Skwer Samuela Orgelbranda znajduje się u podnóża Skarpy Wiślanej [1]. Sięga od ul. Nowy Zjazd do ul. Sowiej. Ma charakter krajobrazowy, znajdują się tu liczne schodki, zaułki i alejki z ławkami. Przez skwer prowadzi przejście z Mariensztatu na Stare Miasto. Na południu znajdują się zielone ogródki kamienic przy ul. Browarnej, są też widoczne resztki piwnic. W południowo-zachodniej części jest charakterystyczny mur sąsiedniego pałacu Kazanowskich. Skwer jest porośnięty drzewami. Przy zakręcie ul. Bocznej jest charakterystyczny półkolisty murek.

26 października 2010 roku za patrona skweru uznano Samuela Orgelbranda [11]. Inicjatywie tej przodował Komitet Uczczenia Pamięci Samuela Orgelbranda, który tworzyli: Krzysztof Kaleta, Waldemar Janaszkiewicz i Piotr Dobrołęcki [4].

17 listopada 2022 roku północny fragment nazwano imieniem Aliny Scholtz [32].

W dniu nadania imienia skwerowi uroczyście odsłonięto głaz pamiątkowy [3] ufundowany przez rodzinę Samuela Orgelbranda. Jest na nim portret Orgelbranda i napis: "Dzięki jego patriotyzmowi, pasji i uporowi Polacy otrzymali pierwszą Encyklopedię powszechną, symbol istnienia nowoczesnego społeczeństwa w czasach, kiedy Polski nie było na mapie świata" [11].

W połowie XVIII wieku zabudowa zwarta znajdowała się w części północnej, natomiast większość dzisiejszego skweru (na południe od ul. Bocznej) nie była zagospodarowana, były tam zapewne sady i ogrody. Nie było jeszcze też budynków przy ul. Bednarskiej.

Zabudowa od ul. Sowiej pojawiła się na początku XIX wieku, a w latach 20-tych XIX wieku większość dzisiejszego skweru była zabudowana.

W XIX wieku znajdowała się w miejscu skweru zarówno zabudowa mieszkaniowa jak i zakłady przemysłowe. Główne ulice stanowiły Grodzka, Źródłowa i Mariensztat. Kamienice przy dwóch pierwszych były bardzo zagęszczone, natomiast posesje na południe od ul. Mariensztat i na północ od ul. Bednarskiej były bardziej rozległe, często z oficynami i z drugim rzędem zabudowy w głębi działki. Niektóre posesje, jak 2520/1 czy 2890A były częściowo porośnięte drzewami.

Znajdowały się tutaj posesje o adresach: ul. Grodzka #3, 5, #9, ul. Źródłowa 1 (przypisany do rynku na Mariensztacie), #3, 5, 7 oraz 8, 10, 12, #14, ul. Mariensztat #27, #29, #31 oraz 16, #18, 20, 22, ul. Sowia 5 oraz oficyny posesji przy ul. Bednarskiej od numeru 16 do numer 26 (opisane osobno).

Ul. Źródłowa

Większa część zabudowy ul. Źródłowej obecnie nie istnieje. Otrzymała ona taką nazwę w 1769 roku, gdyż pośrodku ulicy znajdował się zdrój publiczny. Wcześniej nazywała się ul. Pieszą. Należała do jurydyki Mariensztatu [10].

Według spisu z 1743 roku budynek przy ul. Źródłowej #5 należał do Jerzego Potockiego, starosty tłumackiego. Powstał przed 1733 rokiem. Posiadał fasadę w rozwidleniu ulic zwieńczoną trójkątnym szczytem, z poziomu pierwszego piętra prowadziło wyjście na taras znajdujący się na parterowej dobudówce. Ze względu na lokalizację był nazywany "Międzynogim". W późniejszym okresie taras został zabudowany tworząc pierwsze piętro części narożnej budynku. Został zniszczony w czasie II wojny światowej [14]. Kamienica przy ul. Źródłowej 5 prawdopodobnie była połączona z budynkiem Mariensztat #20 [15], gdzie mieszkała działaczka społeczna i niepodległościowa, Emilia Borkowska [5].

Przy ul. Źródłowej #8 działał zakład blacharski E. Eisengrabera [8]. W 1927 roku przy ul. Źródłowej #12 niejaki Zdankiewicz prowadził dom rozpusty [9]. W trzech pokoikach na pierwszym piętrze narożnego domu przy ul. Źródłowej #7 róg Mariensztat #22 mieścił się do 1830 roku antykwariat Gecla Salzsteina [10].

Przy ul. Źródłowej #10 przeczekał Powstanie Warszawskie ks. Tomasz Rostworowski, zwany Warszawskim Robinsonem Crusoe. Już po spaleniu Mariensztatu przez Niemców, 2 września 1944 roku uciekł on z kolumny idącej do Pruszkowa i odnalazł schron mieszkańca tej posesji, mistrza krawieckiego Jana Brzezińskiego. Schron miał małe okno wychodzące na podwórko. Na środku leżały rzędem sienniki (pięć sztuk) z kompletem pościeli. Pod okienkiem, na desce podpartej klockami stały zapasy: torba z mąką, torba z kaszą krakowską, woreczek z cukrem. W głębi stała balia, na niej lampa naftowa, zapałki i budzik. Na ścianie nad zapasami wisiał obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. Na środku podmokłego klepiska wystawała czworokątna, półmetrowej średnicy, studzienka o ceglanych brzegach, było w niej zwierciadło czystej wody na głębokości 20 cm. Zapewne było to ujście źródła od którego ulica wzięła nazwę. W sąsiedniej piwnicy był betonowy basen z wodą na wypadek pożaru, piasek i łopata. Przybudówka, w której Rostworowski się ukrył, stanowiła jedyną niezburzoną część jednopiętrowej oficyny i była zwykłym murowanym podwórzowym ustępem. Dwumetrowej wysokości mur i solidnie zamknięta brama podwórzowa od strony ulicy pozwalały na bezpieczne poruszanie się w obrębie podwórka. Miniaturowy ogródek, otoczony drucianą siatką, ozdabiała młodziutka akacja, był też ołtarzyk podwórzowy z porcelanową figurką Najświętszego Serca Jezusowego. Sąsiednie podwórko, położone niżej i całkiem zamknięte było bez bramy. Znajdował się tam kurnik albo chlewik drewniany, a w nim trzy świnki. Droga prowadziła z tego podwórka dziurą w ślepej ścianie na klatkę schodową jednopiętrowego podłużnego budyneczku [20]. Ks. Rostworowski żył w piwnicy samotnie przez miesiąc i opuścił ruiny 3 października [21].

Zakład introligatorski Pugeta

Przy ul. Mariensztat #16 działał od 1912 roku zakład introligatorski Jana Franciszka Pugeta (pochodził on z rodziny introligatorów, zdobył tytuł mistrzowski w 1891 roku w Niemczech, a jego ojciec Jakub od 1878 roku prowadził w Warszawie samodzielny warsztat) [6]. Budynek na Mariensztacie został specjalnie wybudowany na potrzeby introligatorni, a park maszynowy przenoszonego zakładu został wówczas rozbudowany. Warsztat był wyposażony w trzy gilotyny, maszynę do fazowania tektury, prasy do złocenia i nowoczesne maszyny do szycia drutem [7]. Zainstalowano wewnętrzną windę do magazynów oraz centralne ogrzewanie. Część mieszkalna wychodziła na równoległą ul. Źródłową. Masowo oprawiano tu luksusowe wydawnictwa Gebethnera i Wolffa, Arcta, Łazarskiego. Firma drukowała również oprawione w skórę kieszonkowe kalendarzyki, które upamiętniały ważne fakty historyczne, postacie bohaterów narodowych oraz wydarzenia patriotyczne. Pracowali tu znani introligatorzy: Włodzimierz Dippel, Włodzimierz Kramski, Stanisław Majewski [26].

W 1910 roku Puget przyjął jako wspólnika Leonarda Jarzynę, a firma Zakłady Graficzne Puget, Jarzyna i S-ka rozwinęła oprócz introligatorni duży dział pudełkarski, który zaopatrywał firmy farmaceutyczne (Spiess i Motor), fabryki czekolady i cukierków (Wedel, Franboli, Fuchs, Fruziński) czy firmy chemiczno-kosmetyczne (Puls, Polo). W zakładach pracowało wówczas łącznie ponad 100 osób [26].

W chwili wybuchu I wojny światowej w introligatorni mieścił się magazyn wydawnictw Kasy Mianowskiego. Było to szesnaście regałów (11 x 3 m) pełnych książek. Przechowywano tu również nakłady dla księgarni E. Wende [26].

Jedną z ostatnich luksusowych prac była oprawa prawzoru Konstytucji RP z 17 III 1921 [26].

Drukarnia Orgelbranda

Na tyłach domu przy dzisiejszej ul. Bednarskiej 26 znajdowała się siedziba wydawnictwa Samuela Orgelbranda [11]. Teren połączony był z budynkami Odwachu przy ul. Krakowskie Przedmieście (dziś nr 64 i 66) [24]. Gdy w 1844 roku Samuel Orgelbrand zakupił tu od Stefana Lasockiego małą drukarnię [13] i założył Zakłady Drukarskie S. Orgelbranda [27], posesja miała numer hip. 369B [13]. Wcześniej siedziby jego księgarni mieściły się przy ul. Nowiniarskiej 1800 (w 1836 roku), a następnie przy ul. Miodowej 496 (w 1839 roku) [1], aż w końcu przy ul. Krakowskie Przedmieście 372 (w 1859 roku) [13].

Z czasem powstała tu największa i najnowocześniejsza drukarnia w Polsce [2]. Zakłady obejmowały odlewnię czcionek, drukarnię, litografię, fotocynkografię, introligatornię, księgarnię [27], antykwariat, wypożyczalnię książek polskich [17], stereotypię, drukarnię nut, wytwórnię narzędzi drukarskich, składy papieru oraz wydawnictwa dziełowe i prasowe [27].

Orgelbrand jako pierwszy na ziemiach polskich wprowadził w 1861 roku napęd maszyn drukarskich przy pomocy maszyny parowej [13] o mocy 10 KM [27]. Pracowało tu wówczas siedem maszyn drukarskich najnowszej generacji oraz czterdzieści urządzeń wspomagających [2].

Również w 1861 roku Orgelbrand kupił sąsiadującą niewielką [25] gisernię (zakład, w którym odlewano czcionki, składane ręcznie przez zecerów) [2] Lincela (Lincla), który przybył do Warszawy ok. 1830 roku. Po modernizacji budynku oraz zainstalowaniu maszyny parowej przeniósł tam własne zakłady produkcyjne, wśród nich odlewnię stereotypów. Urządzenia giserskie zainstalowano w trzech salach na parterze. Dwa lata później pracowały tu cztery odlewarki produkujące po ok. 15 tys. czcionek dziennie, jedna „maszyna klawiszowa” do odlewania czcionek dużych stopni i ozdobników, dwie maszyny heblujące czcionki na znormalizowaną wysokość (lipską albo petersburską), szlifierka czcionek i urządzenie do wyciągania mosiężnych linii. W odlewni znajdowało się wówczas już ok. 10 tys. stempli i matryc odlewniczych, a zecernia dysponowała 436 kompletami pism. W przestronnej hali zecerni oświetlonej płomieniami gazowymi pracowało stu zecerów, jedni składali teksty i formowali nowe kolumny, drudzy rozbierali stare po wydrukowaniu. Orgelbrand próbował zmechanizować rozbiórkę, jednak zastosowane urządzenia okazały się niezbyt użyteczne. Z czasem gisernia była zdolna zaspokoić wewnętrzne potrzeby drukarni i jednocześnie sprzedawać czcionki innym drukarniom [25].

Po śmierci Samuela w 1868 roku drukarnię wraz z odlewnią przejęli jego synowie, Mieczysław i Hipolit. Naczelnym dyrektorem został Mieczysław, a przedsiębiorstwo otrzymało nazwę Zakłady Samuela Orgelbranda Synów. W 1869 roku w giserni przechowywano 15 800 oryginalnych i galwanizowanych matryc pism łacińskich, hebrajskich, rosyjskich i greckich. Powiększono zakład, tworząc w odlewni dział galwanoplastyki i wytwórnię zecerskich linii mosiężnych. Powstała też nowoczesna grawernia stempli oraz matryc, co pozwoliło uniezależnić się od importu matryc z Niemiec. W 1870 roku w drukarni pracowało 12 maszyn drukarskich cylindrycznych pośpiesznych albo dociskowych napędzanych parą. Z kolei odlewnia w 1872 roku miała 7 odlewarek i 6 innych maszyn prostych. Zasób typograficzny wzrósł do 18 840 matryc, a roczna produkcja wyniosła 1744 pudy czcionek, w tym 860 na sprzedaż, m.in. do Rosji poprzez założone przez Mieczysława Orgelbranda składy handlowe w Wilnie, Suwałkach, Moskwie oraz Petersburgu [25].

Właścicielem posesji o numerze hip. 369B w 1883 roku była Anna Orgelbrandt. Miała ona wówczas adres ul. Bednarska 20 [30]. W 1889 roku adres posesji zmienił się na ul. Bednarską 26, a właścicielem była Helena Gabryel [31].

W 1884 roku była to największa z 34 drukarni w Warszawie, zatrudniająca 117 robotników [27]. W 1892 roku zainstalowano tzw. kompletne maszyny odlewnicze, zakupione w firmie Braci Fouché. W 1896 roku powstało Towarzystwo Akcyjne Odlewni Czcionek i Drukarni Samuela Orgelbranda Synów. Mieczysław wykupił w 1899 roku odlewnię czcionek Saturnina Sikorskiego, w 1902 roku Salomona Lewentala [25], a w 1901 roku nastąpiła fuzja z Towarzystwem Akcyjnym Artystyczno-Wydawniczym, które dwa lata wcześniej przejęło drukarnie J. Skiwskiego i O. Flecka. Do wybuchu I wojny światowej drukarnia była monopolistą w przemyśle poligraficznym Warszawy, udziałowcami byli najbogatsi drukarze i wydawcy [27]. Zakład Orgelbranda na przełomie XIX i XX wieku dostarczał 33% produkcji całej warszawskiej poligrafii oraz zatrudniał 27% wszystkich robotników, na początku XX wieku udział ten wzrósł odpowiednio do 43% i 29% [27].

W 1901 odlewnię czcionek Orgelbranda przeniesiono z ul. Bednarskiej na ulicę Hożą 41 [25].

Po śmierci Mieczysława Orgelbranda w 1903 roku firmą kierowali dyrektorzy: Henryk Rundo, Jan Skiwski i Hipolit Orgelbrand. W 1907 roku używano sześćdziesięciu odlewarek. W momencie wybuchu I wojny światowej w drukarni pracowały dwadzieścia trzy maszyny drukarskie, w tym najnowocześniejsza maszyna skonstruowana w firmie Koenig und Bauer, o wydajności 7400 arkuszy na godzinę. Zatrudniano 283 osoby, a wartość produkcji osiągnęła 562 000 rubli [25]. W 1914 roku zakłady dysponowały 23 różnego formatu prasami drukarskimi i wydawały 17 wzorników pism, m.in. armeńskich, mongolskich, sanskryckich [27].

W ostatnich latach działalności Towarzystwo Akcyjne przeżywało trudności finansowe. Wierzytelności w Banku Handlowym były główną przyczyną upadku firmy. Jednocześnie znaczenie stracił ciąg technologiczny, na którym oparł się Samuel Orgelbrand. Produkcja czcionek stawała się niepotrzebna, gdyż zaczął dominować linotyp i monotyp. Zadłużoną firmę wystawiono w 1919 roku na licytację. Kupili ją bracia drukarze Kazimierz i Eugeniusz Koziańscy, którzy prowadzili działalność giserską do 1937 roku. Następnie wyposażenie i zasób matryc odlewni zakupił dla spółki Idźkowskiego za 32 000 zł Tadeusz Drozdowski albo Antoni Herdan. Maszyny rozmontowano i sprzedano na złom [25].

Samuel Orgelbrand wydał około sześciuset tytułów, z czego ponad sto po hebrajsku, w tym „Talmud babiloński” w dwudziestu tomach [2]. Tu drukowano Encyklopedię Powszechną i Handlową, czasopisma „Kurier Codzienny”, „Przyjaciel Dzieci” i „Tygodnik Mód i Powieści”. Drukarnia miała kilkuletnią umowę z Zarządem Dróg Żelaznych na dostawę druków urzędowych i rozkładów jazdy [27]. Orgelbrand był edytorem Encyklopedii Powszechnej, pierwszej nowożytnej encyklopedii w języku polskim nazywanej Encyklopedią Orgelbranda [3]. Wydawał również pierwszą gazetę Kmiotek skierowaną do włościan (ukazywała się w latach 1842-1850 [28]) [2], oraz czasopismo Pierwiosnek [13]. Był mecenasem Józefa Ignacego Kraszewskiego, którego motywował do pisania opłacając mieszkanie, służącą czy kupując świece i pióra [17]. Najbardziej długowiecznym krojem pisma pochodzącym z giserni Orgelbrandów był Konsul oraz oryginalnie zaprojektowane kroje pism żydowskich Meruba, Welisz i Rasze. Orgelbrand za jakość czcionek otrzymał m.in. srebrny medal na wystawie w Moskwie w 1865 roku i brązowy na wystawie w Paryżu w 1867 roku [25].

Podczas II wojny światowej za murem dawnej drukarni Orgelbranda Gestapo rozstrzelało pięciu mężczyzn [29].

Przy ul. Grodzkiej 5 (róg Mariensztat) znajdowała się m.in. hala wystawowa maszyn rolniczych. Została rozebrana w latach 30-tych XX wieku [16].

Po usunięciu gruzów w latach 50-tych XX wieku skwer nie ulegał już większym przekształceniom.

W 2018 roku zakończono reprywatyzację ok. 30 posesji przy ul. Mariensztat i Źródłowej (m.in. budynku przy ul. Mariensztat 22) [19].