Stadion Narodowy (od 2015 roku PGE Narodowy [3]) im. Kazimierza Górskiego, położony przy alei ks. J. Poniatowskiego #1 jest największym w Warszawie obiektem użyteczności publicznej [4] i największym stadionem w Polsce [3]. Wymiary pokrytego murawą boiska, umieszczonego na podgrzewanej płycie z systemem drenażu mają 105 m × 68 m. Stadion został przystosowany do futbolu amerykańskiego. Posiada najwyższą, czwartą kategorię w klasyfikacji UEFA. Na terenie obiektu znajduje się największe centrum konferencyjne w Warszawie dla 1600 osób, a jego powierzchnia biurowa i handlowa to 25000 m2. Parking podziemny pod płytą boiska mieści 1765 samochodów. Stadion ma 965 toalet, 4 restauracje, fitness club i fun pub. Obiekt zajmuje obszar 18 hektarów [1]. Budowla posiada dziewięć kondygnacji o zróżnicowanej wysokości. Najwyższy punkt trybun znajduje się 41 metrów nad poziomem murawy byłego Stadionu Dziesięciolecia, natomiast najwyższy punkt dachu 70 metrów [3].

Projekt konsorcjum JSK Architekci (International GmbH, Schlaich Bergermann und Partner) został przygotowany przez Markusa Pfisterera, Martina Hakiela i Huberta Nienhoff (autorzy zwycięskiej koncepcji konkursowej) oraz Zbigniewa Pszczulnego i Mariusza Rutz (autorzy dokumentacji wykonawczej) [3]. Firma Imtech podjęła się realizacji wszystkich systemów instalacyjnych, z wyłączeniem elektrycznych i informatycznych [16].

Stadion został wkomponowany w konstrukcję dawnego Stadionu Dziesięciolecia poprzez zastosowanie kamienia, w tym piaskowca i granitu strzegomskiego. Do wyłożenia placu wjazdowego od strony Wisły użyto granitu zdjętego ze schodów dawnego stadionu [4]. Wjazd na parking pod stadionem dla VIP-ów, sportowców, a także dla samochodów dostawczych i służb ratunkowych prowadzi przez wyremontowany tunel od strony zachodniej. Od strony wschodniej ulokowano wjazd awaryjny [1].

Na poziomach B4 i B3 znajduje się parking dla VIP-ów, główne wejścia vipowskie, a także kaplica. Na poziomie B2 jest płyta boiska oraz strefa zawodników, z szatniami dla piłkarzy i pomieszczeniami dla sędziów, lekarzy. Poziom B1 to główne wejście do budynku, centrum prasowe i sale konferencyjne. Poziom P0 to Dolna Promenada, którą przez 6 bram północnych i 6 bram południowych przechodzą kibice na dolne poziomy trybun. Na tym poziomie jest też Biznes Klub, toalety i powierzchnie do wynajęcia. Na poziomie P1 znajdują się loże vipowskie, w tym największa loża prezydencka na 112 osób oraz stanowiska komentatorskie i studia telewizyjne. Poziom P3 to Górna Promenada, czyli przejście dla kibiców na górny poziom trybun z toaletami, gastronomią i punktami pierwszej pomocy. Poziomy P4 i P5 to poziomy techniczne oraz restauracja [16].

Stadion zasilany jest z miejskiej sieci ciepłowniczej. Węzeł cieplny jest jednym z największych w Polsce, jego moc to 15 MW [16]. 74 centrale wentylacyjne w celu ogrzania lub ochłodzenia powietrza poprzez 90 tys. m2 kanałów wentylacyjnych zużywają blisko 9.3 MW energii. Obiekt jest klimatyzowany przez 13 chillerów i 26 drycoollerów. Większa część instalacji wentylacyjnych jest zamontowana na zewnątrz [16].

Elewacja

Fasada stadionu ma charakter wiklinowego kosza [1]. Aluminiowo-szklana [3] elewacja budynku pokryta została okładziną z metalowej siatki zabarwionej na srebro i miedzianą czerwień [1]. Nawiązuje tym do polskich barw narodowych, przypominając falującą biało-czerwoną flagę, podobnie jak krzesełka. Lakierowana siatka została sprowadzona z Hiszpanii. Stadion jest konstrukcją otwartą, przez co temperatura wewnątrz obiektu jest podobna do otoczenia mimo zadaszenia. Ażurowa fasada pozwala na naturalną wentylację pomieszczeń. Elewacje są rozpięte na potężnej konstrukcji z rur, które zostały wyprodukowane we Włoszech. Jest ona niezależna od żelbetowej konstrukcji trybun [3].

Dach

Otwarta przestrzeń nad boiskiem może być przykryta rozkładanym dachem. Inspiracją dla jego konstrukcji było koło rowerowe. Stanowi ją system stalowych lin rozpiętych między ściskanym pierścieniem zewnętrznym, spoczywającym na stalowych słupach, a umieszczoną centralnie nad boiskiem iglicą spinającą. Całość została przykryta membraną z włókna szklanego pokrytą teflonem. Biel przepuszcza światło słoneczne zapewniając doświetlenie trybun [1]. Rozpiętość rozsuwanego dachu wynosi 240 × 270 m. Iglica została zawieszona na wysokości 100 m ponad murawą (112 m nad poziomem Wisły) [3]. Dach utrzymuje do 18 cm mokrego śniegu lub 70 suchego. Dopuszczalne obciążenie to 140 kg/m2,co monitoruje system czujników niemieckiej firmy Hightex GmbH. Tkaninę wyprodukowano w Bangkoku, w zakładach firmy Asia Membrane. Proces otwierania lub zamykania dachu (za pomocą 60 siłowników [16]) trwa około 15 minut i może być prowadzony jedynie w temperaturze powyżej 5 stopni Celsjusza. Napędy dla dachu służą naciąganiu materiału w przypadku jego zamykania, lub zwijaniu w przypadku jego otwierania. Łączna masa lin podtrzymujących konstrukcję dachu wynosi 1200 ton. Pod dachem, przy iglicy, umieszczono 4 ekrany LED o powierzchni 200 m2 [3]. Dach chowany jest w okrągłej kapsule nad płytą boiska. To jedyny stadion z ruchomym dachem między Sztokholmem, Bukaresztem i Frankfurtem [24].

Odprowadzanie wody z dachu wykonano wokół stadionu w formie ringu. Wpusty deszczowe na dachu są zimą podgrzewane kablami elektrycznymi. Woda podciśnieniowo spływa pionami o średnicy 50-80 mm do małego ringu, następnie dalej pionami o średnicy 150-300 mm do dużego ringu. Ring jest ułożony w ziemi wokół stadionu i wykonano go z rur żeliwnych. Jego długość to ponad 2 km. Woda z dachu jest magazynowana w dwóch olbrzymich zbiornikach (usytuowanych w budynku i na zewnątrz). Wykorzystywana jest do spłukiwania toalet oraz do podlewania zieleni wokół stadionu przez 400 hydrantów i 33 000 główek tryskaczy. Murawa boiska podlewana jest jednak wodą z wodociągu [16].

Boisko i trybuny

W porównaniu do Stadionu Dziesięciolecia, boisko nowej areny znajduje się około ośmiu metrów wyżej. Na dwukondygnacyjnych trybunach znajduje się 58500 miejsc siedzących, w tym 4600 miejsc o podwyższonym standardzie i 69 lóż dla 800 osób oraz 900 miejsc prasowych. Łączna długość dolnej promenady to 924 m. Obiekt posiada podgrzewaną płytę boiska i dwa pierścienie trybun. Dostawcą siedzisk jest polska marka Forum Seating należąca do krośnieńskiej Grupy Nowy Styl, a wyprodukowane zostały w Jaśle [3].

Na stadionie wyeksponowano dwie tablice pamiątkowe (tablice z wejścia na trybunę honorową poświęcone Ryszardowi Siwcowi oraz zachowaną ze Stadionu Dziesięciolecia tablicę pamięci Polskich Olimpijczyków [29] poległych podczas drugiej wojny światowej [36]) oraz płytę z matematycznym wzorem. Zachowany został również kamienny orzeł bez korony z trybuny honorowej, lecz nie wiadomo, gdzie go ulokować [4].

Sztafeta

Modernistyczna rzeźba powstała w latach 1953-1955 [7]. Została wykonana przez Adama Romana i odsłonięta 22 lipca 1955 na Stadionie Dziesięciolecia [3]. Autor czerpał inspirację z Marsylianki, znajdującej się na Łuku Triumfalnym w Paryżu i wzorował się na greckich wazach. Pierwotne założenie obejmowało dwóch biegaczy, jednak rzeźbiarz zdecydował się dodać jeszcze jedną postać. Praca miała stanąć przy schodach w Centralnym Parku Kultury na Powiślu [7]. Ponieważ podczas budowy stadionu nie było czasu na zorganizowanie konkursów na plastyczne stadionu, Adam Roman powiedział Hryniewieckiemu, że ma gotową figurę. Ponieważ nikt inny nie miał gotowej rzeźby o podobnej tematyce, Hryniewiecki zwrócił się do niego z propozycją, by założył gumiaki i poszedł z nim na budowę wybrać miejsce, w którym rzeźba ma stanąć [22]. Było to dzieło priorytetowe. Mimo powszechnych ówcześnie trudności z materiałami, autor mógł mieć od ręki wszystko, czego zażądał [20]. Mimo to praca powstawała w pośpiechu, zatem poprzestano na wykonaniu modelu z betonu. Za wykonanie rzeźby autor kupił bliźniak w stanie surowym na Saskiej Kępie [20].

Rzeźba przedstawia trzech mężczyzn w biegu podczas przekazywania pałeczki [3]. Jej całkowita wysokość to 4.5 metra [7]. Jak na swoje czasy była odważna, bo wyłamywała się z socrealizmu na rzecz kubizacji postaci [36]. Umieszczona została na 2.5-metrowym cokole obłożonym kamieniem przy wejściu na trybuny. Plany zastąpienia jej odlewem z brązu po zakończeniu V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów zostały zarzucone [7]. Monument stał się lubianą rzeźbą warszawiaków, którzy ochrzcili rzeźbę "Gołymi, uciekającymi na Zachód" [20].

W 2008 roku pomnik został poddany gruntownej renowacji [3] przez Jacka Nowickiego [7]. Trwała ona miesiąc, a jej koszt wyniósł 50 tys. zł [3]. W 2013 roku na cokole pomnika umieszczono granitową tablicę upamiętniającą autora rzeźby, zmarłego pół roku wcześniej. Tablica została zaprojektowana przez Ryszarda Stryjeckiego. Obecnie rzeźba znajduje się przy wejściu na Stadion Narodowy (brama nr 3) [7].

Pomnik Kazimierza Górskiego

Inicjatorem budowy była powołana w 2011 roku Fundacja Kazimierza Górskiego [37]. Został zorganizowany konkurs na pomnik jednego z najlepszych polskich trenerów w historii, Kazimierza Górskiego. Ostatecznie wybrany został projekt autorstwa krakowskiego rzeźbiarza Marka Maślańca. Nagrodzony został premią w wysokości 30 tys. złotych [4]. Prace nad rzeźbą trwały trzy lata. W czerwcu 2015 roku nastąpiło odsłonięcie [25]. Sponsorem Głównym przedsięwzięcia zostało Tyskie. Oprócz pomnika odsłonięta została także tablica, na której znajdą się informacje biograficzne i opis najważniejszych osiągnięć trenera oraz wybrany przez kibiców cytat: „Dopóki piłka w grze, wszystko jest możliwe”. Ponad trzymetrowa sylwetka Kazimierza Górskiego powstała w krakowskiej pracowni. Trener ubrany jest w dres, trzyma piłkę pod pachą, „porusza się” sprężystym, żwawym krokiem. Ujęcie odzwierciedla ideę gry ofensywnej [37]. Pomnik stanął w części frontowej od strony Ronda Waszyngtona. Ma z cokołem wysokość sześciu metrów [25].

Pomnik Ryszarda Siwca

8 września 1968 roku przemyślanin Ryszard Siwiec dokonał samospalenia w proteście przeciw agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. Zrobił to podczas ogólnopolskich dożynek na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie w obecności m.in. pierwszego sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, najwyższych władz PRL-u, dyplomatów i około 100 tys. widzów. Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa chcąc utrwalić pamięć o osobie, dla której godność człowieka, prawo narodów do samostanowienia i honor Rzeczypospolitej były cenniejsze niż własne życie, ufundowała pomnik. Został on odsłonięty w 2012 roku przy ul. Ryszarda Siwca, znajdującej się koło Stadionu Narodowego od strony Wybrzeża Szczecińskiego [26.

Jest to czarny, ponad dwumetrowy obelisk [26]. Wykonany jest z ciemnoszarego granitu. W jego górnej części znajduje się pęknięcie prowadzące do wykonanego w czerwonym jaspisie imienia i nazwiska Ryszarda Siwca. Symbolizuje płonące serce, które rozsadza stellę. Na obelisku znajdują się także teksty upamiętniające w języku polskim, czeskim i angielskim. Obelisk jest kopią praskiego dzieła poświęconemu Siwcowi. Autorem jest Marek Moderaua [39]. Na obelisku wyryty jest napis „Ryszard Siwiec 1909-1968 Absolwent uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Żołnierz Armii Krajowej W akcie sprzeciwu wobec wkroczenia wojsk Układu Warszawskiego na terytorium Czechosłowacji dokonał samospalenia na mieszczącym się tu wówczas Stadionie Dziesięciolecia 8 września 1968 złożył najwyższą ofiarę po to, żeby nie zginęła prawda”. [38]

Tunel Królaka

Od strony wschodniej Tunel Królaka został pozostawiony jako dawny wjazd na płytę Stadionie Dziesięciolecia. Obecnie Jest to dojazd na parkingi podziemne. Nazwa tunelu nawiązuje kolarza Stanisława Królaka, który wygrał Wyścig Pokoju w 1956 roku. W tunelu znajduje się mural, który powstał w 2013 roku w ramach warsztatów Pracowni Rysunku prof. Rafała Kochańskiego na Wydziale Grafiki. Znajdują się na nim rowerzyści przedstawieni podczas jazdy. Układ poziomych pasów sprawia wrażenie ruchu. Na białej ścianie wykorzystano tylko dwa kolory: czarny i czerwony. Autorami są Adam Walas i Anna Koźbiel [40]. W tunelu działał snobistyczny kort tenisowy. Grywała tu inteligencja, wykładowcy uniwersyteccy, pisarze i dziennikarze. Zainteresowanie było tak wielkie, że niektóre rozgrywki startowały o trzeciej-czwartej nad ranem [20].

Przed pierwszą wojną światową były to podmokłe łąki i piaszczyste łachy na terenie dawnego koryta Wisły.

Teren, na którym stanął stadion, w okresie międzywojennym był częściowo fragmentem Portu Praskiego. Administracyjnie był to Kamionek. Pokrywała go nieliczna podmiejska zabudowa drewniana [6]. W 1937 roku najprawdopodobniej istniał plan zabudowy. Według twierdzeń spadkobierców wśród nich mógł być m.in. warsztat kuśnierski Jana Daniela Chowańczaka [44]. Na tym terenie było mnóstwo podskórnych rzeczek, które latami zmiękczały grunt. Grunt był bardzo niepewny i nieustannie nawadniany. Za osuszanie terenów wziął się dopiero prezydent Stefan Starzyński [27]. 10 ha gruntów, na których obecnie stoi Stadion Narodowy mogło należeć do Arpada Chowańczaka i Aurelii Czarnowskiej. Nieruchomość została zakupiona w 1920 roku. Odebrano ją im w 1945 roku na rzecz skarbu państwa. W 2009 roku minister infrastruktury nie uznał roszczeń i przeznaczył teren pod budowę stadionu [43].

Wystawa krajowa

W 1944 roku miała się tam odbyć Wystawa Światowa, odpowiednik dzisiejszego EXPO. Planowano ją zorganizować na łąkach koło Parku Skaryszewskiego [20] w 1943 lub 1948 roku, a w 1944 roku Powszechna Wystawa Krajowa z okazji 25-lecia odzyskania niepodległości. Był to projekt Juliusza Nagórskiego z 1934 roku. Łączył wykorzystanie nowo zbudowanej linii średnicowej, niewykorzystanych terenów na Pradze i nabrzeży Wisły. Architekci Adolf Dygat i Czesław Przybylski przekonali do projektu przewodniczącego Rady Grodzkiej Bloku Bezpartyjnego, przyszłego prezydenta Stefana Starzyńskiego [17].

Nagórski zaplanował budowę osobowego dworca na linii średnicowej, pływających wysp na potrzeby wystawy i wykorzystaniu Portu Praskiego. Most przy ul. Karowej ułatwiłby dojazd do Terenów Wystawowych. Na dzisiejszym rondzie Waszyngtona miała powstać wieżowiec Wieża Niepodległości mający 200 metrów z wieżą radiową. Sylwetka podobna była do Pałacu Kultury i Nauki. Projekt Terenów Wystawowych to nie tylko pawilony wystawowe, lecz także monumentalne gmachy m.in. Pałac Sztuki, Muzeum Przemysłu i Techniki. Cały teren wystawy miał być podzielony tematycznie. Od strony Portu Praskiego przewidziano przemysł ciężki, lotniczy i samochodowy, natomiast skarpa u podnóża Zamku i Park Praski zamierzano wykorzystać na cele rozrywkowo-rekreacyjne. Nagórski zaplanował również budowę grupy hoteli po stronie lewobrzeżnej oraz tanią komunikację motorową na Wiśle, która połączyłaby oba brzegi [17].

Pod koniec lat 30-tych XX wieku zasypano kanał łączący Port Praski z jeziorkiem Kamionkowskim oraz rozpoczęto poszerzanie al. Zielenieckiej. Plany pokrzyżowała oczywiście wojna. Stefan Starzyński został aresztowany 27.10.1939, a następnie zginął w nieznanym miejscu i okolicznościach, natomiast Juliusz Nagórski został rozstrzelany w egzekucji ulicznej przy Hali Mirowskiej w pierwszych dniach Powstania [17].

Stadiony

W 1937 roku klub Maccabi zrzeszał 1700 członków. Była najliczniejszym i najwszechstronniejszym żydowskim klubem sportowym Warszawy. W 1929 roku klub otrzymał od miasta 2.8 hektara na terenie dzisiejszych błoni Stadionu Narodowego na budowę własnego stadionu. Sąsiadował on z parkiem Paderewskiego i stadionem Stowarzyszenia Dom Ludowy. Podstawowe prace wykonano z Funduszu Pracy. W planach miał to być reprezentacyjny stadion sportu żydowskiego w Polsce z boiskiem piłkarskim otoczonym sześciotorową bieżnią i trybunami, 4 korty do gier sportowych i domku klubowego. Kompleks sportowy miała uzupełniać nadwiślańska przystań. Kryzys spowodował, że teren oddano bez trybun i zaplecza [41]. Były to bramki, kilkanaście ławek, szopa, w której zapewne trzymano wapno do pobielania linii [20]. Od 1934 roku grały tu mecze piłkarskie żydowskie drużyny oraz polskie drużyny z C klasy. Od 1937 roku nad trzyhektarowym obiektem zawisła groźba przejęcia przez miasto pod Wielka Wystawę Międzynarodową, lecz w 1938 roku zagrożenie minęło [41].

We wrześniu 1939 roku Luftwaffe bombardowało okolicę Pragi. Spłonął wtedy prowizoryczny stadion Maccabi Warszawa. [20]. Podczas okupacji teren rozplantowano i przeznaczono pod uprawę warzyw [41].

Po wojnie na nadwiślańskie nieużytki zostały znacjonalizowane dekretem Bieruta [20]. Wykopano w tym miejscu wielkie doły, które miały gromadzić wodę podczas wysokiego stanu Wisły, aby zapobiec zalewaniu Saskiej Kępy [27]. Teren przeznaczono na cele rekreacyjne [34].

Stadion Dziesięciolecia

Pod budowę stadionu teren zaczęto przygotowywać w 1950 roku, ale na rozstrzygnięcie konkursu architektonicznego trzeba było poczekać trzy lata [31]. W 1953 roku Główny Komitet Kultury Fizycznej zaplanował tu stadion dzielnicowy dla prawobrzeżnej Warszawy. Wkrótce warszawski oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich rozpisał zamknięty konkurs na Stadion Sportowy na Pradze lub "stadion między mostami", na 37500 miejsc, z możliwością powiększenia do 60000 (15000 siedzących i 45000 stojących). Prestiżowe funkcje miał pełnić do czasu wybudowania stadionu lewobrzeżnego [34].

Choć od czterech lat obowiązywała doktryna socrealizmu, wszystkie osiem (siedem [18]) zaproszonych do konkursu zespołów przedstawiło projekty niemal wolne od neoklasycystycznej pompy i propagandy. Zwyciężył zespół czwarty w składzie: Jerzy Hryniewiecki, Zbigniew Ihnatowicz, Jerzy Sołtan [34] D. i J. Krajewscy i A. Szwejkowski [18]. W projekcie znalazły się jedynie drobne nawiązania do socrealizmu, przede wszystkim klasycyzujący, ażurowy portyk oplatający dookoła trybuny. Autorzy oparli się na koncepcji widowni wpisanej w koło. Wysokość trybun zróżnicowano, aby zoptymalizować widoczność z różnych punktów, dzięki czemu korona malowniczo wyginała się niczym siodło [34].

Mimo wygranej władze nie przystąpiły do realizacji projektu i nakazały autorom modyfikację koncepcji. Na zmiany w nurcie socrealizmu nie zgadzali się Jerzy Sołtan i Zbigniew Ihnatowicz i na znak protestu odeszli z zespołu. W czerwcu 1954 podjęto decyzję o powierzeniu Warszawie organizacji V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów w 1955 roku [6]. W ciągu trzynastu miesięcy Warszawa musiała dorobić się reprezentacyjnej areny i "stadion między mostami" musiał stać się "Stadionem Centralnym" o dwukrotnie większej pojemności - 71 000 miejsc siedzących, czyli maksimum tego, na co pozwalała wydolność komunikacyjna, z możliwością powiększenia o miejsca stojące do 100 000 [21].

Jerzy Hryniewiecki zmuszony był zaprosić nowych współpracowników. Zatrudnił m.in. Marka Leykama i Czesława Rajewskiego [6] oraz przyjął propozycję Główczewskiego, by projekt opracowywać w jego mieszkaniu przy ul. Chmielnej. Wkrótce do zespołu dołączyli Eugeniusz Ziółkowski i Bronisław Gawryluk [18].

Według nowej propozycji usytuowany na obszarze blisko 45 hektarów, w rozwidleniu wiaduktów dwóch mostów na Wiśle, stadion został zaprojektowany na rzucie lekko spłaszczonego koła o średnicy ok. 240 metrów. Posiadał owalną arenę z pełnowymiarowym boiskiem do piłki nożnej oraz 8-torową bieżnią lekkoatletyczną o długości 400 metrów, otoczoną jednolitą trybuną typu ziemnego, rozplanowanych w 42 sektorach [18]. Według pomysłu Hryniewieckiego korona stadionu uzyskała jednakową wysokość na całym obwodzie [18] 23 m ponad poziomem Wisły. Płyta boiska usytuowana była 4.63 m nad poziomem rzeki, a od widowni oddzielał ją rów szeroki na 1.2 m i głęboki na 1 m [32]. Zniknął siodłowy zarys trybun, arkady, monumentalne schody, baseny, obeliski, kolumny. Projekt został dostosowany do zalecenia władz partyjnych, by nowa arena posiadała wyłącznie miejsca siedzące [18]. Trybuny odkryte ze stałymi ławami drewnianymi pomieściły 71 008 osób [10]. Wystudiowaną geometrią odznaczał się też łuk tunelu przeprowadzonego pod koroną stadionu od strony alei Zielenieckiej [31].

Głównym elementem dekoracyjnym miał być kamień (granit i piaskowiec). Projekt kamieniarki opracował Zbigniew Pawelski. Nadzór nad wykonaniem prac sprawował inż. Józef Andruszko, któremu zlecono kierowanie ekipą stu czterdziestu górali-kamieniarzy [18]. Artyści z Grupy 55, Marian Bogusz i Zbigniew Dłubak, mieli opracować ceramiczny fryz budynku sportowego [33]. Koronę wieńczył przeszklony pawilon dla dziennikarzy od strony zachodniej. Partyjni dygnitarze mieli kamienną trybunę honorową z wykutym orłem bez korony. [20]. Dodano też kilka detali, jak ażurowy zegar. Większość elementów wykończenia, na przykład barierki z rur i giętych prętów, trzeba było jednak wykonać szybko, tanio i prymitywnie [21]. Najbardziej ujmowało to, że budowla wzniesiona w czasach ortodoksyjnego socrealizmu socrealistyczna nie jest [31]. Jedynym wyraźnym elementem socrealizmu była betonowa rzeźba Sztafeta [22]. Skomplikowana grę elips wpisanych w okręgi, dobrze widocznych z lotu ptaka, z perspektywy historycznej należy raczej do dziedzictwa modernizmu [34].

Na północ od niecki stadionu usytuowano ćwiczebne boisko piłkarskie z bieżnią lekkoatletyczną oraz piętrowy pawilon sportowo-administracyjny [18]. Znajdowały się tam szatnie, natryski i gabinet lekarski [35]. Odległość między szatniami i płytą boiska była nieprzemyślana. Ponieważ zawodnicy musieli mieć 10 minut przeznaczone na odpoczynek, fakt, że do szatni z boiska szło się około 9-10 minut sprawiał, że przerwa w grze między połowami meczu musiała trwać pół godziny [6]. W okolicach stadionu zlokalizowano parking samochodowy na 900 pojazdów [10]. Pozostały teren stał się ogólnodostępnym parkiem publicznym [18]. Stanowił własność Skarbu Państwa (w zarządzie Centralnego Ośrodka Sportu) [6].

Wbrew powszechnej opinii, teren początkowo był jedynie dzikim wysypiskiem śmieci. Podjęte w 1954 roku prace odsłoniły pokłady świeżych, powojennych odpadów, które należało zneutralizować. W tym celu użyto ciężkiego sprzętu, sprowadzonego ze Związku Radzieckiego. Gigantyczne, samobieżne świdry, mieszały wodę, ziemię, gruz i piasek wiślany z zalegającymi teren odpadami, wkręcając tak przetworzoną masę głęboko w grunt. Dopiero do budowy płyty stadionu i wałów widowni zdecydowano się wykorzystać gruz zalegający lewobrzeżną część miasta. Mostem Poniatowskiego ciągnął się niekończący sznur ciężarówek i furmanek, zwożący na teren przyszłego stadionu tysiące ton gruzów [18]. Furmanki grzęzły w morzu błota, bo nie wszystkie miały gumowe koła [22]. Przy brzegu Wisły zakotwiczono też barkę z urządzeniami umożliwiającymi tłoczenie olbrzymimi rurami piasku wiślanego na teren budowy [18].

Założenie, iż korona stadionu stanowić ma pełne koło, a boisko i bieżnia mają mieć kształt owalny, wymagało wykonania skomplikowanych obliczeń matematycznych, pozwalających zaprojektować odpowiednie nachylenie widowni. Autorem obliczeń był inż. architekt Eugeniusz Ziółkowski. O weryfikację zwrócono się do profesora Edwarda Otto z Instytutu Matematyki PAN. Weryfikacja zajęła profesorowi i jego asystentom dwa tygodnie i wykazała inny wynik, po czym Eugeniusz Ziółkowski wskazał błąd w obliczeniach profesora. Równanie zostało wykute w kamieniu i wmurowane w ścianę oporową dziedzińca przed wejściem reprezentacyjnym od strony Wisły [18].

Koncepcja powstała między 1 lipca a 15 sierpnia 1954 roku, projekt wstępny całości wykonano do 1 października. Projekt techniczny i rysunki robocze powstawały w miarę postępów budowy [34]. Budowę stadionu rozpoczęło Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych nr 2. W połowie przejął ją Betonstal. Na budowie pracowało wielu podwykonawców, w tym Zjednoczenie Robót Zmechanizowanych. Podczas budowy tunel został od środka zaizolowany łatwopalnymi warstwami, a na zewnątrz robotnicy coś spawali. Pojawił się pożar, który UB potraktował jako sabotaż. Gdy spychacz wykopał przy moście kolejowym kabel telefoniczny łączący Moskwę z Berlinem, śledztwo prowadzili oficerowie NKWD. Społecznie przy budowie pracowali legendarni kolarze Stanisław Królak i Marian Więckowski [31]. Budowę ukończono 1 czerwca 1955 roku, na dwa miesiące przed planowanym festiwalem [34].

Oficjalne otwarcie Stadionu Dziesięciolecia (pełna nazwa to Stadion Dziesięciolecia Manifestu Lipcowego, a skrót Stadion X-lecia) przez prezydenta Bolesława Bieruta i inauguracja V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów miały miejsce 22 lipca 1955 roku. Nazwa pochodzi od dziesięciolecia PRL-u przypadającego na 22 lipca 1954 roku. Na stadionie rozegrano inauguracyjny mecz piłkarski między reprezentacjami Warszawy i Stalinogrodu (wówczas Katowic) [31]. Jako bilety rozdawano kolorowe numerowane chustki i tymi chustkami powiewano [20].

Po Światowym Zlocie Młodzieży i Studentów stadion przestał być oczkiem w głowie władz [20]. Zbudowany pospiesznie stadion źle znosił upływ czasu. Dawała się we znaki niewydolność ramp i schodów prowadzących na trybuny czy niedostateczna liczba toalet. W 1956 roku ruszyła w Polsce telewizja, a Stadion zupełnie nie był do jej wymogów przystosowany [21]. Konstrukcja oparta na wałach ziemnych, czyniła stadion przestarzałym [6]. Bolączką był brak sztucznego oświetlenia. Wieczorne zawody kibice oświetlali boisko palonymi na trybunach gazetami czy broszurami [8]. Formalny rekord frekwencji to 90 000 osób (na meczu Polska – Finlandia w eliminacjach do Mistrzostw Świata 3 listopada 1957 roku [32]), chociaż nieformalnie kilkakrotnie przekroczono granicę 100 000 osób [20].

Stadion został reprezentacyjnym stadionem stolicy, przejął tę rolę od Warszawskiego Stadionu Wojska Polskiego. Odbywały się na nim najważniejsze imprezy sportowe w kraju, m.in. spotkania międzypaństwowe piłkarskiej reprezentacji Polski, finały piłkarskiego Pucharu Polski, Derby Warszawy czy lekkoatletyczne mecze międzypaństwowe. Stadion X-lecia był także wykorzystywany do celów kulturalnych i propagandowych. Organizowano tutaj koncerty, masówki, dożynki i uroczyste obchody ważnych dla władz socjalistycznej Polski rocznic [6]. Jednak największymi wydarzeniami sportowymi rozgrywanymi tu w PRL-u były Wyścig Pokoju oraz lekkoatletyczne memoriały Kusocińskiego [22].

Do legendy sportowych wydarzeń przeszły zawody lekkoatletyczne z 13 lipca 1963 roku, oświetlane przez samochodowe reflektory w blasku których ustanowiono rekord świata w skoku o tyczce [8]. Amerykanin John T. Pennel, pokonał wysokość 5.10 metra [20].

Na stadionie trenuje, potem zaś uczestniczy w meczu lekkoatletycznym Polski z Wielką Brytanią Jadwiga Fołtasiówna, bohaterka komedii Mąż swojej żony z 1961 roku. Tu rozgrywa się jedna z najważniejszych scen serialu młodzieżowego "Stawiam na Tolka Banana" z 1973 roku. Pośrodku pustego stadionu po raz pierwszy dochodzi do spotkania Tolka z członkami gangu: Cegiełką, Cyganem, Filipkiem i Karioką [31]. Scenę lądowania rakiety na planecie Australia 248 w futurystycznym filmie "Ga, Ga. Chwała bohaterom" z 1985 roku nakręcono na koronie stadionu. Do zbudowania gwiezdnego pojazdu użyto zwykłej papy, która na ekranie wygląda jak kosmiczna blacha. Pracowano przy ponad 30-stopniowym mrozie. Okładano nimi Kamerę okładano poduszkami elektrycznymi, żeby nie zamarzła, a operator nosił światłomierz pod ubraniem [20].

Od połowy lat 60-tych XX wieku degradacja przybrała na sile. Został spalony pawilon dla reporterów, a sport na gościł tu rzadko [20].

W 1975 roku, po tym jak tłum kibiców wtargnął na płytę podczas finiszu Wyścigu Pokoju, widownię odgrodzono dodatkowo trwałym ogrodzeniem z siatki [32].

W trakcie drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w 1983 roku ołtarz stanął na koronie stadionu, a kilkusettysięczny tłum wypełnił nie tylko stadion, ale też całe błonia aż po Dworzec Stadion [31]. Pozostał po niej krzyż na koronie Stadionu [34].

Ostatni mecz Reprezentacji Narodowej w piłce nożnej w eliminacjach Mistrzostw Europy, został rozegrany 17 kwietnia 1983 roku (z golem samobójczym Pawła Janasa) [6]. Od 1983 roku stadion zaczął niszczeć, a jego remont lub przebudowa zostały uznane za nieopłacalne [2]. Ponieważ stadion był otwarty całą dobę, lud, a zwłaszcza lumpenproletariat, zamienił trybuny w miejsce schadzek, libacji i pokątnych interesów [20].

Znacznie dłużej stadion pełnił rolę sceny muzycznej. W 1987 roku zagrała tu reaktywowana grupa Perfect z blisko 30 tysiącami widzów, co jest rekordem w dziejach koncertów rockowych PRL [20].

Samospalenie

8 września 1968 roku miało miejsce najtragiczniejsze wydarzenie w dziejach obiektu. W czasie trwania ogólnokrajowych dożynek, w proteście przeciwko agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację samospalenia na trybunach dokonał Ryszard Siwiec [2]. W obecności szefów partii, dyplomatów, dygnitarzy i około 100 tys. widzów oblał się benzyną i podpalił. Nie pozwalając na gaszenie płomieni biegał po trybunach, wykrzykując "Protestuję!" [8]. Desperacki czyn skromnego księgowego z Przemyśla przeszedł prawie niezauważony - w ferworze zabawy jego tragedię dostrzegli tylko sąsiedzi z najbliższych rzędów [20]. Dzisiaj przy wejściu na stadion znajduje się tablica upamiętniająca śmierć Siwca [8].

Jarmark Europa

Targowisko na Stadionie Dziesięciolecia rozpoczęło działalność w 1989 roku w niewielkim kształcie. Funkcjonowało na zasadzie sobotnio-niedzielnej giełdy handlowej, uatrakcyjnianej wydarzeniami o charakterze rekreacyjnym lub kulturalnym, i zajmowało jedynie dolną koronę obiektu. Organizację powierzono firmie Damis, istniejącej od 1988 roku, początkowo zajmującej się prowadzeniem składów celnych. W 1989 roku Damis podpisał z Centralnym Ośrodkiem Sportu umowę na dzierżawę części Stadionu Dziesięciolecia. Początkowo na bazarze (Jarmarku Saskim) dominował handel detaliczny. Towarami z importu były głównie te często imitujące markowe produkty. W czasie wycofywania się żołnierzy rosyjskich z terytorium Polski dostępne były elementy wyposażenia wojskowego. Wtedy pojawiła się m. in. broń gazowa, amunicja, kajdanki. Prawdopodobnie ten okres przyczynił się do legendy targowiska, na którym można nawet czołg zamówić, a bez zamówienia zakupić „wiaderko nabojów”. Od 1992 roku przestrzeń stopniowo się powiększała [23]. W kolejnych latach także na okolicznych błoniach wokół stacji PKP i PKS Warszawa Stadion rozrósł się bazar [31]. Jarmark Europa, znany był z nielegalnego handlu bronią, narkotykami czy pirackimi płytami [32]. W latach 1995-2001 przeciwko handlowcom użytkującym stadion wszczęto ponad 25 tysięcy postępowań przygotowawczych. Zarekwirowano także około 10 milionów pirackich płyt CD i kaset wideo. Nielegalny handel bronią stał się tematem w powieści sensacyjnej autorstwa Jacka Kinga „Piąta Międzynarodówka” [6]. W czasach funkcjonowania Jarmarku Europa cześć kupców przechowywało towar w pobliskich magazynach Portu Praskiego [11]. Złote dla stadionu czasy to pierwsza połowa lat 90-tych XX wieku. W 1996 roku Jarmark Saski zyskał nazwę Jarmark Europa [23]. Był jednym z największych targowisk w Europie [6].

Początkowo rezydowali tu głównie przybysze zza wschodniej granicy. Ten okres sportretowała węgierska reżyserka Marta Meszaros w filmie "Córy szczęścia". W połowie dekady dołączyli Wietnamczycy i Bułgarzy, a po nich przybysze z czarnej Afryki i Dalekiego Wschodu. To było miejsce prowizorki i hałasu obnośnych sprzedawców, gdzie można było spotkać Somalijczyka, Gruzina, Ormianina, Wietnamczyka albo mieszkańca Sri Lanki [20].

W 1992 roku Marek Kotański zorganizował tu koncert dobroczynny na rzecz dzieci zarażonych wirusem HIV. Całodobowy maraton, którego zagraniczną gwiazdą była metalowa formacja Uriah Heep, przyciągnął 40 tys. widzów [20].

Jarmark Europa działał do 2007 roku. Wtedy skończyła się umowa Centralnego Ośrodka Sportu z organizatorem [2]. Z tego względu kupcy opuścili koronę stadionu. Nowym administratorem zostało Centrum Hurtowo-Detaliczne Stadion i pełniło tę funkcję do sierpnia 2008 roku [6].

Jarmark Europa został uznany przez autorów przewodnika "Lonely Planet" za największą atrakcję Warszawy [20].

Kiedy zapadła decyzja o przyznaniu Polsce i Ukrainie organizacji turnieju Euro 2012, stadion stał się obiektem intensywnych artystycznych działań. Bohaterką filmu "Moja krew" była pracująca na bazarze młoda Wietnamka uwikłana w romans z Polakiem [20]. Fundacja Laury Palmer zorganizowała cykl finisaży, które były próbą analizy stadionowego fenomenu [20]. Otwierający projekt Boniek! to akcja szwajcarskiego performera Massimo Furlana, który w pojedynkę odtworzył mecz Polska-Belgia z 1982 roku. Współtwórcą wydarzenia był Tomasz Zimoch, który komentował na żywo wydarzenia na boisku, oglądając autentyczny, historyczny mecz. Drugi odcinek serii to Wizja lokalna, czyli rodzaj spaceru-wycieczki z autentycznymi przewodnikami. Na kolarce pojawił się uczestnik Wyścigów Pokoju Stanisław Królak. Były wspomnienia płotkarki Teresy Sukniewicz, anegdoty Janusza Zaorskiego. Prof. Adam Roman przekonywał, że Sztafeta socrealistycznym pomnikiem nie jest [42].

Marek Ostrowski, Barbara Sudnik-Wójcikowska i Halina Galera, biolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego odkryli, że betonowe powierzchnie trybun nagrzewane promieniami słońca powodowały, iż w niecce stadionu wytwarzała się znacznie wyższa temperatura niż w sąsiedniej okolicy. Nad stadionem wytworzył się specyficzny układ prądów powietrza. Dzięki temu rozrosły się tu egzotyczne rośliny. Sporządzony w 2007 roku wykaz roślin liczył aż 160 pozycji, w tym 24 gatunki drzew. Między rzędami butwiejących ławek rosły czereśnie, wiśnie, orzech włoski, śliwy, jabłonie, truskawki i pomidory, a nawet granatowiec, wiązowiec zachodni czy morwa biała. Rozwinęły się kilkumetrowe pnącza winorośli. Na trybunach wyróżniał się pokaźny zagajnik chmielowy, były też kolonie żyta i innych zbóż [20].

6 września 2008 roku na stadionie odbyła się ostatnia impreza – finał serii Red Bull X-Fighters, po czym arenę definitywnie zamknięto [32].

Stadion Narodowy

W latach 90-tych XX wieku pojawiła się koncepcja budowy w Warszawie nowego Stadionu Narodowego. Wśród wielu lokalizacji wymieniany był także Stadion Dziesięciolecia. Ostatecznie decyzję o budowie w jego miejscu nowego stadionu podjęto w 2007 roku, po przyznaniu Polsce prawa do organizacji (wspólnie z Ukrainą) Mistrzostw Europy 2012 [32].

W kwietniu 2007 roku Prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz wydała decyzję w sprawie warunków zabudowy dla Stadionu Narodowego. Minister sportu Elżbieta Jakubiak poinformowała jesienią, że powstanie na błoniach Stadionu Dziesięciolecia. W listopadzie minister sportu Mirosław Drzewiecki poinformował, że konkurs na zaprojektowanie Stadionu Narodowego wygrała warszawska firma projektowa JSK Architekci, a w grudniu zatwierdził koncepcję budowy obiektu w niecce Stadionu Dziesięciolecia [3] w taki sposób, że korona ziemna stała się cokołem nowego obiektu [1]. W maju 2008 roku w konkursie na projekt zagospodarowania błoni wzięły udział 22 firmy. Wykonawcą zostało konsorcjum JEMS Architekci-Dawos [3]. Projekt budowlany powstał w 2008 roku, a wykonawczy w 2009 roku [2]. Na placu budowy zainstalowano kamerę, dzięki której na bieżąco można było śledzić postęp budowy [3].

Pierwszy etap robót obejmował zburzenie betonowych konstrukcji trybun Stadionu Dziesięciolecia oraz wbicie 7000 prefabrykowanych betonowych pali, 6700 kolumn żwirowych i betonowych oraz 900 sztuk pali wielkośrednicowych, które stanowią fundamenty stadionu. Ten etap trwał 200 dni [3]. Umowę na prace podpisano z firmą POL AQUA [2]. Palowanie stadionu zakończyło się w marcu 2009 roku [4].

Najlepszą ofertę na II etap budowy stadionu złożyło w kwietniu 2009 roku niemiecko-austriacko-polskie konsorcjum firm – Alpine Bau Deutschland AG, Alpine Bau GmbH i Alpine Construction Polska Sp. z o.o., Hydrobudowa Polska SA i PBG SA. W maju 2009 roku pojawiły się na placu budowy pierwsze maszyny wykonawcy. Łącznie ustawiono 19 dźwigów. Pod koniec stycznia 2010 dostał pierwszy z 72 elementów (ważył 48 ton i był wysoki na 12.5 metra), które weszły w skład konstrukcji stalowej dachu [3]. Zatrudnienie na placu budowy przekroczyło 1000 osób. Jedną z nowości w trakcie prac budowlanych było wykorzystanie stropów bąbelkowych, nowoczesnej technologii polegającej na wykorzystaniu przerobionych odpadów z tworzyw sztucznych na kształt pustych baniek i umieszczeniu ich wewnątrz płyty betonowej. Przy budowie klatek schodowych zastosowano deskowania ślizgowe, dzięki czemu pierwszą z nich o wysokości 35 m, wykonano w ciągu zaledwie 14 dni. Na przełomie 2010/2011 przeprowadzono operację big lift, czyli podniesieniu i zamocowaniu iglicy przy użyciu 72 siłowników hydraulicznych. Była to jedna z najbardziej zaawansowanych technologicznie operacji na świecie i pierwsza na skalę europejską [3].

W maju 2011 roku, podczas pierwszych odbiorów technicznych, odkryto dość poważne uchybienia, m.in. wadę schodów kaskadowych, obiegających stadion. Zadecydowano, że schody muszą zostać zdemontowane i ponownie zamontowane. Błędy pojawiły się także w projektach instalacji elektrycznych [4]. Podczas budowy zginęło trzech pracowników, dwóch w 2009 roku, a jeden w 2011 roku [3].

27 sierpnia 2011 roku odbyła się inauguracja zewnętrznej iluminacji korony stadionu [3]. Zakończenie budowy Stadionu Narodowego datuje się na 30 Listopada 2011 roku [2]. Otwarcie nastąpiło 29 stycznia 2012 roku [32], z koncertami polskich gwiazd: zespołu Voo Voo i Haydamaky, Zakopower, Coma, T.Love, Lady Pank zakończona wieczornym pokazem fajerwerków [3]. 10 lutego 2012 roku zakończono montaż wszelkich instalacji grzewczych i nawadniających oraz instalację murawy [3]. Ostatnim otwartym obiektem 10 maja 2012 roku była kaplica ekumeniczna. Dzień później stadion przejęła UEFA [4] jako jedną z aren piłkarskich Mistrzostw Europy 2012. W czasie trwania tej imprezy na Stadionie Narodowym rozegrano 3 spotkania fazy grupowej, w tym mecz otwarcia 8 czerwca 2012 pomiędzy Polską a Grecją wraz z oficjalną ceremonią, a także ćwierćfinał i półfinał [3].

Pierwszy mecz reprezentacji Polski na Stadionie Narodowym odbył się 29 lutego 2012 roku. Rywalem biało-czerwonych była Portugalia [3]. W 2012 roku odbyły się dwa duże koncerty zespołu Coldplay (19 września) oraz Madonny (1 sierpnia). Odbyły się również dwa mecze reprezentacji między Polską a RPA (12 października; wynik 1:0) oraz Polską a Anglią (17 października; wynik 1:1). Ten drugi mecz zakończył się skandalem, ponieważ z powodu niezamknięcia dachu przed meczem płyta stadionu nasiąkła wodą deszczową [70], a na murawę wbiegli kibice, którzy zaczęli taplać się w wodzie.

Dyskusję wzbudziła decyzja, że na stadionie nie będzie bieżni lekkoatletycznej. Inną pretensją jest ogrodzenie go długim na 2 km i wysokim na 2,5 m metalowym płotem [28]. To jedyny ze stadionów Euro, na którym nie będą grać piłkarze lokalnego klubu [28]. Całkowity koszt budowy wyniósł 1.915 mld zł. Miesięczny koszt utrzymania Stadionu Narodowego szacuje się na około 1,5 mln zł. Podatek od nieruchomości wynosi 15 mln zł rocznie, natomiast ubezpieczenie kolejne 7 mln zł [3]. Stadion Narodowy w Warszawie został laureatem nagrody III Forum Inwestycyjnego w Tarnowie w kategorii Inwestycja Europy Środkowo-Wschodniej Roku 2010 [2] oraz World Stadium Award 2012 w dwóch z pięciu kategorii. Otrzymał też nagrodę w Lighting Design Awards [5].

W 2013 roku została otworzona przy stadionie stacja rowerowa Veturilo z 36 stojakami rowerowymi [3]. Od lipca 2015 do 2020 roku stadion nosi nazwę PGE Narodowy [3].