Osiedle Boernerowo powstało jako miasto-ogród z czytelnym układem komunikacyjnym. Arterię dojazdową stanowi ul. Kaliskiego, a ulice Kleeberga, Westerplatte i Thommeego pełnią rolę głównych ulic. Pozostałością założenia są szpalery drzew, zaprojektowane jako wyciszenie. Pierwotny układ Boernerowa został zaburzony przez przebicie ul. Ebro do ul. Radiowej i przecięcie ul. Thommeego [42] oraz przez zaślepienie przez Lotnisko Warszawa-Babice ul. Kaliskiego, która dawniej była zwana szosą Groty-Wawrzyszew [13]. Leśno-ogrodowy charakter osiedla nie uległ zmianie do dzisiaj, mimo zagęszczenia zabudowy posesji [1].

W większości z wydzielonych ulicami kwartałów zabudowy, stosownie do ich wielkości, autorzy przewidzieli utworzenie od 4 do 16 mniejszych działek pośrednich (22 x 33 m) oraz po 4 flankujące je większe działki narożne (40 x 33 m), graniczące z szerszymi ulicami. Wyjątkiem było pięć kwartałów w północno-wschodniej części osiedla, przeznaczonych pod zabudowę bliźniaczą. Przewidziano tereny pod realizację osiedlowego centrum użyteczności publicznej, ze szkołą, kościołem parafialnym i ośrodkiem handlowym oraz rozlokowanie na obrzeżach osiedla obiektów sportowo-rekreacyjnych (Dzieciniec, obiekty sportowe, park leśny). W okresie powojennym wzniesiono około 70 nowych domów mieszkalnych, jednorodzinnych lub bliźniaczych, z których około 40 zbudowano na miejscu rozebranych domów przedwojennych [1]. Nadal większość parcel zachowała pierwotny kształt.

Osiedle tworzą budynki przy ulicach: Dostępna #20-#52, #28A, #52A, Ebro #11-#51 (bez 17), #21A, #39A, #51A, #2-#14, #20-#34, #20A, #22A, #30A, #32A, #34A, Akantu #1-#31, #15A, #15B, #17A, #2-#42, #36A, #38A, Telewizyjna #1-#39, #3A, #31A, #33A, #2-#54, #8A, #16A, #28A, #32A, #38A, Sobczaka #1-#57, #2-#58, #50A, #36A, #28A, #26A, 326B, #6A, Kunickiego #1-#61, #41A, #35A, #21A, #5A, Thommego #11, #18, 1 (szkoła), Laserowa #1-#15, #15A, #2-#12, Telefoniczna #2-#32, #2A, #20A, #30A, Bawełniana #1-#31, #1A, #19A, #21A, #29A, #2-#26, #2A, #16A, #24A, Grotowska #1-#25, #15A, #17A.

Do realizacji najstarszej części przyjęto pięć projektów różnej wielkości domów drewnianych. Domy typów A, B, C, D zaprojektowane zostały kolejne moduły tzw. domu rosnącego [1]. Typ A to dom parterowy o powierzchni 33 m2 z jednym pokojem (według innego zapisu 55 m2 i dwa pokoje), łazienką i kuchnią. Typ B to dom parterowy o powierzchni 72 m2 (według innego zapisu 82 m2) z trzema pokojami, łazienką i kuchnią. Typ C to dom piętrowy o powierzchni 76 m2 z trzema pokojami (według innego zapisu czteropokojowe o powierzchni 85 m2), łazienką i kuchnią. Typ D to dom piętrowy o powierzchni 93 m2 (według innego zapisu o powierzchni 111 m2) z pięcioma pokojami, łazienką i kuchnią. Typ E to dom piętrowy o powierzchni 144 m2 (według innego zapisu 181 m2) z sześcioma pokojami, łazienką, kuchnią, centralnym ogrzewaniem i werandą [1].

Od trzeciego etapu przyjęto jako obowiązujący typ murowanego domu jednorodzinnego o dwóch pokojach z kuchnią, przedpokojem i łazienką o łącznej powierzchni 48 m2 i kubaturze 219 m3. W czwartym etapie powstawały parterowe, trzypokojowe domy murowane o powierzchni zabudowy 90 m2 (typ I), parterowe, murowane domy dwupokojowe o powierzchni zabudowy ok. 70 m2 (typ II), piętrowe domy murowane o powierzchni zabudowy 60 m2 (typ III), parterowe, murowane domy trzypokojowe o powierzchni zabudowy 98 m2 (typ IV) i parterowe, trzypokojowe, drewniane domy o powierzchni zabudowy 106 m2 (typ V) [1].

Cały zespół zabudowy jest wpisany do ewidencji zabytków jako wartościowy zabytek polskiej myśli urbanistycznej [1]. Do ewidencji zabytków wpisane są niezależnie domy murowane: Dostępna 26, 28, 30 (III Osiedle Łączności), 32, 34, 36, 38, 38A, 40, 48, 58 (III Osiedle Łączności), Ebro 29, 31, 33, 37, 41, 59, 61, Bawełniana 2A (I Osiedle Łączności), Grotowska 7 (I Osiedle Łączności), Sobczaka 26, 28, 30, 31, 34, 35, 37 (II Osiedle Łączności), 39, 40, 45 (IV Osiedle Łączności), Akantu 24, 26, 28, 40 (III Osiedle Łączności), Kunickiego 5, 15, 37 (II Osiedle Łączności), 43, 45, 55 (IV Osiedle Łączności) 47 (III Osiedle Łączności), Telewizyjna 34 (II Osiedle Łączności), 46 (IV Osiedle Łączności) i domy drewniane: Ebro 23, 34, 34A, Bawełniana 2, 7, 9, 10, 11, 16, 17, 19, 20, 23, 27, 29 (I Osiedle Łączności), Grotowska 1, 15, 17, 19, 23 (typ B), 3, 5, 7, 9 (I Osiedle Łączności), Sobczaka 10, 12 (typ C), 13, 14, 15, 17, 19, 20, 21, 23, 24, 27 (typ D), 38 (II Osiedle Łączności), Kunickiego 7, 9, 13, 17, 23, 29 (II Osiedle Łączności), Telefoniczna 2, 4, 6, 8, 14, 18, 20, 22 (I Osiedle Łączności), Telewizyjna 14, 18, 19, 23, 26, 28 (II Osiedle Łączności), 27 (IV Osiedle Łączności), 35 (III Osiedle Łączności), Akantu 21, 31 (III Osiedle Łączności), a także domy w Kolonii im. Aleksandry Piłsudskiej, ul. Akantu 1, 11, 15A, 18, 3, 8, Sobczaka 5, 7, 9, Telewizyjna 2 (typ E), 4, 5, 8, 9/11, 10, 12, 13/15 [53].

Przy ul. Westerplatte znajduje się ujęcie wody oligoceńskiej, pobieranej z głębokości 274 metrów [22].

Na terenie zieleńca przy ul. Radiowej znajduje się minipark, w którym stoją rzeźby zwierząt leśnych, min. łosia, sarny i dzika. Między drzewami są alejki i ławki do odpoczynku. Można zobaczyć też hotel dla owadów. W wolnostojącym budynku przy ul. Kaliskiego 20 mieści się Kawiarnia Łośka.

Przy ul. Kunickiego 49 działa Przedszkole Leśne Bemowo, a nieco dalej przy ul. Grotowskiej 19 swoją siedzibę ma Klub Mam na Bemowie.

W sąsiedztwie pętli tramwajowej, przy skrzyżowaniu ul. Westerpatte z ul. Kaliskiego znajduje się głaz upamiętniający stulecie odzyskania niepodległości. Znajduje się na nim napis: W 100-lecie odzyskania niepodległości 11 listopada 2018 roku. Towarzystwo Boernerowo.

Szkoła Podstawowa nr 150

Szkołę Podstawową nr 150 im. Walerego Wróblewskiego (ul. Thommeégo #1) [27] tworzą trzy budynki szkolne: główny o powierzchni 1336 m2, tzw. Szkolniaczek od ul. Telewizyjnej o powierzchni 427 m2 oraz hala sportowa o powierzchni 1277 m2 [48]. W szkole znajduje się gabinet medyczny i stołówka szkolna [44]. Na terenie szkoły są dwa boiska (do piłki nożnej oraz do koszykówki). Sporą część zajmuje też zielony ogród, wokół którego poprowadzono bieżnię.

Szkolniaczek znajdujący się na terenie ogrodu szkolnego, to miejsce nauki uczniów klas I-III. Są tu cztery sale lekcyjne i świetlica szkolna, która posiada trzy sale dydaktyczne. W pobliżu budynku znajdują się dwa place zabaw, dla dzieci klas I-III oraz zerówki [44], przebudowane w latach 2018-2020.

Obok sali sportowej przy ul. ul. Akantu znajduje się głaz upamiętniający Zespół Pracy Warszawskiego Związku Peowiaków, który w latach 1933-1934 wykonał drogi na osiedlu o łącznej długości 9 kilometrów [13]. Głaz ustawiono zaraz po wybudowaniu osiedla. Był też drugi, mniejszy pomnik poświęcony Piłsudskiemu [23]. W 1950 roku głazy zostały skradzione. Większy [13] odnaleziono przypadkiem w ziemi w trakcie budowy nowego budynku szkoły w 2002 roku [23] i uroczyście umieszczono blisko swego pierwotnego miejsca [13]. Mniejszego głazu nigdy nie odnaleziono [23].

Po II wojnie światowej Stowarzyszenie Przyjaciół Boernerowa i Rada Pedagogiczna mieszczącego się w prywatnych domach Gimnazjum i Liceum zaczęły zdobywać fundusze na budowę gmachu szkoły. Organizowano przedstawienia, wypuszczono cegiełki. Wojsko przekazało stary barak. W końcu zaczęto zwozić materiały i kopać fundamenty. Cegła pochodziła z rozbiórki, drzewo dostarczyło wojsko, piasek był na miejscu [50].

5 października 1947 roku podpisano akt erekcyjny budowy gimnazjum i liceum w Boernerowie. W komitecie budowy znaleźli się: Franciszek Jara, Stefan Nowosielski, Wacław Nowacki, Wacław Ściwiarski i Jadwiga Markiewicz. Projekt budynku sporządził inż. Marian Osęka. Przy budowie pracowali bezpłatni robotnicy, jeńcy niemieccy, mieszkańcy osiedla i młodzież szkolna. Kamień węgielny wmurowano w fundamenty pod dzisiejszym boiskiem. Transport zapewnił Państwowy Monopol Spirytusowy. Szkoła została oddana do użytku w 1948 roku. Był to barak drewniany, zewnątrz obmurowany, z ogrzewaniem węglowym, w którym znalazło się sześć sal szkolnych, sala rekreacyjna, dwa korytarze, kancelaria, gabinet dyrektorki, pokój nauczycielski, świetlica, szatnia, mieszkanie woźnej i dwie toalety. Przy szkole był duży plac ogrodzony siatką, przeznaczony na boisko i ogród [50].

Samorządowa Szkoła Ogólnokształcąca Stopnia Licealnego w Boernerowie Stowarzyszenie Przyjaciół Boernerowa została upaństwowiona 14 stycznia 1950 roku [50].

Od 1952 roku trwała budowa nowego budynku szkolnego [50] w miejscu przedwojennego ośrodka handlowego. Piętrowy budynek szkoły został zaprojektowany w uproszczonej stylistyce architektury socrealistycznej, na planie litery U i nakryty wysokimi czterospadowymi dachami, pokrytymi dachówką. Został ukończony około 1956 roku [1]. Pierwsze zajęcia odbyły się w nim 5 maja 1957 roku. Nastąpiło też połączenie liceum ze szkołą podstawową i zmiana nazwy na "Państwową Szkołę Ogólnokształcącą Stopnia Podstawowego i Licealnego nr 24 w Warszawie Bemowie". Szkoła była wtedy już przepełniona (corocznie dochodziło ok. 5-6 klas pierwszych). Pierwszą dyrektorką była p. Maria Trojanowska [50].

W 1963 roku klasy licealne przeniesiono na ul. Połczyńską 56 (kontynuacją tej szkoły jest dzisiaj XXIV LO im. Cypriana Kamila Norwida) [50] i pozostała jedynie szkoła podstawowa. W 1964 roku, dzięki płk. Stanisławowi Koniecznemu, szkołę objęła patronatem Wojskowa Akademia Techniczna. Wyposażono wówczas pracownie szkolne i pokój nauczycielski [30].

W latach 1999-2019 Szkoła Podstawowa nr 150 im. Walerego Wróblewskiego oraz Gimnazjum nr 86 tworzyły Zespół Szkół nr 46 w Warszawie [44]. 10 maja 2006 roku gimnazjum otrzymało imię płk. Ignacego Augusta Boernera [30]. Po likwidacji gimnazjów całość na powrót zajęła szkoła podstawowa [45].

W 2001 roku przebudowano pierwszy drewniany budynek szkoły i przystosowano go do nauki dla najmłodszych uczniów, nadając mu nazwę „Szkolniaczek” [30].

W latach 2006-2007 miała miejsce budowa hali sportowej [30]. Po jej wybudowaniu, ze względu na bezpieczeństwo dzieci, zamknięto drogę obok szkoły [47]. 21 października 2009 roku nastąpiło otwarcie nowych boisk szkolnych [30]. Władze Bemowa zbudowały też przyszkolny plac zabaw, wycinając 42 drzewa. Pojawił się projekt budowy szklanego łącznika (warianty zarówno podziemne jak i naziemne), jednak pomysł zablokowali przedstawiciele Wspólnoty Mieszkańców Boernerowa "Pro Publico Bono" [47].

Szkołę podstawową nr 150 ukończyli m.in. Małgorzata Socha, Marcin Piętowski, Andrzej Szewiński, Leszek Kaźmierowicz, Zofia Kunert czy Anna Kamińska [30].

Grotowska 15

W domu przy ul. Grotowskiej 15 mieszka syn Ignacego Boernera [13], Włodzimierz Boerner [29]. Przed drewnianym domkiem znajduje się głaz upamiętniający założyciela osiedla, przeniesiony z miejsca, gdzie stoi obecnie popiersie Boernera [13].

Naprzeciwko posesji znajdują się dwa dęby szypułkowe, będące pomnikiem przyrody [14], a przy ul. Grotowskiej 13 pomnikiem przyrody jest sosna pospolita.

Matka Boska Telefoniczna

Nazwę Matki Boskiej Telefonicznej nadał tej rzeźbie Jerzy Kasprzycki w jednym ze swoich felietonów [20]. Krążyła nawet legenda o ruchomym urzędzie pocztowym, który zajeżdżał pod figurę i wzywał sygnałem trąbki po odbiór poczty aby zaoszczędzić trudu listonoszom [52].

Figura pierwotnie miała wieńczyć pomnik Zjednoczenia Ziem Polskich. Miał on stanąć w Gdyni w tzw. Dzielnicy Reprezentacyjnej [20]. W 1928 roku zorganizowano konkurs, a projekt latarni morskiej z tarasem widokowym dla turystów, zwieńczonej figurą Maryi, zajął drugie miejsce na 76 nadesłanych prac. Ostatecznie pomnik nie powstał z braku pieniędzy [21].

Rzeźbą zainteresowało się Ministerstwo Poczt i Telegrafów. W 1936 roku ufundowało kapliczkę dla mieszkańców Boernerowa [21] na urbanistycznym zamknięciu dawnej al. Aleksandra Prystora (obecnie ul. Westerplatte) [13]. Sam odlew został wykonany w 1933 roku w Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej w Pabianicach [35].

Autorem projektu był Jan Goliński [35]. Rzeźbę w stylu art deco wykonano z brązu i ustawiono na cokole obłożonym płytami z piaskowca. Cokół nawiązuje formą do architektury modernistycznej w stylu okrętowym [21] i symetrycznie otoczony jest relingami. Ma trzy metry wysokości [20], natomiast figura ma 170 cm wysokości [35]. Matka Boska jest inna, niż znane wizerunki, przypomina twarz kobiety ze znanej rzeźby Henryka Kuny "Rytm". Fałdy szaty i układ włosów małego Chrystusa wydają się być inspirowane przez ideologię ugrupowania artystycznego Rytm. Są to typowe dla lat 30-tych XX wieku obłe formy [20].

Figura i cokół bez uszczerbku przetrwały II wojnę światową [35].

W 1949 roku [17], tuż przed rozpoczęciem budowy lotniska, przeniesiono pod posąg z okolicy obecnego pasa startowego głaz upamiętniający Powstańców Zgrupowania „Żywiciel”, którzy zginęli tam w nocy z 1 na 2 sierpnia 1944 roku [13]. W latach 90-tych XX wieku miejsce pamięci uzupełniono o tablicę informacyjną [26].

9 sierpnia 2017 Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem została wpisana do rejestru zabytków [20].

Pomnik Ignacego Boernera

Na skrzyżowaniu ul. Kaliskiego i ul. Kutrzeby 11 listopada 1988 roku został odsłonięty głaz z tablicą pamiątkową Ignacego Boernera [16].

17 listopada 2007 roku jej miejsce zastąpiło popiersie Boernera [16] wykonane z piaskowca przez Marka Moderau [13]. Popiersie znajduje się na kolumnie z napisem: Pułkownik inżynier Ignacy Boerner 1875-1933. Minister Poczt i Telegrafów RP. Inicjator budowy Osiedli Łącznościowców. W 75-tą rocznice powstania Boernerowa. 1932-2007. Mieszkańcy.

17 kwietnia 2008 roku skwerowi, na którym stoi pomnik, nadano imię Ignacego Boernera [16].

Pętla tramwajowa Boernerowo

Jest to jedna z bardziej klimatycznych pętli tramwajowych w Warszawie. Linia jest jedyną warszawską linią tramwajową, która w obu kierunkach, na odcinku ul. Kaliskiego, porusza się w obie strony po jednym torze. Odcinek jednotorowy początkowo był na długości od przystanku Marynin (dawniej Ogródki działkowe Koło) do Boernerowa, potem skrócono go do ul. Radiowej [4]. Tramwaje nie mają tutaj dłuższego postoju, od razu następuje odjazd [5]. Szyny na pętli tramwajowej ułożone są w ciasne łuki, co powoduje, że skrajne części wagonów wystają daleko poza tory. Wzdłuż szyn ułożone są krawężniki, które pokazują zasięg odchylania się pudła wagonu [8].

Budowa linii tramwajowej na Osiedle Łączności rozpoczęła się wiosną 1933 roku [49]. Kraniec został uruchomiony 22 października 1933 roku. Jako pierwszą skierowano tutaj linię B [3]. Pierwotnie biegła od ul. Górczewskiej, przez Koło, aż do dzisiejszych ul. Radiowej i ul. Kaliskiego. W 1935 roku skierowano tutaj jeden kurs nocnej linii 20, łączącej Wierzbno z Młynarską. 1 sierpnia 1937 roku linia B została wydłużona do pl. Żelaznej Bramy. Jednocześnie linię 20 zastąpiono linią 90. Linia B przestała kursować 8 września 1939 roku [49]. Na linii B obowiązywała początkowo taryfa normalna, później inne ceny ustalono na odcinku podmiejskim [9].

10 lipca 1940 roku na kraniec powróciła linia B, zastąpiona w 1941 (8 lutego 1942 [49]) roku linią 22b, a 1 lutego 1944 roku linią 22a [3] z jednoczesnym skróceniem do Koła. Ostatni kurs na tej linii odbył się 1 sierpnia 1944 roku [49].

Początkowo tory miały rozstaw 1524 mm. Od 1946 roku zmieniono go na 1435 mm [6]. W 1946 roku skierowano tutaj linię tramwajową 20 [3]. Odcinek do osiedla Boernerowo oddano do użytku 8 września. Dojeżdżały tutaj tramwaje z krańca Młynarska. 1 lutego 1950 roku na osiedle dotarł nocny tramwaj z pl. Starynkiewicza 20-kreślone [49]. W okresie 05.06.1950-28.10.1950 miała miejsce budowa nowej trasy wzdłuż ul. Dywizjonu 303 i ul. Kaliskiego z jednoczesną likwidacją trasy wzdłuż ul. Radiowej [6] i linia 20 przez ten czas nie docierała na pętlę. 1 stycznia 1954 roku linia 20 została wydłużona do pl. Narutowicza, a 8 grudnia 1962 roku do pętli przy ul. Banacha. 28 grudnia 1963 roku linia 20-kreślone została zastąpiona linią nocną 653 kursującą na Powązki, a ta 29 sierpnia 1965 roku przez nocny autobus linii 612 [49].

31 stycznia 1982 roku eksperymentalnie linię 20 skrócono do pętli Koło, a zamiast niej na jednotorowym odcinku uruchomiono linię 20bis. 1 września 1982 roku przywrócono stary przebieg linii 20 [49].

W okresie 01.09.2008-29.04.2011 odbywała się budowa trasy S8 i ruch tramwajowy był wstrzymany [6].

W listopadzie 1923 roku na państwowych terenach wsi Babice uruchomiono Nadawczą Transatlantycką Stację Telegraficzną. Ponieważ nie wykorzystano całego terenu, w 1932 roku Minister Poczt i Telegrafów, Ignacy August Boerner, zwrócił się z prośbą do prezydenta Ignacego Mościckiego o zgodę na budowę tu osiedla mieszkaniowego [2]. W 1929 roku powstało Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej Tani Dom Własny, organizator wystawy Osiedle Boernerowo. W planach taniej budowy mieszkań skoncentrowano się na budowie domów według znormalizowanych projektów z lekkich drewnianych konstrukcji [1]. Dla zapewnienia pocztowcom lepszych warunków mieszkaniowych [33], powołano 29 kwietnia 1932 roku [28] Towarzystwo Popierania Budowy Własnych Domów Pracowników Łączności. Towarzystwo podzieliło teren o powierzchni 52.5 ha na 284 posesje (700-1500 m2). Uzyskano też kredytowanie z Banku Gospodarstwa Krajowego oprocentowane na 3.75% do spłaty w ciągu 15 lat dla domów drewnianych i 20 lat dla domów murowanych [33]. W czerwcu 1932 roku istniał całościowy plan parcelacji opracowany przez Adama Kuncewicza i Adama Jurewicza [1].

Budowę całości podzielono na pięć kolonii. Pierwsze Osiedle Łączności obejmowało 60 parceli na zachód od dzisiejszej ul. Kaliskiego i powstało od lipca do listopada 1932 roku [13]. Wybudowano tu 56 domów drewnianych (2 typu A, 39 typu B, 4 typu C i 8 typu D) [13] z przewidzianą możliwością rozbudowy do 144 m2. Do budowy wykorzystano złom betonowy z rozbiórki starych fortów. Ściany zewnętrzne i nośne wykonano z nieodżywiczonych 14 cm bali sosnowych, od zewnątrz obitych papą i oszalowanych deskami. Od wewnątrz położono tynk na podkładzie z mat trzcinowych [33].

Drugie Osiedle Łączności tworzyło 69 drewnianych domów w części ograniczonej dzisiejszymi ulicami Kleeberga, Telewizyjną, Thommego i Kunickiego. Prace budowlane rozpoczęto w styczniu 1933 roku, a zakończyły się one jesienią 1934 roku [1]. Standardowe domy I i II etapu zaprojektowała Wanda Boerner-Przewłocka, bratanica pułkownika Ignacego [13].

Od 1933 roku nastąpił zwrot ku budownictwu murowanemu. Spółdzielnia Trzecie Osiedle Łączności rozpoczęła działalność w czerwcu 1933 roku. Zabudowa objęła obszar między ul. Thommego, Ebro i Kunnickiego. Powstało 30 murowanych domów, m.in. autorstwa Jana Redy i Stanisława Odyńca Dobrowolskiego [1].

22 października 1933 roku na Osiedle Łączności dotarła linia tramwajowa B [2].

Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa Czwarte Osiedle Łączności powstała w kwietniu 1934 roku i zagospodarowała 36 działek między ulicami Kleeberga, Telewizyjną, Westerplatte i Dostępną. Powstały budynki różnych typów, m.in. trzy typu V, dwa typu II, osiem typu I, pięć typu IV i dziesięć typu III [1].

Ostatni etap osiedla to Kolonia im. Aleksandry Piłsudskiej [2]. Powstała na północny wschód od ul. Kleeberga jako kolonia Stowarzyszenia Bratnia Pomoc Byłym Uczestnikom Walk o Niepodległość (przewodniczył mu m.in. generał Felicjan Sławoj Składkowski, sekretarzem generalnym był Melchior Wańkowicz [39]). Zakupiono 54 parcele. Do 1937 roku wybudowano łącznie 45 mieszkań w 11 niewielkich parterowych domach (85 m2), nakrytych dwuspadowymi wysokimi dachami, kryjącymi mieszkalne poddasze, murowanych, częściowo podpiwniczonych oraz w 13 domach bliźniaczych. Zostały one zasiedlone do 1938 roku [1]. 18 października 1934 roku przekazano pierwsze mieszkania szesnastu weteranom. 22 stycznia 1936 roku klucze do domu przy ul. POW 7 otrzymał najstarszy żyjący weteran powstania styczniowego, Władysław Mamert Wandalli [39].

Ponadto Zarząd Poczt i Telegrafów w latach 1932-1935 wybudował 29 pracowniczych domów mieszkalnych oraz w 1935 roku budynek użyteczności publicznej, tzw. Dzieciniec. Były to budynki przy ul. Pocztowej 3, 5, 7, 9, 11 (obecnie ul. Bawełniana), przy ul. Telefonicznej 4, 6, 8, 10, 12, jeden przy dzisiejszej ul. Grotowskiej, przy ul. Legionów 19, 21, 13 (obecnie ul. Ebro) i Warszawskiej 20, 22 i 24 (obecnie ul. Dostępna). Powstało też dwanaście trzypokojowych, parterowych domów murowanych o powierzchni ok. 90 m2 na terenie czwartego etapu. Ponadto na terenie osiedla działalność inwestycyjną prowadziło 19 właścicieli pojedynczych nieruchomości [1].

Dzisiejsze osiedle w okresie międzywojennym tworzyły dwie odrębne gromady (osady miejskie), utworzone 20 października 1933 roku w dwóch gminach. Gromada Radiostacja należała do gminy Blizne, natomiast gromada Osiedle Łączności należała do gminy Młociny. 1 stycznia 1936 roku gromadę Osiedle Łączności wyłączono z gminy Młociny i włączono do gminy Blizne [28]. 28 września 1936 roku zmieniono nazwę Osiedla Łączności na Boernerowo (od nazwiska inicjatora budowy [1]) [2], a 2 października 1936 zmieniono nazwę gromady Radiostacja na Boernerowo. Wkrótce obie gromady połączono pod nazwą Boernerowo [28].

Domy były skanalizowane, zelektryfikowane, z ułożonymi drogami i własnym ujęciem wody pitnej [37]. Stacja pomp obsługiwała osiedlowy wodociąg (woda pochodziła ze studni artezyjskiej o głębokości 246 metrów [37]) [1]. W 1934 roku na osiedlu powstała Koedukacyjna Prywatna Szkoła Powszechna Pocztowego Przedsiębiorstwa Wojskowego [39]. Było też przedszkole oraz agencja pocztowa, a mieszkańcy wolny wstęp do graniczącego z osiedlem parku leśnego. Nie zdołano przed wojną zrealizować zaprojektowanego przez Wandę Ponikiewską funkcjonalnego budynku osiedlowej siedmioklasowej szkoły powszechnej oraz kościoła [1].

W północnej części, na końcu dzisiejszej ul. Bawełnianej powstał ,b>Dzieciniec, czyli miejsce do organizacji półkolonii letnich dla dzieci pracowników resortu łączności oraz z najuboższych rodzin [31]. Projektantem był arch. Jan Reda [1]. Był to obiekt, nawiązujący do idei dr. Henryka Jordana. Głównym budynkiem był pawilon, wokół którego znajdowały się boiska do gier, piaskownice, płytkie baseny do brodzenia, a wszystko było bogato zagospodarowane zielenią. Został zdewastowany w czasie wojny, a po wojnie rozebrany. Aktualnie na tym terenie znajdują się metalowe garaże [31].

W 1936 roku powołano Towarzystwo Przyjaciół Boernerowa, funkcjonujące do 1939 roku i reaktywowane po II wojnie światowej [12], które wydawało Biuletyn Informacyjny Boernerowa [11]. Przedwojenni mieszkańcy powołali też sąsiedzką Straż Porządkową Boernerowa i Komisję ds. Bezpieczeństwa Przeciwpożarowego, dzięki którym do wojny nie wybuchł ani jeden pożar [11].

W 1939 roku Boernerowo liczyło 1500 mieszkańców [1].

Dom Kultury

Ze składek pracowników pocztowych, wzniesiono ofiarowany następnie Stowarzyszeniu „Bratnia Pomoc Byłym Uczestnikom Walk o Niepodległość”, Dom im. Ignacego Boernera przy dawnej ul. Boernera 3 (5 [23]) (obecnie ul. Kunickiego), według projektu Jana Redy [1]. Dom popularnie nazywano "bratniakiem", tu spotykali się społecznicy i artyści [23].

Pomimo intensywnych walk w obronie Warszawy toczonych w tym rejonie w 1939 roku, osiedle przetrwało wojnę bez większych uszczerbków [1]. 12 września w rejonie Babice-Wawrzyszew stacjonowały już niemieckie czołgi [12]. Okolicy bronił Baon Stołeczny, który 14 września odparł atak 33 Pułku Piechoty Zmotoryzowanej [43]. W nocy, z 15 na 16 września Osiedle Łączności obsadził III batalion 26 Pułku Piechoty pod dowództwem mjr. Jacka Decowskiego. Wraz z Batalionem Stołecznym następnego dnia zaatakował zajęty przez Niemców kompleks budynków koszarowych (teren obecnej WAT). W kolejnych dniach dochodziło do licznych natarć na linie niemieckie [38].

W związku z niemożliwością utrzymania linii frontu 21 września 1939 roku dowódca odcinka Zachód, płk. Marian Porwit wydał mjr Decowskiemu rozkaz bronienia się w osamotnieniu i opóźniania ostatecznego wejścia Niemców do Warszawy. III batalion pozostał jednostką skazaną na stracenie. 22 września Reduty Boernerowo (Osiedla Łączności) broniło 23 oficerów, 132 podoficerów, 701 szeregowych, którzy posiadali 751 karabinów, 19 ręcznych karabinów maszynowych i 12 ciężkich, 30 pistoletów, 6 granatników, 2 moździerze, 3 armaty przeciwpancerne i 5 rakietnic, dysponowali wozami taborowymi, kuchniami polowymi, a także jednym samochodem, dwiema ciężarówkami i trzema motocyklami. Łączność z Warszawą utrzymywana była za pomocą telefonu polowego [38].

Szturm niemiecki rozpoczął się 25 września [17]. 27 września w godzinach rannych doszło do ostatecznej walki. Pozycję zaatakowały pododdziały niemieckiego 73 i 74 Pułku Piechoty od terenu obecnego lotniska. Całe osiedle przykrywała gęsta chmura dymu i kurzu. Obrońcy ginęli w Lesie Boernerowskim, budynkach mieszkalnych, koszarach oraz w stanowiskach strzeleckich wykopanych na północnym i zachodnim skraju Osiedla Łączności i pomiędzy budynkami samego Boernerowa. W obliczu zagłady całego batalionu ranny major Jacek Decowski podjął decyzję o zaprzestaniu walki. Do niewoli wzięto ok. 30 żołnierzy [38]. Osiedle zajęła niemiecka 19. Dywizja Piechoty [12].

Podczas okupacji na terenie Boernerowa znajdował się magazyn broni AK oraz kuchnia dla najuboższych [12]. W jednym z domów znajdowała się skrytka wywiadowczej, konspiracyjnej organizacji "Muszkieterów". Podobno przez pewien czas było też przechowywane Archiwum Komendy Głównej Armii Krajowej [23]. Częstym gościem na Boernerowie był ks. Stefan Wyszyński "Radwan III" (prowadził tajne spotkania i przewoził do Warszawy komunikanty). W domu rodzeństwa Zofii i Stefana Ligowskich uruchomiono tajną drukarnię, która nigdy nie została wykryta. Drukowano w niej prasę podziemną, fałszywe dokumenty, listy pomordowanych. Na osiedlu działał również Oddział Dywersji Bojowej Garłuch. W piwnicach i na strychach były tajne skrytki, gdzie znajdowali schronienie Żydzi, a rodzeństwo Karola i Anieli Żychowskich (ul. Łączności 8), pracujące w urzędzie, tworzyło im fałszywe akty urodzenia [39].

W okresie okupacji oficjalnie istniała jedynie siedmioklasowa szkoła podstawowa. Na poziomie szkoły średniej zorganizowano tajne komplety, gdzie uczyły m.in. Janina Borkowska i Helena Grotowska [50]. Lekcje odbywały się w budynku szpitala w Boernerowie [30].

W związku ze zbliżającym się frontem Niemcy ulokowali na terenie Boernerowa kilka armat dalekiego zasięgu, które ostrzeliwały stanowiska radzieckie i polskie na Pradze. Gdy Armia Czerwona ostrzeliwała Boernerowo, mieszkańcy budowali schrony w ogrodach lub chronili się w piwnicach [39].

W pierwszym dniu Powstania Warszawskiego oddziały Obwodu II AK Żoliborz na terenie Warszawy zostały odparte i podjęto decyzję o odwrocie do Puszczy Kampinoskiej. Kompania por. Jerzego Terczyńskiego "Starży", utraciwszy łączność z dowództwem, przystąpiła do odwrotu samodzielnie. Była nazywana Legią Akademicką, ponieważ służyło w niej wielu żołnierzy z wyższym wykształceniem. Tworzyły ją: pluton 212 plut. pchor. Czesława Kubzdeli "Kuby", pluton 237 ppor. Jerzego Mieczyńskiego "Dunina" oraz pluton 239 ppor. Zdzisława Grunwalda "Zycha" [17].

Wymarsz nastąpił około godziny 2:00. Kolumna liczyła około 120-150 żołnierzy. Kierunek wyznaczał prawy maszt radiostacji transatlantyckiej. Na krótko przed świtem kompania dotarła do brukowanej kocimi łbami drogi łączącej Osiedle Łączności z wsią Wawrzyszew. Osiedle było obsadzone przez około 100 ukraińskich kolaborantów, a w Forcie Wawrzyszew stacjonował pododdział 1 Dywizji Pancerno-Spadochronowej Hermann Göring. Kompania została ostrzelana z dwóch stron silnym ogniem broni maszynowej. Niedoświadczeni Powstańcy, mimo rozkazów, zamiast uciec zalegli w polu. Niemcy otoczyli polską kompanię, po czym od strony Boernerowa nadjechał czołg, który rozstrzeliwał ocalałych Powstańców lub miażdżył ich gąsienicami [17]. Ostrzelał ich też samochód terenowy Stoewer [18]. Niemcy zmusili jeńców, by wykopali na polu bitwy dwie duże mogiły i wrzucili do jednej z nich ciała poległych kolegów. Gdy pierwszy grób został zasypany i splantowany, jeńców zaprowadzono na skraj drugiej mogiły i tam rozstrzelano [17]. Była to pierwsza masakra powstańcza [18].

Z pogromu ocalała dziesięcioosobowa grupa z por. „Starżą” i ppor. „Zychem”, a także kilkunastu pojedynczych Powstańców [17], w tym Maciej Bernhardt „Zdzich”, najdłużej żyjący świadek tej tragedii [18]. Zginęło około 100 żołnierzy, z których zidentyfikowano 73 osoby. Straty niemieckie nie przekroczyły kilku zabitych i rannych [17].

Od początku Powstania na Boernerowie trwały łapanki oraz rewizje w domach w poszukiwaniu broni. Nocami od 15 do 18 sierpnia trwał przemarsz przez osiedle oddziałów z Kampinosu w związku z planowanym natarciem na Dworzec Gdański. W czasie Powstania Sołtys Boernerowa inż. Władysław Graff prowadził akcję meldowania cywilnych uciekinierów z Warszawy (z datami wcześniejszymi). W ten sposób uratował przed wywiezieniem do obozu w Pruszkowie ponad 1500 osób, a liczba mieszkańców Boernerowa się podwoiła [39].

Na terenie Boernerowa stacjonował oddział węgierski, przymusem współpracujący z Niemcami. W czasie gdy płonęła Warszawa, ich orkiestra przed figurką Matki Boskiej grała mieszkańcom osiedla polskie melodie, w tym polski hymn. Koncert przerwał oficer niemiecki, kiedy zorientował się, co jest grane [39].

W listopadzie 1944 roku przy ul. POW 39 (obecnie ul. Sobczaka 39) powstało tajne Liceum Ogólnokształcące, zorganizowane przez Jadwigę Markiewicz. Do grona nauczycielskiego należały: Janina Borkowska, Halina Grotowska, Zofia Cudny, Grabowska, Olga Łutzowa, Felicja Micheliesowa, Eugenia Średnicka, Anna Podlaska, Erna Maciejewska i p. Stefański [50].

17 stycznia 1945 roku na tereny Boernerowa wkroczyła Armia Czerwona wraz z NKWD. W domu przy ul. Warszawskiej 38/38A w piwnicy urządzono areszt, w którym zamykano podejrzanych o działalność w Armii Krajowej [39].

W maju 1945 roku bliscy poległych przeprowadzili na własną rękę ekshumację powstańczych mogił z 2 sierpnia. Kilkanaście ciał pogrzebano na różnych cmentarzach warszawskich i podwarszawskich. 12-15 listopada 1945 roku prace ekshumacyjne na tym polu bitwy prowadził Polski Czerwony Krzyż. Z dwóch dużych mogił oraz kilkunastu mniejszych wydobyto wówczas 60 zwłok. Zostały one pogrzebane na Cmentarzu Wawrzyszewskim [17] w trzech rzędach, w centralnej jego części, po lewej stronie głównej alejki. Pojedyncze groby oznaczono tabliczkami. W dniach 6-14 grudnia 1960 roku Ubecy nakazali przenieść szczątki Powstańców w mniej eksponowane miejsce. W 1963 roku na czterech tablicach umieszczono 28 znanych wtedy nazwisk [36].

4 sierpnia 1946 roku w miejscu potyczki został odsłonięty pomnik-głaz ufundowany przez Stowarzyszenie Przyjaciół Boernerowa. Był to jeden z pierwszych, jak nie pierwszy pomnik Powstańców w Polsce. Jest to też jedyne miejsce w dzielnicy bezpośrednio związane z Powstaniem Warszawskim [18]. Na tablicy znalazł się napis o treści: "Miejsce uświęcone męczeńską krwią powstańców, którzy zginęli tu w 1944 r. za Ojczyznę Wieczna im chwała". W 1949 roku w związku z budową lotniska głaz został przeniesiony przed figurę Matki Boskiej [17].

Szpital PCK

W budynku przy ul. Sobczaka 39 znajdował się w czasie niemieckiej okupacji szpital na 20 łóżek prowadzony pod auspicjami Polskiego Czerwonego Krzyża przez doktora Stanisława Świtala (mieszkał przy ul. Kunickiego 33).

15 listopada 1944 roku do doktora zgłosiła się Alina Margolis, łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej. Poprosiła o pomoc w ewakuacji bojowców ŻOB, którzy brali udział w Powstaniu Warszawskim i od czasu kapitulacji miasta ukrywają się w piwnicy przy ul. Promyka 43 na Żoliborzu [19]. Ochotnicy, którzy wyprowadzili jako cywilów siedmiu Żydów, to Kazimierz (właściwie dr Józef Żyłkiewicz [19]) i Maria Syłkiewiczowie, Barbara Kinkiel, Zbigniew Ściwiarski, Janusz Osęka i Kazimierz Syłkiewicz [13]. Zastosowano fortel z przenoszeniem na noszach rzekomo chorych na tyfus [39]. Jednym z ocalonych okazał się Marek Edelman, który wtedy poznał przyszłą partnerkę, Alinę Margolis. Doktor Śwital i uczestnicy akcji zostali w 1981 roku odznaczeni medalami "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata" [13].

Radiostacja

Przy ul. Telefonicznej 18 mieszkał generał Michał Tokarzewski-Karaszewicz, założyciel Służby Zwycięstwu Polski. W czasie okupacji w domu zamieszkałym wówczas przez jego krewnych, zainstalowano tajną radiostację [13]. Utrzymywała ona m.in. łączność z Londynem. Niemcy mimo wielu prób nigdy jej nie nakryli. Według legend radiostacja znajdowała się w pomieszczeniu ukrytym pod piwnicą. Posiadała własną elektryczną wentylację i tunel ewakuacyjny. W piwnicy w celu zmylenia psa tropiącego trzymano żywą kozę, a mleko od tej kozy dostawały Niemki mieszkające na piętrze [24].

Mieszkańcy opuszczając dom pozostawili radiostację w ukryciu, którym był kaflowy piec [24]. Znaleziono ją przypadkiem dopiero podczas remontu w 1978 roku [25].

Dom Jana Małety

W domu przy ul. Sobczaka 40 w czasie okupacji mieszkał rzeźbiarz Jan Małeta. Po upadku Powstania, w huku potężnego działa niemieckiego stojącego kilkanaście metrów od posesji wymodelował w glinie płaskorzeźbę Jezu ratuj bo giniemy. Po wojnie powstało kilka jej odlewów, a obrazki z wizerunkiem stanowiły rodzaj cegiełki na odbudowę kościołów w Polsce [13].

Płaskorzeźba, odlana z brązu, przedstawia leżącego pod ceglanym murem Powstańca, nad którym unosi się biały orzeł z laurem. W tle widać plac Zamkowy. Wokół Kolumny Zygmunta jest las ludzkich rąk wyciągniętych w kierunku ukrzyżowanego Chrystusa z opuszczoną głową, który oderwaną od krzyża prawą ręką zasłania oczy, nie mogąc patrzeć na tragedię płonącego miasta. W dolnej części znajduje się napis: Jezu ratuj, bo giniemy!, a w górnej części: Powstanie, Warszawa, 1 VIII – 2 X 1944 [51].

W 1945 roku, po wysiedleniu większości jego przedwojennych mieszkańców, osiedle zostało przejęte przez wojsko zajmujące sąsiednie lotnisko [1]. W przejętych domach zamieszkali m.in. przedstawiciele Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego i SB [12]. Wyburzono budynek Dziecińca oraz przekształcono siatkę ulic. Dawna droga Groty-Wawrzyszew (obecnie ul. Kaliskiego) stała się ślepą drogą osiedlową, a wzdłuż ul. Kleeberga poprowadzono bocznicę kolejową (została ona rozebrana w latach 90-tych XX wieku). Przed 1956 rokiem do osiedla doprowadzono gaz [1].

8 lutego 1945 roku nauczyciele, którzy prowadzili w czasie okupacji tajne nauczanie, wysłali do kuratorium prośbę o zezwolenie na otwarcie gimnazjum i liceum. Początkowo szkoła funkcjonowała jako Prywatne Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne Jadwigi Markiewicz. Zajmowała cztery budynki opuszczone przez mieszkańców (w dwóch działał internat). Pierwsza matura odbyła się w czerwcu 1945 roku, poprzedzona odegraniem fragmentów utworów Niemcewicza, Słowackiego, Mickiewicza i Fredry. 16 sierpnia 1946 roku szkoła otrzymała uprawnienia szkoły państwowej jako Samorządowego Gimnazjum i Liceum Koedukacyjnego w Boernerowie, mimo że nauka nadal odbywała się w domach prywatnych [50].

31 stycznia 1947 roku [28] zmieniono nazwę osiedla na Bemowo oraz nazwy większości ulic [2]. Nowe nazwy ulic to (w nawiasach nazwy dawne): Grotowska (Parkowa), Bawełniana (Pocztowa), Stanisława Kunickiego (Ignacego Boernera), Michała Sobczaka (Polskiej Organizacji Wojskowej), Telewizyjna (Łączności), Akantu (Wolności), Ebro (Legionów), Dostępna (Warszawska), Westerplatte (aleja Aleksandra Prystora), gen. Franciszka Kleeberga (Aleksandry Piłsudskiej), gen. Wiktora Thommeego (Oleandrów). Ulica Telefoniczna zachowała swą nazwę, zaś szosa Groty-Wawrzyszew zyskała miano gen. Sylwestra Kaliskiego [13].

15 maja 1951 roku [28] obszar Boernerowa został włączony do Starego Bemowa, jako część dzielnicy Wola [1]

W końcu lat 60-tych XX wieku powstała zabudowa wzdłuż ul. Laserowej, oraz przy ul. Dostępnej i ul. Ebro w południowej części. Powstał zespół 12 piętrowych domów bliźniaczych [1].

W miejscu Dziecińca i otaczającego go ogrodu powstał w latach 70-tych XX wieku zespół prowizorycznych garaży [1].

Nazwę Boernerowo przywrócono osiedlu w 1987 roku [1].

Pozostałe wolne przed wojną tereny, m.in. działki Kolonii im. Aleksandry Piłsudskiej przy ul. Ebro, zabudowano w drugiej połowie lat 90-tych XX wieku. Po parzystej stronie wzniesiono dwa jednakowe domy bliźniacze oraz dwa domy jednorodzinne, a po stronie nieparzystej trzy domy bliźniacze [1].

W XXI wieku część zabudowy została przekształcona. Zmiany objęły posesje przy ulicach Ebro 19 (2013-2014), 21/21A (2005), 23 (2015-2016 przebudowa), 25 (2005-2008), 31 (2012-2013 wyburzony), 24 (2010-2011), 20 (2008-2010), Dostępna 36 (2001-2005), 46 (2001-2005), Akantu 17 (2019-2020), 22 (2017), 24 (2013), 32 (2019-2020), 38A (2005-2008), Telewizyjna 15 (2008-2010 rozbudowa), 11 (2010-2011), 21 (2008), 25 (2005), 33A (2001), 39 (2019-2020), 46 (2005), 14 (w 2013 rozebrano ruiny), Sobczaka 43 (2013), 41 (2001), 31 (2018 wyburzono), 25 (2015 wyburzono), 15 (2020), 8 (2020 wyburzono), 46 (2013 rozbudowa), 48 (2001), 42 (2015 rozbudowa), Kunickiego 5A (2001-2005), 31 (2015-2016 przebudowa), 33 (2010 budowa), 59 (2005-2008), Telefoniczna 2A (2019 rozbudowa), 12 (2013 rozbudowa), 20 (2001-2005), Bawełniana 13 (2001), 17 (2017), 19A (2005-2008), 23 (2014), 29A (2005-2008), 31 (2001-2005 rozbudowa), 26 (2016 wyburzono), Grotowska 25 (2018), 15 (2019 rozbudowa) i 13 (2019 przebudowa).