów.

Pierwszym (i jedynym) namiestnikiem, jaki zamieszkał w pałacu, był generał Józef Zajączek oraz jego żona Aleksandra, którzy zajmowali pałac do 1826 roku. W tym czasie pałac zaczęto nazywać Namiestnikowskim [1]. Odbywały się tutaj również posiedzenia Rady Stanu [17]. Żona namiestnika, tancerka Aleksandra z Pernetów Zajączkowa, mając 65 lat wyglądała podobno jak 20-letnia dziewczyna, dzięki stosowaniu zimna (zimne kąpiele, zimne posiłki, brak ogrzewania podczas snu) [9].

Po śmierci gen. Zajączka (generał zmarł w pałacu w 1826 roku) [17] Aleksandra opuściła rezydencję, a pałac przy Krakowskim Przedmieściu stracił swój reprezentacyjny charakter [23]. W gmachu mieściły się różne urzędy. 29 listopada 1830 roku przed pałacem, po odmowie przyłączenia się do powstańców, został zastrzelony generał Maurycy Hauke. W czasie powstania listopadowego w pałacu mieszkał dyktator powstania gen. Józef Chłopicki, rezydował w nim także Rząd Narodowy [17]. Po upadku powstania ulokowano w nim rozmaite biura. Mieściło się tutaj między innymi Biuro Przyboczne Namiestnika hrabiego Iwana Paskiewicza-Erywańskiego [23]. W 1844 roku w dawnym apartamencie generała Józefa Zajączka zamieszkał prezes Heroldii Królestwa Polskiego Aleksander Colonna-Walewski, a później jego następca Franciszek Potocki [17].

W 1852 roku od belki przechodzącej przez komin Sali Balowej zapalił się dach, drugie piętro, a następnie pierwsze piętro gmachu. Walcząca z żywiołem przez wiele godzin Warszawska Straż Ogniowa musiała wezwać na pomoc wojsko, a w okolicznych studniach zabrakło wody. W wyniku pożaru całkowitemu zniszczeniu uległ korpus główny pałacu (ocalały tylko pomieszczenia parteru chronione masywnymi sklepieniami). Rekonstrukcja pałacu zakończyła się w 1856 roku. Prace przeprowadzono pod kierunkiem Alfonsa Kropiwnickiego. Osiem nowych figur na attyce (z pożaru ocalały dwie, umieszczone na skraju elewacji) wykonał zapewne Paweł Maliński. Autorem dekoracji wnętrz był Bolesław Podczaszyński [17]. Po zakończeniu prac, w 1856 roku urządzono wielki bal na cześć cara Aleksandra II [4]. W kolejnych latach urządzano tu imprezy publiczne, a od 1857 roku odbywały się posiedzenia Towarzystwa Rolniczego [23].

W latach 1874-1915 pałac zajmowały biura generała-gubernatora warszawskiego, a Salę Balową udostępniano na wystawy [17]. W 1879 roku po raz pierwszy w Warszawie pokazano tu obraz Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki [23]. Na fasadzie korpusu głównego umieszczono napis w języku rosyjskim informujący o tym, że pałac jest własnością Ministerstwa Spraw Wewnętrznych [17]. W XIX wieku działała tu francuska restauracja Aleksandra Bartoszewskiego [10]. Były wówczas plany budowy w ogrodzie kortu tenisowego.

Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan w sierpniu 1915 roku pałac przejęła administracja niemiecka [17]. W czasie I wojny światowej swą siedzibę miał tu gubernator. Do 8 sierpnia 1918 roku mieściła się tu niemiecka Rada Żołnierska [10].

Pomnik Iwana Paskiewicza

W latach 20-tych XIX wieku przed pałacem planowano ustawienie pomnika Józefa Poniatowskiego (projektu Bertela Thorvaldsena), do czego jednak nie doszło [1]. W lipcu 1870 roku w jego miejscu odsłonięto w obecności cara Aleksandra II pomnik Iwana Paskiewicza-Erywańskiego [17]. Syn Paskiewicza, książę Teodor, sprzeciwiał się wystawienia pomnika i po uroczystości poddał się do dymisji [10]. Autorem projektu był profesor-rzeźbiarz Mikołaj Pimienow, a po jego śmierci prace dokończył Aleksander von Bock [49]. Za wykonanie pomnika car obiecał profesorowi Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu 20000 rubli, jednak ten nie dostał nawet połowy. [10]. Posąg został odlany w petersburskich zakładach Nikolsa i Plinkego w marcu 1870 roku [49] przez Nikołaja Stiepanowicza-Pimienowa [6].

Pomnik, utrzymany w stylu akademickiego klasycyzmu, przedstawiał Iwana Paskiewicza w mundurze, z odkrytą głową i płaszczem na ramionach. Na granitowym cokole ustawiono piedestał z brązu z czterema płaskorzeźbami, które przedstawiały: zdobycie Erywania w 1827 roku przez wojska Paskiewicza, szturm Woli 6 września 1831 roku, wjazd Aleksandra II do Warszawy 25 sierpnia 1840 roku i herb Iwana Paskiewicza. Napis na cokole, wykonany z pozłacanych liter w języku rosyjskim, brzmiał: Generałowi - feldmarszałkowi księciu warszawskiemu hrabiemu Paskiewiczowi-Erywańskiemu. Koszty budowy pomnika zostały pokryte z budżetu Królestwa Polskiego. Lokalizację wybrał car Aleksander II, który również zadecydował o wielu szczegółach 12-metrowego monumentu [49].

Pomnik uważany za jeden z symboli rosyjskiego panowania został za zgodą niemieckich władz okupacyjnych w 1917 roku zdemontowany. Fragmenty monumentu trafiły do magazynu miejskiego przy ul. Karowej i na początku lat 20-tych zostały przetopione. Na dawnym miejscu przed pałacem pozostawiono jednak cokół pomnika wykonany z ciemnoszarego granitu finlandzkiego. Cokół został usunięty w 1922 roku i wykorzystany do pomnika Józefa Poniatowskiego, odsłoniętego na placu Saskim w 1923 roku [49]. Po usunięciu cokołu w miejscu pomnika urządzono trawnik [17]. Jedynym zachowanym fragmentem pomnika Iwana Paskiewicza jest jedna z czterech brązowych płyt umieszczonych na cokole, na której przedstawiono scenę szturmu Woli w 1831 roku. Płyta od 1920 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie [49].

W latach 1918-1921 pałac został odrestaurowany według projektu Mariana Lalewicza. Usunięto przepierzenia, warstwy wapna pokrywające malowidła w niektórych apartamentach i zamurowano dodatkowe przejścia, wybite pomiędzy pokojami przez administrację rosyjską. Zlikwidowano również drewniany tambur chroniący od przeciągów, ustawiony przed głównym wejściem. Architekt przebudował wiele pomieszczeń, nadając im charakter klasycystyczny, harmonizujący z architekturą Piotra Aignera. Piece kaflowe zastąpiono centralnym ogrzewaniem, uporządkowano również ogród pałacowy. Lalewicz nie wprowadził zmian w elewacji gmachu [17], natomiast od strony wschodniej zbudował dwa ciągi schodów, prowadzące z tarasu do ogrodu [23].

Pałac stał się oficjalną siedzibą premiera i zaczął być nazywany Pałacem Rady Ministrów. Prywatny apartament premiera na drugim piętrze nie był jednak zamieszkiwany, gdyż szefowie rządu zmieniali się stosunkowo często [17]. W 1924 roku przyłączono do pałacu Kamienicę Karmelitów Bosych [23]. W okresie międzywojennym przy ul. Karowej znajdowały się należące obecnie do Pałacu Prezydenckiego posesje o adresach ul. Karowa #8, #10, i #12.

W 1929 roku wymieniono sześć figur z attyki na ich kopie, a cztery pozostałe przerobiono w pracowni Jana Biernackiego. W latach 1934-1936 wyremontowano oficyny, a w 1938 roku powstał projekt przebudowy według Teodora Burschego, która nie doszła do skutku z uwagi na wybuch wojny [6].

Wrzesień 1939 roku nie przyniósł rezydencji żadnych strat. To skłoniło Niemców do zajęcia obiektu i zamiany na luksusowy hotel połączony z kasynem, przeznaczony dla stacjonujących w Warszawie oficerów, Deutsches Haus. W latach 1941-1942 dwaj polscy architekci, Juliusz Nagórski i Jan Łukasik, przebudowali układ wielu pomieszczeń i zmienili ich wystrój. Dokonano też odkryć dawniejszych malowideł na ścianach, część z nich zrekonstruowano, jak na przykład odsłonięte na ścianach głównej klatki schodowej malowidła en grisaille, imitujące płaskorzeźbione płyciny z orłami i bronią (orły te Niemcy chcieli usunąć, ale wytłumaczono im, że są to orły napoleońskie [9]). Niestety, mimo zachowanych przekazów i planów budynku z tego czasu, nie jest znane przeznaczenie wszystkich sal i pomieszczeń [23]. W skrzydłach bocznych pałacu urządzono luksusowy hotel i restaurację [17] z drewnianym belkowanym stropem wraz z obszerną szatnią [19], a w pomieszczeniach dawnej stajni radziwiłłowskiej (skrzydło południowe) piwiarnię. W ówczesnej Sali Jadalnej (obecnie Sala Bankietowa i Biblioteka) ustawiono na postumencie brązową głowę Adolfa Hitlera. Kamiennym lwom Landiniego podwyższono cokoły [17]. Przed pałacem ustawiony został niemiecki symbol zwycięstwa, wielka litera V [15]. W późniejszym okresie okupacji w miejscu dawnego pomnika Iwana Paskiewicza wykopano zbiornik na wodę do celów przeciwpożarowych [17].

Według niektórych źródeł (inne wskazują na Pałac Bruhla) w lutym 1944 roku w Sali Balowej pałacu władze niemieckie wystawiły ciało Franza Kutschery, kata Warszawy, który zmarł z ran odniesionych w zamachu w Alejach Ujazdowskich [17]. Kiedy jego trumna była przewożona do Pałacu Namiestnikowskiego, z całej trasy ewakuowani zostali Polacy. Z wydarzenia powstał konspiracyjny fotoreportaż wykonany przez Andrzeja Englerta z okna drugiego piętra hotelu Bristol. Z kolei agentka AK, Teodora Żukowska „Milena” uczestniczyła w makabrycznym ślubie junkierskim, który następnie odbył się w pałacu. Martwy Kutschera wziął ślub z norweską narzeczoną, która była wtedy w zaawansowanej ciąży [6]. Sala Kolumnowa wypełniła się setkami osób w niemieckich mundurach. Trumnę generała Franza Kutschery otoczono rzędem drzew laurowych, by w ten sposób złagodzić charakter uroczystości [15]. Po 1945 roku zaginął słuch zarówno po pani Kutscherze jak i po dziecku [8].

Pałac nie uległ zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego, a wycofujące się z Warszawy wojska niemieckie nie zdążyły wysadzić budowli w powietrze [23]. Zaginęła jednak większość cennego wyposażenia pałacu [17].

Po 1945 roku ulokowano tu biura Prezydium Rady Ministrów PRL. Jednocześnie rozpoczęto prace restauratorskie połączone z modernizacją wnętrz, prowadzone w latach 1947-1952. Pracami kierowali: Teodor Bursche i Antoni Jawornicki, którego po śmierci zastąpił Borys Zinserling. Projektanci zaadaptowali większość przekształceń z czasów wojny. W korpusie głównym nieznacznie zmienili układ pomieszczeń. Przeróbki objęły przede wszystkim drugie piętro, które służyło funkcjom mieszkalnym. W głównej klatce schodowej ustawiono rzeźby Prometeusz i Kalina, wykonane pod koniec XIX wieku przez Piusa Welońskiego oraz Wenus z gołębiami Wiktora Brodzkiego. W oknach umieszczono kute kraty z powtarzającym się monogramem PRM, zaprojektowane przez Henryka Grunwalda. Swojego wyglądu nie zmieniły sale umiejscowione przez Niemców w skrzydłach pałacu, z wyjątkiem sklepionych pomieszczeń piwiarni. Taras za pałacem otrzymał okazałe schody [23].

18 kwietnia 1952 roku w Sali Kolumnowej doszło do prezentacji projektu budowy Pałacu Kultury i Nauki, z udziałem Lwa Rudniewa. W 1955 roku odbyła się tutaj uroczystość podpisania Układu Warszawskiego [1].

W 1965 roku przez gmachem stanął pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, będący kopią monumentu zniszczonego w 1944 roku przez Niemców [18]. W 1956 roku pałac wpisano do rejestru zabytków pod numerem 247 [17]. W 1970 roku w pałacu podpisano układ o normalizacji stosunków pomiędzy Polską i Republiką Federalną Niemiec [1].

Od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku w pałacu toczyły się obrady Okrągłego Stołu, które rozpoczęły proces demokratycznych przemian ustrojowych w Polsce [2]. Słynny mebel można oglądać w sali w północnym skrzydle pałacu [4].

W latach 1990-1994 (okres urzędowania Lecha Wałęsy) trwał generalny remont pałacu z przeznaczeniem na siedzibę Prezydenta RP. Przebudowano m.in. dawny apartament premiera na drugim piętrze, w południowo-wschodniej części korpusu głównego urządzono kaplicę [17] według projektu Jerzego Kaliny, a z dziedzińca honorowego usunięto przedwojenną fontannę [23]. Od 1994 roku pałac stał się oficjalną siedzibą Prezydenta RP i od tamtej pory nazywany jest Pałacem Prezydenckim [14]. Zamieszkał w nim Lech Wałęsa, przenosząc się z dotychczasowej siedziby w Belwederze. Drugie piętro w całości zajęły prywatne apartamenty [17]. Prace restauratorskie we wnętrzach w latach 90-tych XX wieku wykonało Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków „Zamek” [23].

W Pałacu została podpisana Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w 1997 roku oraz został ratyfikowany akt przystąpienia Polski do NATO w 1999 roku [14].

Podczas prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego (1995-2005) wnętrza pałacowe zyskały blask dzięki wielu dziełom sztuki: obrazom, rzeźbom, meblom i ozdobnym historycznym bibelotom. Wypożyczono je między innymi z Muzeum Narodowego. Zespół sal pałacowych wzbogaciła też współcześnie zaprojektowana biblioteka [23]. W latach 1999-2000 dobudowano Ogród Zimowy według projektu Teresy Dobiszewskiej [6].

Tutaj Prezydent RP ratyfikował akt o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2003 roku [2].

Po śmierci Lecha Kaczyńskiego w katastrofie Tu-154M w Smoleńsku, 10 kwietnia 2010 roku działacze organizacji harcerskich ustawili przed pałacem drewniany krzyż, który we wrześniu został przeniesiony do pałacowej kaplicy Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, a w listopadzie do kościoła św. Anny [17]. Krzyż stał się przedmiotem sporu, gdyż zwolennicy prezydenta chcieli pozostawić go do czasu ustawienia pomnika Lecha Kaczyńskiego, na co nie zgadzały się władze miasta oraz władze kościelne [1]. Od tego czasu przy pałacu 10 kwietnia odbywają się tzw. miesięcznice smoleńskie, według zapowiedzi do kwietnia 2018 roku [16].

Po przetransportowaniu z Rosji do Polski trumien z ciałami prezydenta i jego małżonki, wystawiono je na widok publiczny w Sali Kolumnowej. Według szacunków urzędników Kancelarii Prezydenta w dniach 13-17 kwietnia przed trumnami przeszło około 180 tys. ludzi [33].

W lutym 2010 roku, w 192. rocznicę pierwszego publicznego koncertu Fryderyka Chopina, na fasadzie odsłonięta została tablica upamiętniająca to wydarzenie. W sierpniu 2010 roku na ścianie południowego skrzydła pałacu od strony Krakowskiego Przedmieścia, w pobliżu miejsca, gdzie w dniach żałoby stał krzyż, odsłonięto tablicę upamiętniającą ofiary katastrofy smoleńskiej, w tym parę prezydencką Marię i Lecha Kaczyńskich. We wrześniu 2010 roku Prezydent RP Bronisław Komorowski odsłonił w kaplicy pałacu tablicę upamiętniającą wszystkie osoby związane z urzędem prezydenckim zarówno z Kancelarii Prezydenta RP jak i Biura Bezpieczeństwa Narodowego, które zginęły w katastrofie smoleńskiej. W pierwszą rocznicę katastrofy smoleńskiej odsłonięto w pałacowej kaplicy tablicę pamięci księdza Romana Indrzejczyka, zmarłego w katastrofie smoleńskiej Kapelana prezydenta [2]. W 2016 roku Na Pałacu Prezydenckim odsłonięto tablicę upamiętniającą prezydenta Lecha Kaczyńskiego [34]

Za kadencji Bronisława Komorowskiego (2010-2015) apartamenty w Pałacu zostały przekształcone na powierzchnię biurową. Pałac pozostał miejscem uroczystości z udziałem prezydenta oraz przyjmowania oficjalnych gości [17]. W kwietniu 2011 roku przeprowadzono remont klatki schodowej [2]. Na przełomie 2012 i 2013 roku cztery kamienne lwy sprzed pałacu zostały odrestaurowane [1].