Warszawski Barbakan to gotycka budowla obronna z renesansową attyką [3] o szerokości 12-14 metrów, wysunięta 30 m przed mur zewnętrzny, wysokość 15 m od dna fosy [12]. Ma kształt półkolistej baszty, złożonej z trójkątnych szczycików rozdzielonych sterczynami. Na dolnym poziomie umieszczono strzelnice artyleryjskie oraz przejazd, a na górnym kryty ganek z okrągłymi okienkami strzelniczymi na zewnątrz i do wewnątrz [10]. Po obu stronach budowli umieszczono cztery trzykondygnacyjne półokrągłe baszty ze strzelnicami, umieszczone na trompach [10] i wsparte na prostokątnych filarach [1]. Wjazd znajduje się ukośnie, aby utrudnić atak [3]. Przed Barbakanem i wewnątrz jego szyi znajdowały się zapewne mosty zwodzone [10] nad suchą fosą, odrzwia i opuszczana krata (brona). Barbakan, wraz z Bramą Łazienną (Nowomiejską) i Basztą Prochową, tworzył kompleks tzw. Bramy Zakroczymskiej (Porta Zacroziniensis) [1][6], chroniący północny wjazd do miasta. Z zewnętrznym murem obronnym łączyła go niewyodrębniona szyja o tej samej co on wysokości, lecz nieco węższa [10].

Wewnątrz Barbakanu umieszczona jest tablica pamiątkowa z napisem: 1656 – 1956 / pamięci bohaterskich czynów żołnierza i ludu polskiego w trzechsetną rocznicę wyzwolenia stolicy od najazdu szwedzkiego / hołd składają mieszkańcy Warszawy [3]. Obok baszty stoi kamień upamiętniający Jana Zachwatowicza [5].

W 1280 roku zaczęto budować pierwszą linię murów otaczających Starą Warszawę. Ponieważ nie były one wystarczające, w XV wieku zdecydowano się na drugą linię oddaloną od pierwszej o 9 - 14 metrów. Wokół obwarowanego miasta została wykopana fosa, co wiązało się z powstaniem mostów. Pierwszy z nich powstał przy Bramie Nowomiejskiej, prowadzącej, jak nazwa wskazuje, do Nowego Miasta [2].

Brama Nowomiejska

Nierozerwalnie z Barbakanem związana była Pierwsza Brama Nowomiejska. Na jej przedpolu od XIV wieku istniał plac targowy sięgający aż do ulicy Freta. Brama powstała przed 1339 rokiem i nazywana była kolejno Bramą Mieszczan (1379), "bramą, która prowadzi na Nowe Miasto" (XV wiek), Bramą Przy Łaźni (1548), a od 1585 roku, już jako kompleks, Bramą Zakroczymską. Brama była jednopiętrową budowlą, ze skarpami. W połowie XIV wieku została połączona z murem wewnętrznym, a podczas budowy muru zewnętrznego powstało prostokątne przedbramie Bramy Nowomiejskiej, ustawione na dwuprzęsłowym murowanym moście, łączącym oba brzegi fosy [10].

Następnie przedbramie zastąpił Barbakan, zwany Drugą Bramą Nowomiejską [12]. W XVII wieku przed Barbakanem została zbudowana jeszcze Trzecia Brama Nowowiejska w formie arkady zamykającej ulicę Nowowiejską [10], w czasie wojen szwedzkich przedpole Bram Nowomiejskich wzmocniono szańcem, na przełomie XVII i XVIII wieku obudowano je domami i zasiedlono [12].

Barbakan wzniesiono w 1548 roku według projektu włoskiego architekta, Jana Baptysty Wenicjanina [1] w miejscu mostu, jako ostatni element drugiej linii obronnej [3]. Na przełomie XVI i XVII został on zwieńczony renesansową attyką [6]. Ponieważ szybki rozwój technologii artyleryjskiej pozbawił Barbakan funkcji obronnych, jedyne wydarzenie, w którym odegrał rolę, to nieudana próba odbicia przez wojska Jana Kazimierza 30 czerwca 1656 roku, podczas potopu szwedzkiego [3].

Zniszczone mury nie zostały odbudowane. Od XVII wieku zespół bram był częściowo zamieszkany. W XVIII wieku w części Barbakanu mieściła się kordegarda marszałkowska [10].

W 1818 roku zburzono częściowo Barbakan (od strony ul. Podwale) i Bramę Nowomiejską tworząc w tym miejscu targ [11]. Umożliwiło to poszerzenie ulicy Nowomiejskiej i uzyskanie swobodnego przejazdu [1]. Od północy (z prawej strony patrząc ze Starego Miasta) zewnętrzny mur Barbakanu przetrwał w pełnej wysokości jako tylna ściana kamienicy Piwnica Gdańska [4]. Budynek pełnił funkcję składu towarów możnych kupców gdańskich [7]. Po 1830 roku kupców zastąpiła biedota, głównie żydowska. W 1897 roku kamienice przebudowano na czynszową [11].

W 1923 roku w Piwnicy Gdańskiej urodził się tu Henryk Jerzy Chmielewski, znany jako Papcio Chmiel, twórca kultowego komiksu „Tytus, Romek i Atomek”. Chmielewski tak opisuje front kamienicy #18-20 "Dwuskrzydłowa brama do kamienicy. Zejście drewnianymi schodami do mieszkania nr 7- 7a państwa Chmielewskich i Kozłowskich oraz żydowskiej wytwórni zamków błyskawicznych. Dalej schodami dokoła baszty, zejście na trzy podwórka. Po bokach bramy sklepy: żydowska śledziarnia, koszerna jatka, chrześcijańska mleczarnia, gablota szewca z jednym butem. Obok wejście na klatkę schodową Nowomiejska 18 i do kąpieli. Następnie fragment ocalałego, średniowiecznego muru barbakanu z attykami i sklep kolonialny Ormianina Onuprejczyka (#22). Na przeciwko żydowska drogeria Szofmana, W budynku Nowomiejska #24 sklep piśmienny Jojne Papiernika" [4].

W latach 30-tych XX wieku Miejska Komisja Opieki nad Zabytkami podjęła inicjatywę rekonstrukcji murów obronnych i barbakanu. Opracowaniem koncepcji zajął się architekt Jan Zachwatowicz [2], a konstruktorem został Stanisław Hempel. Po rozebraniu kamienicy przy Nowomiejskiej #19 [1] odsłonięto i uzupełniono fragmenty Barbakanu, Baszty Prochowej oraz murów na odcinku od Nowomiejskiej do Wąskiego Dunaju. Został odsłonięty południowo-zachodni bok Barbakanu z mostem oraz jego wnętrze, które zostało nakryte płytą z żelbetonu w poziomie ulicy. Zachowane mury podniesiono nieco wyżej [10]. Zbyt mało środków pieniężnych spowodowało zatrzymanie odbudowy całego zespołu Barbakanu [1].

W II wojnie światowej starówka uległa praktycznie całkowitemu zniszczeniu, jednak zrekonstruowane przed wojną fragmenty Barbakanu ocalały, ponieważ znajdowały się w kamienicach [1].

Po II wojnie światowej postanowiono nie odbudowywać zburzonych kamienic, natomiast dokończyć rekonstrukcję murów miejskich. Kamienice na ul. Nowomiejskiej #16, #18-22, #24, które kryły fragmenty Barbakanu rozebrano w 1947 roku [1]. Rekonstrukcji dokonano w latach 1952-1954 [1] (1956? [13]) pod kierownictwem Wacława Podlewskiego we współpracy z Krystyną Kognowicką, Jerzym Brabanderem i Zdzisławem Tomaszewskim na podstawie XVII-wiecznych rycin [3]. Użyto gotyckich cegieł z rozebranych kamienic we Wrocławiu i Nysie [8]. Błędnie odtworzono jednak zewnętrzny portal wjazdowy.

Dalsze prace prowadzono w latach 1958-1963 pod okiem Jarosława Widawskiego [3]. Barbakan został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-336/3 w 1965 roku [9].

W 2004 roku wymieniono pokrycie dachowe Barbakanu, układając dachówki typu Mnich-Mniszka [8]. Obecnie w Barbakanie znajduje się stała wystawa Muzeum Warszawy (czynna w sezonie letnim) poświęcona Staremu Miastu oraz murom obronnym Starej Warszawy [6]. Często można w nim spotkać ludzi grających na instrumentach oraz artystów malarzy sprzedających swoje dzieła.