Fort Bema (P)


Fort Bema (P)

Fort Bema jest jednym z najlepiej zachowanych fortów Twierdzy Warszawa. Nazywany pierwotnie Fortem-P aż do 1978 roku stanowił zaplecze wojsk różnych narodów: Rosjan, Niemców i Polaków. Obecnie jest to własność miasta, która po wykonanej rewitalizacji stanowi idealne miejsce do rekreacji i aktywności fizycznej w parku linowym, na trasie biegowej czy na pomostach wędkarskich. Przyciąga też miłośników militariów, którzy mogą penetrować podziemia.

dostępne całodobowodostępne całodobowofortfortgaleria sztukigaleria sztukipark linowypark linowyrejestr zabytkówrejestr zabytkówstawstawwędkarstwowędkarstwo

Powiedz, jak bardzo lubisz to miejsce w Warszawie:

  • Ulice:   ulica Jerzego Waldorffa, ulica Obrońców Tobruku
  • Rok powstania:  1886-1892
  • Obszar MSI:  Fort Bema
  • Wysokość:   7 m
  • Funkcja:  militarna
  • Styl: 
  • Związane osoby: Bem Józef, Boguszewski Przemysław, Nowacki Kazimierz, Pałucka Katarzyna, Romanow Aleksander III

Opis urbanistyczny:

Fort Bema (ul. Waldorfa #34) to budowla ziemno-ceglana z dodatkowym terenem w części szyjnej. Czoło fortu (o zarysie pięciobocznym) posiada dwa wały: niższy (zewnętrzny) ze stanowiskami piechoty oraz wyższy (wewnętrzny) ze stanowiskami artylerii. Najwyższy punkt w forcie był na wysokości 113.1 m n.p.m [15]. Na wyższym z wałów, w osi oraz u styku czół i barków, znajdowały się schrony pogotowia. Pod czołowymi wałami artylerii znajdowały się dwuskrzydłowe koszary z pięcioma podziemnymi przejściami do drogi międzywałowej. W tylnej części fortu (o zarysie odwróconego trapezu, osłoniętego wałem ze stanowiskami piechoty) znajdowały się trzy magazyny: prochownia, skład pocisków oraz laboratorium. W skład fortu wchodziły również dwie drewniane stodoły. Fort jest otoczony fosą o nazwie "Czarny Dwór". Wjazd do fortu był możliwy przez most w szyi fortu [5].

Obiekty, pomniki, tablice:

Most

Most forteczny posiada trzy przęsła swobodnie podparte na dwóch rzędach słupów. Dzięki połączeniom śrubowym była możliwość składania i rozkładania mostu. Most został wyprodukowany w fabryce Lilpopa w Warszawie. Pierwotnie most posiadał pomost betonowy, który w trakcie renowacji został zamieniony na pomost drewniany. Łączna długość mostu wynosi 26 metrów, a szerokość 5,8 metra [11]

XVIII wiek i wcześniej:


XVIII wiek i wcześniej

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

XIX wiek:

Budowa Fortu Bema rozpoczęła się w 1886 roku na życzenie cara Aleksandra III jako część drugiego wewnętrznego pierścienia Twierdzy Warszawa. Powstało tylko pięć fortów tego pierścienia, oddalonych 2-3 km od pierścienia zewnętrznego [2]. Początkowo nosił on nazwę Fortu-P – od wsi Parysów (obecnie ulica Generała Maczka) [1]. Podstawową funkcją fortu była składnica dla zewnętrznego pierścienia fortów [12]. Ponieważ Rosjanie obawiali się wybuchu nowego powstania, dlatego w forcie znajdowały się rosyjskie „siły szybkiego reagowania”, w celu tłumienia zamieszek w Warszawie.

Po klęsce w wojnie z Japonią Rosji nie było już stać na utrzymywanie licznych fortec. 16 sierpnia 1911 roku car Mikołaj II zatwierdził rozporządzenie Suchomlinowa o likwidacji Twierdzy Warszawa. Do II połowy 1913 roku (kiedy rozkaz o likwidacji został anulowany), w forcie Bema wysadzono jedynie dwa budynki i zasypano przejście podziemne. Dzięki temu większa część fortu zachowała się do dziś [3].

Okres międzywojenny:

W 1921 roku podczas "polonizacji" obiektów rosyjskich zmieniono nazwę na fort „Bema” (stąd nazwa późniejszej dzielnicy Bemowo) [12]. Gen. Józef Bem był artylerzystą i dowódcą artylerii Wojska Polskiego w czasie Powstania Listopadowego. Zasłynął również jako naczelny wódz Powstania Węgierskiego 1848-1849, oraz jako zastępca wodza Drugiej Rewolucji Wiedeńskiej. W okresie przez Powstaniem Listopadowym, w 1822 roku, został wydalony na pewien czas z wojska za przynależność do Wolnomularstwa Narodowego. Kierował wtedy pracami budowlanymi we Lwowie i przygotowywał podręcznik obsługi silników parowych dla mechaników [10].

W 1924 roku w forcie utworzono siedzibę największych polskich fabryk zbrojeniowych, Warsztatów Amunicyjnych Nr 1 w Warszawie. Ich miesięczna produkcja wynosiła przeciętnie 2,3 miliona sztuk pocisków [12]. Fort uległ wtedy zmianom – usypane zostały trzy groble przez fosę, rozebrano część wałów, a w sercu fortu wybudowano dodatkowe magazyny i baraki. Do fortu od ul. Powązkowskiej doprowadzono linię kolejową wąskotorową. Wybudowano również ceglany mur z drutem kolczastym, sięgający aż do cmentarza Powązkowskiego [4].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Wytwórnia amunicji nr 1 - brama

[1924] Wytwórnia amunicji nr 1 - brama (źródło)

Załoga Fortu Bema podczas wizytacji przez prezydenta Mościckiego

[1938] Załoga Fortu Bema podczas wizytacji przez prezydenta Mościckiego (źródło)

II wojna światowa i Powstanie Warszawskie:

W 1939 r. zabudowań bronił II batalion 144 pp mjra Bronisława Wadasa, wspierany przez 5 baterię 10 pułku artylerii lekkiej. Fort Bema i Fort Babice jako jedyne z Twierdzy Warszawa posiadały artylerię. 27 września Wehrmacht rozpoczął ostrzał artyleryjski fortu, lecz go nigdy nie zdobył, gdyż wcześniej Warszawa skapitulowała. Podczas okupacji Niemcy urządzili w nim fabrykę amunicji, zakłady naprawcze, a od 1942 r. magazyn broni dla Garnizonu Warszawskiego i jednostek z frontu wschodniego [4]. W tym czasie zbudowano wokół kilka murowanych schronów wartowniczych [5]. Od 1941 roku Fort Bema był celem wywiadowczym Podziemia, rozpoznawał go również wywiad wojskowy AK i GL WRN.

W przeddzień wybuchu Powstania Warszawskiego niemiecka załoga fortu liczyła 850 żołnierzy uzbrojonych w 3 działa 88 mm, 16 ckm, 40 lkm, broń długą i granaty. 1 sierpnia po 17.00 siły powstańcze zaatakowały fort Bema jako kluczowy punkt oporu na Żoliborzu. Plan zakładał zdobycie fortu koncentrycznym natarciem z trzech kierunków, a zrealizować miał je 4 Rejon dowodzony przez kpt. Kazimierza Nowackiego „Szkodnika” [4]. Powstańcy kilkakrotnie próbowali zdobyć zabudowania forteczne, lecz bez większych rezultatów [12].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Fotoplan Warszawy wykonany przez Luftwaffe 24 IX1939

[1939] Fotoplan Warszawy wykonany przez Luftwaffe 24 IX1939 (źródło)

Bombardowanie fortu Bema

[1939] Bombardowanie fortu Bema (źródło)

Odbudowa stolicy:

W 1945 roku po wyzwoleniu Warszawy w fortach Bema i Blizne stworzono obóz jeniecki Boernerowo, do którego trafiali sprowadzani do Warszawy Niemcy skierowani do budowy lotniska wojskowego na Boernerowie. W 1950 roku obóz zamknięto, a dotychczasowi jeńcy wyjechali do NRD [4].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Fort Bema - zdjęcie lotnicze

[1945] Fort Bema - zdjęcie lotnicze (źródło)

Czasy PRL-u:

Aż do 1978 roku fort stanowił zaplecze lotniska wojskowego na Bemowie z magazynami i bazą transportową. Usunięto wtedy wschodnią część wału szyi [10]. Wpisy żołnierzy odbywających tu służbę można odnaleźć na ceglanej elewacji. Znajdują się w pobliżu przedwojenne wille administracji Wytwórni Amunicji wykorzystywane były jako obiekty mieszkalne przez generałów WP [4][12]. Po wybudowaniu Trasy Toruńskiej (1981-1983) fort został w większości opuszczony przez wojsko, a jego miejsce zajął Wojskowy Klub Sportowy „Legia” [4].

Przemiany 1989-2000:

Od 1999 roku terenem administrowała gmina, a później dzielnica Bemowo [1].

XXI wiek:

W latach 2006-2007, w celu realizacji zapisów "Stadium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy z 2006 r." powstała koncepcja "Parku kulturowego zespołu fortyfikacji XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa", autorstwa Katarzyny Pałubskiej i Przemysława Boguszewskiego. Celem projektu jest kompleksowa ochrona rozproszonych obiektów Twierdzy Warszawa [6]. W forcie Bema przeprowadzono wzorcową renowację: usunięto 750 ton gruzu i śmieci, oczyszczono 1260 m fosy (długiej na 1320 m), która została wypełniona wodą, odsłonięto sklepienia i zbocza pięciu fortyfikacji, obłożono włókniną i użyźniono. Wycięto drzewa, których korzenie uszkadzały fortyfikację. Dokonano renowacji oryginalnego mostu stalowego, zamontowano latarnie stylizowane na XIX wiek [4], a na wałach ustawiono dwie repliki XIX-wiecznych armat [9]. Od strony pobliskiego osiedla powstała drewniana kładka, a nad wodą 20 stanowisk dla wędkarzy [4]. Fort otaczają też dwie ścieżki żwirowe usypane i dobrze przygotowane wzdłuż fortowej fosy, o długości 1350 metrów (wewnętrzna) i 1500 metrów (zewnętrzna) [7]. W 2008 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków decyzją nr 574/2008 wpisał Fort Bema do rejestru zabytków [14]. W 2011 roku Fundacja Sztuki Zewnętrznej przekonała lokalnych polityków, by urządzić tu galerię street artu [13], a w 2012 roku od strony północnej otwarto park linowy [8]. W latach 2012 i 2013 modernizowana była fosa i przepompownia, która kontroluje poziom wody [16].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Fort Bema - zdjęcie lotnicze

[2000] Fort Bema - zdjęcie lotnicze (źródło)

Most prowadzący do wnętrza fortu

[2002] Most prowadzący do wnętrza fortu (źródło)

Fort Bema przed renowacją

[2002] Fort Bema przed renowacją (źródło)

Schemat użyty w renowacji

[2004] Schemat użyty w renowacji (źródło)

Plan Fortu

[2004] Plan Fortu (źródło)

Most forteczny po renowacji

[2011] Most forteczny po renowacji (źródło)

Widok fosy w Forcie Bema

[2013] Widok fosy w Forcie Bema (źródło)

Wnętrza

[2014] Wnętrza (źródło)

Koszary z zewnątrz

[2014] Koszary z zewnątrz (źródło)

Opis przygotowano: 2014-11