Park zajmuje powierzchnię 10.4 ha [39]. Największym obiektem na jego terenie jest dawny fort Legionów. W parku znajduje się też kilka pomników m.in. krzyż i głaz pamiątkowy Romualda Traugutta, rzeźba Macierzyństwo, rzeźba Samotność, cztery rzeźby tworzące instalację Rozdroże czy głaz upamiętniający nauczycieli. Oprócz tego jest tu Dom Dziecka nr 16 (ul. Międzyparkowa #5), stacja paliw Orlen od ul. Sanguszki i zabytkowy zdrój z XV wieku przy skrzyżowaniu ul. Wenedów i ul. Zakroczymskiej.

Park Traugutta zaprojektowali Leon Danielewicz i Stanisław Zadora-Życieński na terenach pofortecznych. Założenie parkowe wkomponowali w istniejące forty Legionów i Traugutta. Park składa się z dwóch części oddzielonych od siebie ulicą Zakroczymską. Na zachód od niej centralnym punktem jest skwer z rzeźbą Macierzyństwo. Poprowadzone są tu w kształcie podkowy dwie aleje: lipowa i dębowa [43]. Wśród starych drzew znajduje się niewielki plac zabaw. Są na nim m.in. zjeżdżalnia, huśtawka i koniki [58]. Po wschodniej stronie ulicy jest prostokątny pagórek otoczony starymi topolami, na którym znajduje się pomnik z krzyżem i głazem upamiętniającym egzekucję Romualda Traugutta [43]. Na pagórek wchodzi się po schodkach [58]. Ciąg pieszy łączący ul. Zakroczymską z pomnikiem straceń to aleja Tadeusza Kaczyńskiego. Imię nadała Rada Miasta w 2011 roku na wniosek Filharmonii im. Romualda Traugutta [44]. Park jest założeniem modernistycznym [43]. Na terenie parku jest też pasieka [41] oraz bieżnia.

Fort Legionów

W ramach pierwszej zasadniczej przebudowy Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w grudniu 1848 roku i maju 1849 roku powstało sześć obiektów wysuniętych przed Cytadelę. Przed pierwszym bastionem, na południe od Cytadeli w stronę Nowego Miasta, powstał fort Władimir (było to umocnienie najbliższe Wiśle) [2].

Fort Władimir (Legionów, Włodzimierz, ul. Zakroczymska #12) to trzykondygnacyjna (dwie kondygnacje są nad ziemią i jedna pod ziemią [2]) wieża artyleryjska wzniesiona w oparciu o projekt francuskiego fortyfikatora Marca Montalemberta na planie niepełnego ceglanego walca, zamkniętego od północnego zachodu bramą ze zwodzonym mostem żelaznym i otoczonego suchym rowem fortecznym. Rowu broniono z trzech (czterech [1]) kaponier grodziowych i galerii przeciwskarpowej, z której wychodziły dwa chodniki kontrminowe. Na stropie wieży początkowo znajdowała się ławka strzelecka ze stanowiskami piechoty, na górnej kondygnacji izby bojowe 34 dział, a na środkowej kondygnacji (broniącej rowu) izby bojowe piechoty. W północno-wschodniej części środkowej kondygnacji znajdowała się pojedyncza izba bojowa, która wraz z położoną pod nią izbą dolnej kondygnacji tworzyła czterodziałowy tradytor, osłaniający przeprawę przez Wisłę [9]. Strop baszty był przykryty ziemnym nasypem [2]. Zadaniem fortu była osłona Cytadeli od strony Nowego Miasta oraz obrona sezonowego mostu wojskowego na Wiśle [1]. Budowla została wzniesiona w latach 1851-1853 [5].

Fort Legionów był jedynym dziełem w Twierdzy Warszawa o górskim charakterze, ze skomplikowanym systemem podziemnym. Kanały wentylacyjne na poziomie 0 znajdują się w filarach ścian nośnych i przebiegają zarówno w pionie i poziomie [1].

Źródła mówią o istnieniu tu kanałów starej Warszawy, którymi kiedyś poprowadzono rzeczkę Bełczącą. W 1866 roku taki kanał, idący pod stokiem obok Fortu Włodzimierza, miał cztery stopy szerokości i wysokości, był murowany, sklepiony z dnem drewnianym. W 1923 roku pisano o odnalezionym podziemnym przejściu, łączącym prawdopodobnie fort z Cytadelą. Być może połączenie fortu z Cytadelą było dawną kanalizacją, wykorzystywaną przez załogę Twierdzy, gdyż budowniczowie fortu Władimir mogli wyburzyć starą zabudowę Warszawy do fundamentów, pozostawiając jednak sieć kanałów, których główny kolektor miał znajdować się obok tego fortu [4].

W okresie powstania styczniowego w forcie zlokalizowano przejściowe więzienie [2].

Po 1865 roku wieża została zmodernizowana. Rów od strony wschodniej został zasypany [9], przez co połączono fort z fosą [23]. Między wieżą i Wisłą zbudowano ziemno-ceglaną baterię o zarysie odwróconej litery L [9], zaopatrzoną w dwa ceglane schrony artyleryjskie oraz ceglaną działobitnię do ostrzału wzdłuż Wisły [1]. Od południa i zachodu wzniesiono ziemny stok bojowy, a przy bramie ceglaną latrynę z nasypem ziemnym. Z najniższej kondygnacji wykopano podziemne przejście w kierunku południowo-wschodnim (z chodnikami kontrminowymi), prowadzące do półkaponiery w rowie baterii oraz do pomieszczenia w przeciwskarpie jej rowu [9].

W latach 1874-1914 przechowywano tu akta rosyjskiego Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego [1]. W 1895 roku fort został przezbrojony i unowocześniony. Powstały dodatkowe pomieszczenia wykorzystywane jako więzienie [2] w latach 1905-1906 i w 1909 roku [9] dla około 200 osób [23]. Fort Władimira, podobnie jak inne obiekty Cytadeli, nie podlegał rozkazowi o likwidacji twierdzy z 1909 roku. Przetrwał I wojnę światową w bardzo dobrym stanie [2].

Po 1914 roku forty były systematycznie przekazywane miastu. Pierwszy jawny plan fortu został wykonany przez Komisję Robót Publicznych w 1916 roku i opublikowany w Przeglądzie Technicznym. Widać na nim rozbudowany system chodników komunikacyjnych i minerskich, znajdujących się na przedpolu [4]. W 1918 roku fort został przejęty przez Archiwum Wojskowe i zaadaptowany na cele biurowo-magazynowe. Zamurowano strzelnice karabinowe, a w miejscu środkowych strzelnic na poziomie -1 i galerii w przeciwskarpie przebito okna [1]. Na początku 1919 roku bezcenny materiał archiwalny, zgromadzony w forcie, był rozkradany przez uliczników. W kwietniu tego samego roku zdecydowano się postawić przy archiwum wartę, a dwóch urzędników oddelegowano do przeglądania, porządkowania i sortowania porozrzucanych w salach dokumentów [7].

W 1921 roku obiekt został przemianowany na Fort Legionów. Podczas tworzenia Parku Traugutta zniwelowane zostały wszelkie dzieła ziemne, pozostała tylko baszta z fosą [2]. W 1933 roku w magazynach przechowywano 6500 metrów bieżących archiwaliów, 7000 tomów książek i 2000 roczników czasopism. Do 1939 roku fort był magazynem nr 1 Archiwum Wojskowego [7]. Rozebrano schrony pogotowia i ceglaną latrynę, zasypano działobitnie i wlot do poterny oraz zamurowano wejście do podziemnego labiryntu, aby pracownicy CAW-u nie zapuszczali się do tej części [4].

We wrześniu 1939 roku na wieży urządzono stanowisko przeciwlotnicze [1] i zdołano ewakuować jedynie wybrane tajne dokumenty. Wkraczający do Niemcy zastali opuszczone przez załogę pomieszczenia fortu wraz z pozostawionymi ogromnymi zbiorami dokumentów. Akta przewieziono do Gdańska-Oliwy [7]. Teczki zawierały m.in. obsadę personalną zagranicznych placówek wywiadowczych, dokumenty referatów kontrwywiadu „Niemcy” i „Rosja” oraz teczki personalne oficerów [9]. Kpt. Balang do wywozu akt potrzebował sześciu samochodów ciężarowych [4].

Podczas Powstania Warszawskiego Hitlerowcy próbowali przedrzeć się z fortu podziemiami do bronionej przez Powstańców Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych [8]. Brama główna fortu została w 1945 roku uszkodzona pociskami. Rosyjska drewniana brama została spalona, a okucia i zawiasy spoczęły na dnie fosy [4].

Po 1945 roku wojsko zasypało fosę [4] i ponownie zajęło fort. Znajdowały się tu m.in.: pracownia rzeźby, składnica map oraz magazyny mundurowe. Część pomieszczeń popadła w ruinę, a zachodnią kaponierę w znacznym stopniu rozebrano. Fort został wpisany do rejestru zabytków jako "Fort Legionów z otoczeniem" pod numerem 59/9 w 1965 roku (wpis uzupełniono w 2005 roku) [1].

W 1980 roku w tygodniku „Stolica” zaprezentowano projekt adaptacji fortu na cele kulturalne, opracowany przez Pracownie Konserwacji Zabytków Zamek. Zaplanowano wielofunkcyjną salę widowiskową z zapleczem, dom kultury z pracowniami i biblioteką, kawiarnię oraz Klub Kombatanta z salą wystawową. Rozpatrywano też wykorzystanie fortu na siedzibę Muzeum Architektury [9].

W 1996 roku fort został opuszczony przez wojsko. Od 1997 roku w forcie były prowadzone prace badawcze i przystosowanie korytarzy podziemnych do zwiedzania [1]. Systematyczne wycinki samosiewów były wykonywane przez członków Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji [4]. W 1999 roku fort został przejęty przez Agencję Mienia Wojskowego [1].

W 2000 roku fort kupiło rodzeństwo warszawskich restauratorów, Agnieszka i Marcin Kręgliccy. W 2002 roku odgruzowali pomieszczenia w galerii przeciwskarpowej. Okazało się, że kanały wentylacyjne i kominowe są zamurowane. Odkuto je i odnaleziono mnóstwo różnych dokumentów i przedmiotów. W 2003 roku odkopano też studnię forteczną na poziomie -1, a w 2004 roku kolejne dwie studnie rewizyjne na poziomie -3 [1].

Kręgliccy otworzyli lokal o nazwie Forteca [6]. 400-metrowa okrągła, centralna sala budowli, o średnicy 24 metrów, może pomieścić 600 osób na stojąco [3]. Obecnie fort jest wynajmowany na uroczyste gale, konferencje i wesela. Fortecę upodobała sobie także branża filmowa [1]. Kręcono tu kilkanaście filmów i seriali, m.in. Ogniem i Mieczem (1997), To My (2000), Chopin. Pragnienie Miłości (2000), 34 (2002), Vinci (2004), Fear Factor (2004), Ivan Groźny (2004), Na Dobre I Na Złe (2004), Krótka Historia Jednej Tablicy (2005), Legenda (2005), Szatan Z Siódmej Klasy (2005), Benek (2007), Ekipa (2007), Hamlet, Makbet (2007), Naznaczony (2007), Kanały (2007), Dawno Temu W Iłży (2007), Magda M - 20 Lat Później (2007), Samo Życie (2009) czy Sprawiedliwi (2009) [4].

Jest to też podziemna trasa turystyczna, działająca od 2004 roku [10]. Do zwiedzania są udostępnione trzy poziomy podziemi, oświetlone elektrycznie, panuje w nich temperatura 7-12 stopni Celsjusza oraz wysoka wilgotność [1]. Po 150 metrach korytarzy [10] grupy oprowadza Zbigniew Rekuć z Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji [6]. Spacer zaczyna się od wyremontowanego poziomu 0, skąd przechodzi się poziom niżej na ekspozycję historyczną, gdzie prezentowane są eksponaty znalezione na terenie Fortu. Później na zwiedzających czekają labirynty lochów na poziomach -2 i -3 [10].

Zdrój Stanisława Augusta Poniatowskiego

Zdrój Królewski (Zdrój Stanisława Augusta, Studnia Królewska, Na Zdrojach) znajduje się przy ul. Zakroczymskiej [13]. Elegancki budyneczek to najstarsze zachowane warszawskie ujęcie wody pitnej [14] oraz najobfitszy zdrój w Warszawie [27]. Obecnie budowla nie spełnia już dawnej roli, choć woda płynie tam nadal [14]. Studnia jest zamknięta na kłódkę, a woda jest zanieczyszczona, co widać przez kraty [27].

Kamienny próg, do którego spływa woda, położony jest około metra poniżej powierzchni terenu. Obudowa źródła otoczona jest wysokimi nasypami. Źródło odległe jest ok. 250 m od krawędzi skarpy i znajduje się na wysokości 88.3 m n.p.m. Prawdopodobnie pierwotne miejsce wypływu znajdowało się nieco wyżej. Woda odprowadzana jest do kanalizacji. Zasilanie źródła nie jest rozpoznane, być może to fragment dawnej rzeczki Bełczącej, może też być związane z wodonośnymi piaskami wodnolodowcowymi lub z piaskami preglacjału z jednej z niecek utworzonych między fałdami iłów plioceńskich [27].

Zdrój wyróżnia się jakością wody, o czym pisał Christian Erndtel w 1730 roku w dziele Varsavia physice ilustrate. Wodę tę, jako źródlaną, rozwożono dawniej po mieście. Według pomiarów w 1840 roku średnia temperatura roczna wynosiła 8.8 stopnia Celsjusza, z niewielkimi wahaniami w ciągu roku. W 1966 roku wydajność źródła wynosiła 60-80 l/min, natomiast w latach 1995-1996 44 l/min, co i tak było największą wydajnością spośród źródeł warszawskich. Wśród anionów przeważają węglany, w dużej ilości występują siarczany, chlorki i mangan (HCO3-Cl-Ca). Mineralizacja w 1961 roku wyniosła 592 mg/l, a w latach 1974-1975 1300-1400 mg/l, co wskazuje na wodę mineralną. Badania bakteriologiczne w 1966 roku wykazały wyraźne zanieczyszczenie [27].

Ciężko jest określić początki źródła. Zgodnie z legendą o jeleniu o złotych rogach, źródło istniało już w XV wieku, za czasów panowania księcia Bolesława V. Gdy książę polował, w pogoni za zwierzyną oddalił się od swoich towarzyszy. Zobaczył między drzewami jelenia o złotym porożu i ruszył w pogoń za niezwykłym zwierzęciem, coraz bardziej zagłębiając się w las. Wreszcie jeleń stanął. Kiedy książę napiął łuk i wycelował strzałę, zwierzę przemówiło: daruj mi książę życie, a ja w dowód wdzięczności wyprowadzę cię z leśnych ostępów. Zaskoczony mężczyzna rozejrzał się i zobaczył, że nie wie, gdzie się znajduje. Poczuł również wielkie pragnienie. Zgodził się więc na propozycję jelenia, prosząc, by ten wskazał mu również strumień lub źródło. Po krótkim przystanku przy źródle, książę w towarzystwie jelenia dotarli do traktu wiodącego do Czerska. Przy drodze czekali zaniepokojeni dworzanie. Jeleń wrócił do puszczy, a książę zakazał polowania w tych lasach, aby nikt przypadkiem nie zabił jelenia o złotych rogach [12].

W miejscu wypływającego ze skarpy źródła o wyjątkowo smacznej wodzie [30] zaczęto wznosić za czasów Augusta II budynek zdroju [12]. Początkowo był drewniany, z bali łączonych na zrąb [60], przykryty barokowym cebulastym dachem obitym miedzianą blachą [30]. Konstrukcja powstała na przełomie XVII i XVIII wieku [60]. W latach 1770-1772 konstrukcja została zamurowana [13].

Gdy legendę o jeleniu usłyszał król Stanisław August Poniatowski, na pamiątkę kazał odrestaurować pawilon zdroju i wystawić ozdobną obudowę źródła. Oprawę architektoniczną zaprojektował albo Dominik Merlini albo Jakub Fontana [12]. Pracujący przy budowie robotnicy otrzymywali dodatkowe wynagrodzenie na zakup kijów, którymi mogli się bronić przed napaściami opryszków, gdy nocą wracali do domu [16]. Obiekt był przykryty kopulastym, czterospadowym dachem a nad wszystkim górował belwederek [60]. Elewację zdobiło charakterystyczne pasowe boniowanie, a od frontu para otworów wejściowych zamkniętych spłaszczonym łukiem. Ponad nimi [15] zawieszono tablicę (zachowaną do dziś), z łacińskim napisem: STANISLAUS AUGUSTUS PROSPICIENDO PUBLICAE SALUBRITATI HUNC FONTEM RESTAURARI JUSSIT. ANNO MDCCLXXI (Stanisław August w trosce o zdrowie publiczne źródło to odnowić polecił w roku 1771). Autorem tablicy był Michał Dollinger, współpracownik Jakuba Fontany. Cała inwestycja kosztowała króla 50 dukatów [12]. Zdrój był utrzymany w stylu klasycyzmu [13] i cieszył się wielką popularnością, korzystali z niego podróżni i okoliczni mieszkańcy Nowej Warszawy, choć za wodę pitną trzeba było płacić [13].

Zabytek został zasypany w 1832 roku przy budowie Cytadeli [13]. Planowano przeprowadzenie w tym miejscu ul. Gwardii, jednak ten projekt nie został zrealizowany. Wkrótce okazało się, że likwidacja studni była błędem. Wody pitnej potrzebował miejscowy garnizon [12]. W latach 1834-1836 rozpoczęto prace inżynieryjne pod okiem Edwarda Klopmanna. Osadzeniem rur i skrzyń zajął się Matys, zaś robotami grabarskimi Jan Wagner. Razem przy budowie wodozbioru pracowało ponad 30 ludzi [13]. W 1836 roku wodozbiór odkopano, a rok później powstał neogotycki pawilon [13] według projektu Henryka Marconiego. Wejścia zostały zamknięte charakterystycznymi ostrołukami, a ściany wewnętrzne jak i zewnętrzne zostały pokryte glazurowaną, czerwoną cegłą [13]. Całość konstrukcji nakrył namiotowy dach, otoczony ozdobnymi wazami umieszczonymi na jego narożach. Oryginalną tablicę z łacińską inskrypcją umieszczono wewnątrz budowli, a jej kopię z tym samym napisem wmurowano na frontonie od strony południowej [15].

W latach osiemdziesiątych XIX wieku budynek zwieńczono attyką w formie krenelaża [12].

24 sierpnia 1933 roku rozpoczęto kolejną odnowę studni i porządkowanie terenu. Materiały budowalne pochodziły głównie z północnej części II pawilonu Cytadeli, zniszczonego wybuchem prochowni w 1923 roku. Budulec na stopnie schodowe pochodził z rozebranej cerkwi Dywizjonu Artylerii Konnej oraz ze schodów, które znajdowały się pod mostem przy Cytadeli. Oprócz remontu samego pawilonu, postawiono ścianę oporową oraz parkan [12]. Ostatecznie remont wykonano w latach 1931-1933. Projektantami byli Stanisław Płoski i Andrzej Węgrzecki [13]. Prace wykonała firma Taniewicz. 17 października 1933 roku władze wojskowe przekazały zarząd nad zdrojem miejskiemu magistratowi [12].

W dwudziestoleciu międzywojennym dwóm operatywnym mieszkańcom Warszawy udało się sprzedać zdój amerykańskiemu biznesmenowi [14]. Biznesmen Samuel Klein w 1937 roku zdecydował się odwiedzić miasto swojego dzieciństwa. Gdy szukał pomysłu na inwestycję, spotkał doktora Herbsthala, który mu zdradził, że w zdroju jest ogromna ilość mikroelementów, a miasto planuje wydzierżawić zdrój. Przybysz z Ameryki wyobraził sobie pawilony zdrojowe, łazienki, kawiarnie i pensjonaty i skontaktował się ze wskazanym przedstawicielem władz, dr. Eustachym Porębą-Ostrowskim. Przez kilka godzin wspólnie przygotowywali treść umowy. Na jej podstawie Samuel Klein otrzymywał w dzierżawę na trzydzieści lat zdrój wraz z przyległymi terenami, prawo butelkowania i eksportu wody w dowolne miejsce na ziemi, a w zamian zobowiązany był do wniesienia opłaty w wysokości 80 tysięcy złotych na rzecz miasta, płatne w 1/4 gotówką przy podpisywaniu umowy [17]. Po podpisaniu umowy i zainkasowaniu zaliczki, przedsiębiorczy rodacy rozpłynęli się [14], a Klein nigdy nie otrzymał aktu dzierżawy. Po śledztwie okazało się, że Herbsthal nazywał się Rubin Kac, a Poręba-Ostrowski to Mateusz Kmiecik. Obaj trafili do aresztu, ale miejsca ukrycia 20 tysięcy złotych nie zdradzili [17].

Po II wojnie światowej zdrój dwukrotnie przeszedł remont [12]. W 1959 roku usunięto dach namiotowy [13].

Na przełomie XX i XXI wieku otoczenie zdroju było miejscem, w którym spotykali się narkomani. W wodzie pływały zużyte strzykawki i butelki po alkoholu. Teren został jednak uporządkowany i obecnie przyciąga turystów oraz mieszkańców Warszawy [12].

Pomnik straceń

Powstanie styczniowe można podzielić na okres rządów czerwonych oraz białych. Obóz białych przejął władzę w powstaniu 17 października 1863 roku po upadku Rządu Narodowego czerwonych. Na czele dowództwa stanął nowomianowany generał Romuald Traugutt, starając się o zagraniczne wsparcie dla powstania. Niestety państwa zachodnie odmówiły pomocy, a zryw zaczął wygasać. Służby carskie rozpoczęły aresztowania. W nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 roku aresztowano Romualda Traugutta, a następnie członków jego Rządu Narodowego [31]. Traugutt, ukrywający się w Warszawie przy ul. Smolnej 3 pod pseudonimem Michał Czarnecki, został wydany przez Artura Goldmana [62].

19 lipca 1864 roku carski sąd wojskowy skazał Traugutta na śmierć przez powieszenie. 5 sierpnia 1864 roku o godzinie 10:00 na stokach cytadeli odbyła się egzekucja [62]. Carscy żołnierze wyprowadzili Traugutta z X Pawilonu Cytadeli razem z czterema członkami powstańczego Rządu Narodowego: Janem Jeziorańskim, Rafałem Krajewskim, Józefem Toczyskim i Romanem Żulińskim. Zostali usadzeni na jednokonnym wozie drabiniastym i przewiezieni na stoki rosyjskiej twierdzy. Tu czekały przygotowane szubienice [63]. Wykonanie wyroku obserwował trzydziestotysięczny tłum. Śpiewających pieśni patriotyczne i religijne (Święty Boże, święty mocny [63]) Warszawiaków Rosjanie starali się zagłuszyć dźwiękami orkiestry (grającej walca Na stokach Mandżurii [63]) [62]. Skazanych ubrano w tzw. śmiertelne koszule, a na oczy nałożono im trójkątne przepaski. Romuald Traugutt został stracony jako pierwszy [63]. Całując krzyż przed śmiercią krzyknął „Jam jest Traugutt!” [62]. Ponieważ Rosjanie obawiali się, że miejsce pochówku stanie się miejscem kultu, pod osłoną nocy pogrzebano straceńców w jednej mogile o nieznanej lokalizacji [63]. Traugutta powieszono w tym samym miejscu, gdzie wcześniej Jaroszyńskiego z Ryllem i Rzońcą, a w 1846 roku Żdżarskiego i Kociszewskiego z tzw. wyprawy siedleckiej. Był to duży plac z szubienicą [63].

W 1916 roku na całkowicie pustych przedpolach Nowego Miasta ustawiono kamień pamiątkowy i krzyż. Podczas prac ziemnych w 1919 roku natrafiono w tym miejscu na kilka ludzkich czaszek (pięć lub siedem), co miało być dowodem na miejsce egzekucji. Jednak już w 1921 roku pojawiły się protesty, że krzyż trzeba przenieść, a kamień pamiątkowy zlikwidować, gdyż nie jest to prawdziwe miejsce kaźni. Zdaniem części badaczy przywódcy zostali straceni/pochowani na terenie dzisiejszego Stadionu Polonii [61].

W okresie międzywojennym było to miejsce uroczystości państwowych [18].

W latach 70-tych XX wieku miejsce straceń było w opłakanym stanie, a władza chciała usunąć niewygodny światopoglądowo spróchniały drewniany krzyż. Z inicjatywy Cechu Rzemiosł Włókienniczych przeprowadzono w 1971 roku konserwację kamienia i krzyża, urządzając jednocześnie nowe miejsce pamięci w kształcie znanym do dzisiaj. Na szczycie wzniesienia zbudowano nowe trotuary, podesty i murki, na których wyeksponowano historyczny kamień pamiątkowy, krzyż oraz pamiątkową tablicę poświęconą Romualdowi Trauguttowi, wmurowaną w 1958 roku, w piętnastą rocznicę powstania Ludowego Wojska Polskiego [61].

U podnóża wzgórza pamięci stoi głaz upamiętniający Konstytucję 3 Maja. Jest to granitowy głaz narzutowy, mający około 140 cm wysokości z napisem "3 MAJA / 1791-1919-1994". Znajduje się na nim tablica o wymiarach 35 x 10 cm, również z granitu, z napisem "GŁAZ ODSŁONIĘTY STARANIEM / KRĘGU PAMIĘCI NARODOWEJ / 3 MAJA 1994 R.". Głaz został umieszczony 3 maja 1994 roku przez władze Warszawy [70].

Pomnik Nauczycielstwa

Wzdłuż jezdni Wybrzeża Gdańskiego, na trawniku, leżą trzy głazy (dwa stanowią podstawę dla największego o gładko rozłupanych ścianach), tworzące pomnik Pracy Nauczycieli [29].

Kamień-pomnik został odsłonięty 12 listopada 1938 roku, z okazji Dnia Nauczyciela w 20-stą rocznicę odzyskania niepodległości. Miał upamiętniać patriotyzm i zasługi nauczycieli Warszawy w ich walce o umysły i serca młodych Polaków w szkołach zaborców, a także uhonorować trud wychowawczy w niepodległej Ojczyźnie. Stanął na rozległym, niezadrzewionym trawniku, z dala od jezdni. Zniszczony został przez Niemców w 1944 roku. W 1958 roku, w 20-stą rocznicę pierwotnego odsłonięcia, odsłonięto go ponownie z inicjatywy Rady Narodowej Warszawy. Rozbite części kamienia ułożono w nowej konfiguracji. Odwróciwszy front z pierwotną inskrypcją na jednym z boków kamienia wyryto słowa hetmana Jana Zamoyskiego, przypisując je błędnie Stanisławowi Staszicowi. Na największym kamieniu można było przeczytać: „Takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie – Staszic”, poniżej zaś tekst informacyjny: „Ku uczczeniu pracy nauczycieli, Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy, 12.XI.1958”. Na prawym dolnym kamieniu umieszczona była tablica z brązu z treścią: „W roku 1938 ufundowany dla uczczenia pracy nauczycieli przez Zarząd Miejski m. st. Warszawy. W 1944 r. rozbity przez okupanta hitlerowskiego. W 1958 r. ponownie wzniesiony, w Dniu Nauczyciela, przez Radę Narodową m. st. Warszawy” [29].

Pod koniec lat 90-tych XX wieku górny głaz wymieniono na nowy, z wyrytą na nowo, pierwotną inskrypcją: „Odrodzić dusze ludzkie, zmienić człowieka, zrobić go lepszym, potężniejszym i silniejszym – oto wasze zadanie. Józef Piłsudski”. Poniżej umieszczono informację: „Ku uczczeniu pracy nauczycielstwa stolicy w 20-stą rocznicę odzyskania Niepodległości. Zarząd Miejski 1938 rok” [29].

Rzeźba Macierzyństwo

Secesyjna rzeźba Macierzyństwo została wykonana w 1902 (1903 [18]) roku przez Wacława Szymanowskiego. Stanęła w Parku Traugutta w 1926 (1929 [20]) roku [18]. Ustawiono ją na nowym placu zabaw. W 2000 roku przeszła konserwację [28]. Została wykonana w brązie i przedstawia scenę, w której matka próbuje uratować dziecko wyciągnięte w wody [19]. Jest to autorska kopia zakupiona przez miasto Warszawę, oryginał znajduje się w Rogalinie [21].

Rzeźba Rozdroże 2010

Przy skrzyżowaniu ul. Sanguszki i Wybrzeża Gdańskiego [32] znajdują się cztery abstrakcyjne postacie. To kompozycja „Rozdroże 2010” autorstwa Magdaleny Abakanowicz [33] stworzona specjalnie dla Warszawy [32]. Za prace miasto zapłaciło 910 tys. zł [36]. Odsłonięcie, w którym uczestniczyła artystka, miało miejsce 13 listopada 2010 roku [32]. Wykonawcą był Mostostal Warszawa [35]. By w nowym miejscu dzieło lepiej się prezentowało, pomalowano na zielono stojący w tle ceglany kiosk z urządzeniami elektrycznymi [33], w pobliżu rzeźb posadzono 60 cisów po 180 cm wysokości [35], a ustawione na betonowych fundamentach postacie zostały podświetlone reflektorami [36].

Cztery rzeźby zostały zespawane z nieregularnych płatów nierdzewnej stali. Każda z nich ma około trzech metrów wysokości i waży bez fundamentów ok. 400 kilogramów [35]. Postacie przypominają rzeźby artystki pokazane w 2008 roku w Museo de Arte Reina Sofía w Madrycie [36], będące cyklem Rycerze Króla Artura. Rzeźby z tego cyklu można też oglądać przed gmachem Muzeum Narodowego we Wrocławiu [34]. Początkowo warszawskie rzeźby były określane jako Wizard (330 cm wysokości, 234 cm szerokości, 371 kg), Parsifal (276 cm wysokości, 273 cm szerokości, 395 kg), Lancelot (276 cm wysokości, 211 cm szerokości, 343 kg) i Galahad (287 cm wysokości, 325 cm szerokości, 425 kg) [36][37]. Jednak podczas odsłonięcia artystka zaprzeczyła nawiązaniu do cyklu Rycerzy Króla Artura [38]. Dwie rzeźby mają przypominać ptaszyska, trzecia z dumnie uniesioną twarzą w kształcie półksiężyca jakiegoś bożka, herosa, a ostatnia skrzata w podłużnej czapce. Wszystkie przyjmują ekspresyjne pozy [38].

O stworzenie w Warszawie parku swoich rzeźb Magdalena Abakanowicz zabiegała blisko dwie dekady. Pragnęła, by powstał przy jej domu, na osiedlu Pod Skocznią na Mokotowie. Za rządów PiS w stolicy wiceprezydent Andrzej Urbański zaproponował elektrownię na Powiślu, do której jednak samorząd nie miał praw. Po objęciu władzy przez PO planowano umieścić rzeźby na placu Defilad, placu Konstytucji, w okolicy Domów Towarowych „Centrum”, a nawet przy Centrum Nauki Kopernik. W końcu obiecano artystce miejsce na Placu Na Rozdrożu (na trawniku w południowo-wschodniej części placu [38]). Ratusz podpisał umowę, jednak okazało się, że kładka nad Trasą Łazienkowską może nie wytrzymać ciężaru rzeźb. Ostatecznie przeniesiono je na skraj parku Traugutta. Po poprzedniej lokalizacji pozostał żal artystki, która nie zmieniła nawet nazwy kompozycji [33]. Chociaż to pierwsza praca artystki w przestrzeni Warszawy, jedną z jej prac można zobaczyć w gmachu PKO BP na rogu ul. Puławskiej i ul. Goworka [38].

Rzeźba Samotność

Rzeźba Samotność została wykonana w 1965 roku ze sjenitowych kolumn zdobiących kiedyś bramę wjazdową (fasadę [25]) Pałacu Leopolda Kronenberga przy pl. Małachowskiego, a jej autorką jest Zofia Woźna. Przedstawia trzy smukłe postacie dziewczęce [24]. Słabo zarysowana kibić i brak charakterystycznych krągłości nie pozwalają jednak tego zweryfikować. Postacie stoją na wzniesieniu, w miejscu gdzie ul. Wenedów zbiega się z Wisłostradą [25]. Kompozycja znana jest też pod nazwą Trzy cienie [26].

W 1779 roku był tu zabudowany kamienicami obszar między ul. Konwiktorską, ul. Bonifraterską, ul. Zakroczymską i przekraczał ul. Wygon w stronę ul. Lniańskiej. Od północnego-wschodu i południowego zachodu graniczyły z nim dwa place. Dzisiaj przez teren parku przebiegają ulice Zakroczymska, Szymanowska, Wenedów i Międzyparkowa.

Na początku XVI wieku ul. Zakroczymska była drogą handlową idącą od miasta Nowej Warszawy do wsi stanowiących zaplecze gospodarcze. W 1464 roku nazwana była ul. Toruńską, przez moment ul. Błońską, a pod obecną nazwą występuje od 1482 roku. W połowie XVIII wieku Komisja Brukowa wybudowała most na rzece Bełczącej i położyła bruk. Podczas rewolucji kwietniowej w 1794 roku na ul. Zakroczymskiej toczyły się walki z udziałem mieszkańców [48]. Przed połową lat 30-tych XX wieku tunelem pod linią kolejową i potem ul. Krajewskiego prowadziła linia tramwajowa łącząca centrum miasta z Żoliborzem. Ulica opadała ku tunelowi i panował na niej ożywiony ruch. W 1938 roku cały ruch został przejęty przez wiadukt przy Dworcu Gdańskim [64].

W drugiej połowie XVIII wieku była tu jurydyka Szymanowska (Szymanowszczyzna), będąca własnością starosty klonowskiego, a ul. Szymanowska była główną ulicą jurydyki. Zlikwidowana została pod esplanadę Cytadeli. Obecnie pozostał jedynie jej fragment przy zbiegu ul. Zakroczymskiej i ul. Wenedów [50].

Z kolei ul. Wenedów (początkowo ul. Spadek) została wytyczona w 1772 roku przez Komisję Brukową w miejscu starszej drogi, która prowadziła korytem rzeczki Bełczącej z ul. Zakroczymskiej nad brzeg Wisły [53]. Pierwotnie stanowiła drogę dla bydła i koni do wodopoju. Zabudowę stanowiły trzy drewniane chałupy [49]. Trakt ten stanowił północną granicę Nowego Miasta, za którą rozciągały się grunty przedmiejskie należące do Starej Warszawy [53]. W 1832 roku ulica została zlikwidowana pod budowę Cytadeli [49]. Około 1925 roku, w trakcie ponownego zagospodarowywania esplanady Cytadeli, nadano temu odcinkowi nazwę ul. Wenedów [53]. Nazwa ta pojawiła się na planach Warszawy w 1938 roku i pochodzi od ludu Wenedów, zamieszkującego w okresie rzymskim tereny nad Bałtykiem [52]. Jest to zjazd z Mostu przy Cytadeli na ul. Zakroczymską. Ulica została przebudowana w latach 1958-1959, podczas budowy Mostu Gdańskiego [53].

Ul. Międzyparkowa powstała w miejscu istniejącej w XVIII wieku ul. Wygon, łączącej ul. Zakroczymską z ul. Bonifraterską. Znajdowała się przy niej kamienica Sielskiego, dom Bongardta z gorzelnią, cegielnią oraz w okolicach ul. Zakroczymskiej dwór drewniany. Budowa cytadeli doprowadziła do zburzenia niemal całej zabudowy, ul. Wygon została zlikwidowana, a w jej miejscu powstała sieć dróg fortecznych. Ulica Międzyparkowa powstała po 1916 roku (w 1935 roku [47]) [67], a po raz pierwszy na planie znalazła się w 1926 (1957 [47]) roku. Przed wojną była brukowana z latarniami gazowymi. Jej kształt wynika z ominięcia fortyfikacji [46]. W 2010 roku kibice Polonii Warszawa wyszli z inicjatywą, aby nadać ulicy imię Władysława Szczepaniaka. Wzdłuż ulicy w lipcu 2008 roku wytyczono obustronne pasy rowerowe [47].

Po utworzeniu Cytadeli zabudowę w jej otoczeniu zrównano z ziemią. Na planie z 1856 roku dzisiejszy park Traugutta to pusty plac.

Na stokach cytadeli, najpewniej na terenie dzisiejszego parku, 5 sierpnia 1864 roku został stracony Romuald Traugutt wraz ze swymi współpracownikami [11].

Wenedów 1

Na esplanadzie fortu Władimira, obok Zdroju Królewskiego, co najmniej od 1891 roku, znajdowały się stajnie lub kuźnie [65]. W okresie międzywojennym było tu jedno z biur Wydziału Ogrodniczego, biuro kierownika Parku Traugutta [66]. Mieściła się tu też zapewne stajnia policji konnej [68]. Obiekty całkiem nieźle przetrwały wojny, socjalizm oraz okres transformacji. Na początku XXI wieku teren należący wówczas do Zakładu Oczyszczania Miasta trafił w ręce prywatne [65]. Planowano tu budowę obiektu do obsługi ruchu turystycznego [51], co nie doszło do skutku. Do 2001 roku przy ul. Wenedów 1 znajdowało się gospodarstwo w kształcie litery T, pamiętające czasy carskie. Następnie były to nieużytki. Kompleks definitywnie zniknął w 2011 roku [68]. W 2016 roku powstał tu całodobowy parking, wybudowany przez firmę Bogdar [57].

Park Traugutta został założony na dawnych terenach fortecznych w latach 1925-1929 według projektu Leona Danilewicza i Stanisława Zadory-Życieńskiego. Pierwotnie zajmował 22 ha. Składał się wtedy z trzech części: wschodniej o powierzchni 6.5 ha, urządzonej w 1925 roku i ograniczonej ulicami: Zakroczymską, Wenedów, Wybrzeżem Gdańskim i Sanguszki; środkowej o powierzchni 4.5 ha pomiędzy ulicami Zakroczymską i Międzyparkową, udostępnionej w 1926 roku; oraz części zachodniej o powierzchni 11 ha wokół Fortu Traugutta, urządzonej w latach 1927–1929 [39]. W 1929 roku w parku została ustawiona rzeźba Macierzyństwo [42]. W 1933 roku powiększono teren parku i podjęto się rekonstrukcji zdroju [12].

W połowie lat 30-tych XX wieku PWPW zagospodarowała pas zieleni między ul. Sanguszki i wykopem bocznicy prowadzonej do elektrowni. Plac ogrodzono siatką, połowę przeznaczając na ogródek jordanowski dla dzieci z altaną, piaskownicą i huśtawkami, a drugą połowę zajął wysypany czerwoną cegłą kort tenisowy. Obiekt zlikwidowano przed 1939 rokiem [68].

Przed wybuchem Powstania Warszawskiego w Forcie Legionów znajdowały się trzy niemieckie działa przeciwlotnicze i reflektor, obsługiwane przez kilkudziesięciu żołnierzy. Z kolei w parku Traugutta zajmowała stanowiska 3 Bateria Dywizjonu Lekkiej Artylerii Przeciwlotniczej 769. Podejść do fortu broniły zasieki z drutu kolczastego. Oddziały Powstańców z I Rejonu miały zdobyć te stanowiska, jak i sąsiedni Fort Legionów. Nacierający żołnierze Batalionu Czata 49 zdołali dotrzeć przez park do zasieków osłaniających Fort Traugutta, lecz rażeni ogniem bocznym z Fortu Legionów musieli się wycofać [54].

Po zniszczeniach wojennych część wschodnia i zachodnia parku zostały odrestaurowane w latach 1957-1959 według projektu S. Bolka i T. Nurkiewicza [42].

Od 1962 roku istniała tutaj stacja benzynowa [69].

Przy ul. Wenedów #1 działał w latach 70-tych XX wieku Stołeczny Uniwersytet Robotniczy [56] Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej [59]. Tutaj też stały Baraki Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Ogrodniczych oraz baraki zespołu architektów nadzorujących budowę Trasy Starzyńskiego i projektujących Trasę Łazienkowską [49].

Przytulisko

Mimo protestów w marcu 1991 roku udało się uruchomić przy ul. Wenedów punkt konsultacyjny Monaru dla nosicieli wirusa HIV. Placówka nazwana Przytulisko mieściła się w baraku z kontenerów. Była nietypowa, ponieważ nie prowadzono w niej terapii, tylko umożliwiała narkomanom „ćpanie w cywilizowanych warunkach”. W ramach „oswajania” społeczeństwa z problemem nosiciele prowadzili tu kawiarnię „Pod HIV-kiem” dla zdrowych mieszkańców [55]. W ośrodku była kuchnia i dysponował on 16 miejscami. Czas pobytu przewidziany był na okres dwóch miesięcy. MONAR prowadził tu działalność do kwietnia 2016 roku, kiedy to przeniósł się do lokalu przy ul. Gen. Andersa 12 [40].