Dworzec Warszawa Zachodnia to w rzeczywistości dwa dworce: PKS Warszawa Zachodnia (Aleje Jerozolimskie #144) i PKP Warszawa Zachodnia (Aleje Jerozolimskie #142 oraz ul. Tunelowa #2). Stacja jest trzecim co do wielkości dworcem w Warszawie i najdalej na zachód wysuniętą stacją linii średnicowej [6].

Istnieje możliwość dotarcia przejściami podziemnymi do wszystkich obiektów [1]. Co ciekawe, częścią tunelu (pod peronami) zarządza spółka PKP Polskie Linie Kolejowe, częścią pod placem spółka PKP SA, przy al. Jerozolimskich przejście należy do PKS-u, a pod samą ulicą do miasta [19].

PKP Warszawa Zachodnia

Od strony ul. Tunelowej znajduje się budynek dworca, w którym są kasy biletowe, informacja, toaleta, kiosk, pomieszczenie ochrony, bankomat i automat z napojami oraz bezprzewodowy Internet. Jego powierzchnia wynosi 400 m2 [3].

Nowy budynek dworca od strony al. Jerozolimskich jest nowoczesnym obiektem dostosowanym do potrzeb osób niepełnosprawnych, posiadającym klimatyzację i monitoring. Ma windy, a w podziemiach mieszczą się punkty handlowe i gastronomiczne [1]. Jest w nim 6 stanowisk kasowych, biletomaty, bankomaty, poczekalnia, przechowalnia bagażu, toalety, pokój dla matki z dzieckiem, Punkt Obsługi Pasażera ZTM oraz część handlowo-usługowa (m.in. McDonalds) [3]. Jest w nim 40 siedzisk, a w pokoju matki z dzieckiem wygodna kanapa, a na ścianie wielka mapa kolejowa. Przed dworcem dodatkowo powstała strefa postojowa kiss&ride z 33 miejscami. Dworzec znajduje na poziomie -1, a jego powierzchnia wynosi tylko 1300 m2 [23]. Wejście osłania wielka szklana kopuła, a obok niej znajduje się wysoka na 20 metrów wieża zegarowa z tarczą o średnicy 3,5 metra [2].

Na stacji PKP Warszawa zachodnia jest 8 peronów. Peron nr 1 (WKD) znajduje się na wysokości 400 mm nad poziomem główki szyny. Na peronie znajduje się automat biletowy WKD. Przy wejściu na peron nr 2 znajduje się kasownik biletów ZTM (peron obsługuje ruch podmiejski). Perony o numerach od 2 do 7 są na wysokości 860 mm [3]. Peron nr 8 (dawny przystanek Warszawa Wola [6]) jest oddalony o 200 metrów [6] od pozostałych, znajduje się pomiędzy ul. Tunelową i al. Prymasa Tysiąclecia (na wysokości 830 mm). Schody z peronów do tunelu pozbawione są ułatwień dla niepełnosprawnych [3]. Na peronach przeznaczonych dla pociągów dalekobieżnych znajdują się wiaty i zadaszone poczekalnie [6].

PKS Warszawa Zachodnia

Centralny Dworzec Autobusowy Warszawa Zachodnia to główny i największy warszawski dworzec autobusowy [13]. Właścicielem i operatorem jest przedsiębiorstwo Polonus. Dworzec posiada 11 stanowisk odjazdowych dla autobusów, w tym 2 międzynarodowe. Znajdują się w nim m.in. pięć kas biletowych, informacja, przechowalnia bagażu, punkty gastronomiczne i usługowe, punkt pocztowy i toalety [3]. Dziennie odprawianych jest niemal tysiąc autobusów, w tym prywatnych i międzynarodowych. Dworzec dysponuje placem postojowym mogącym pomieścić sto autobusów [13]. Istnieją przejścia podziemne do stanowisk dworca autobusowego, nie są jednak wykorzystywane [25]. W ostatnim czasie powstało nowe i czytelne oznakowanie języku polskim, angielskim i rosyjskim, elektroniczne ekrany nad kasami, które zastąpiły stare i wysłużone tablice z cyferkami, podświetlany kaseton z nazwą dworca. Powstał salonik pasażera o podwyższonym standardzie. Teren został dostosowany dla niepełnosprawnych, obiektu obniżono krawężniki i w pierwszym dworcu w Polsce uruchomiono punkt pomocy osobom niepełnosprawnym. Obiekt może też pochwalić się nocną poczekalnią. Cały teren jest całodobowo monitorowany przez 80 kamer [33].

W części wysokiej budynku na czterech piętrach mieści się Hostel Zachodni. Przy recepcji Hostelu ustawione są automaty z napojami i przekąskami. Dysponuje on 168 miejscami w pokojach 1, 2, 3 i 4 osobowych. Większość pokoi posiada pełen węzeł sanitarny [25].

Po stronie wschodniej znajdują się parkingi, postój taksówkowy, przystanki dla wysiadających oraz kilkustanowiskowa pętla autobusów miejskich [13]. Część ta wygląda fatalnie, prace blokują roszczenia dawnych właścicieli do niektórych fragmentów działki [23].

West Station

W 2016 roku otwarty został pierwszy z dwóch planowanych biurowców West Station [3]. Jest to siedziba spółek z grupy PKP [6]. Inwestorem został czeski HB Reavis Poland i Xcity Investment (początkowo projekt miała realizować francuska firma Nexity [29]). Posiada on 13 kondygnacji nadziemnych i 3 podziemne [15] oraz bezpośrednie połączenie z dworcem kolejowym [3]. Projekt wykonała polska pracownia FS&P Arcus. Kompleks ma oferować łącznie ponad 68 000 m2 powierzchni biurowej klasy A. Inwestycja może pochwalić się międzynarodowym certyfikatem ekologicznym BREEAM Interim na poziomie Excellent [26], zaprojektowane zostały specjalne zielone enklawy wewnątrz biura, wentylowane naturalnymi ruchami powietrza z zewnątrz i wypełnione naturalną roślinnością. Szacunkowy koszt realizacji to około 1,5 mln EUR [27]. Pod kompleksem znajdzie się podziemny garaż na 1300 aut [16] (w pierwszym biurowcu jest ich 840 [28]).

Nastawnia

Sterowanie ruchem pociągów na stacji Warszawa Zachodnia odbywa się, z jednej nastawni, zwyczajowo nazywanej grzybkiem, znajdującej się od strony ul. Tunelowej. Nastawnia wyposażona jest w trzy pulpity nastawcze dla rejonów: Warszawa Zachodnia Podmiejska (WZP), Warszawa Zachodnia Dalekobieżna (WZD) i Warszawa Zachodnia Szczęśliwicka (WZS). WZP steruje ruchem podmiejskim pociągów, z linii kolejowych nr 447, 448, 445 (do Łowicza i Skierniewic) oraz łącznicy nr 919 z Warszawy Ochota Postojowa. Są to tory 20-25. WZD sterująca ruchem pociągów z linii 1, nr 3, nr 8 (do Warszawy Włochy i do Skierniewic), nr 23 (do Warszawy Głównej Osobowej) oraz nr 46 (do stacji Warszawa Czyste i Szczęśliwic). Są to tory 1-8. Przejazd między częścią podmiejską i dalekobieżną jest możliwy tylko dla pociągów jadących od strony Dworca Centralnego. WZS steruje ruchem pociągów z linii nr 20 (Warszawa Główna Towarowa – Warszawa Praga), nr 211,212,213,214 (tory postojowe), nr 42 (Warszawa Główna Osobowa – Warszawa Szczęśliwice) oraz nr 918 (Warszawa Bema). Nastawnia nie uczestniczy w sterowaniu ruchem pociągów WKD na linii 47 [6].

Gdy w 1845 roku otwarto Drogę Żelazną Warszawsko-Wiedeńską, przebiegał tędy szlak kolejowy od stacji przy skrzyżowaniu Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich do Pruszkowa. W 1875 roku w ten rejon dotarła linia obwodowa łącząca szerokotorowe koleje na prawym brzegu Wisły z koleją normalnotorową. W 1903 roku doprowadzono kolejną linię, szerokotorową Kolej Kaliską [4].

Stacja zlokalizowana za ulicą Towarową, uruchomiona w 1875 roku, nosiła nazwę Warszawa Czyste [31][4]. Śladem tej stacji są istniejące przy ul. Tunelowej zabudowania [4].

Pierwsze plany budowy stacji Warszawa Zachodnia powstały w 1919 roku, w ramach przebudowy Warszawskiego Węzła Kolejowego. Miała stanowić zwrotną stację końcową warszawskiej linii średnicowej [14] prowadzonej w latach 1919–1933 [3]. Stacja była niezbędna, gdyż planowano elektryfikację linii. Pociągi dalekobieżne prowadzone parowozem miały zmieniać lokomotywę na elektryczną, jechać linią średnicową, a dalej znów podpiąć na parowóz. Miejsce wyznaczono w rejonie zbiegu linii obwodowej i kaliskiej [4].

Otwarcie dworca nastąpiło w 1936 roku, Funkcję dworca spełniał obiekt przy ulicy Skalmierzyckiej (obecnie al. Jerozolimskie) [14], tam gdzie obecnie znajduje się West Station (na przedłużeniu ul. Kopińskiej) [30]. Stacja posiadała pięć peronów o wysokości 960 mm nad główką szyny. Przedwojenne perony to obecnie perony od czwartego do siódmego. Peron trzeci, chociaż znajduje się w miejscu przedwojennego peronu, jest konstrukcją z lat 60-tych XX wieku, powstał podczas wydzielania grupy podmiejskiej na linii średnicowej.

W 1936 roku w północnej części, tam gdzie obecnie jest ul. Tunelowa i budynek dworca, znajdowały się bocznice kolejowe. Przez teren dworca PKS przebiegała droga, zaś pozostałą część placu stanowiły nieużytki [30].

Obiektem pamiętającym przedwojenne początki jest też modernistyczny budynek dawnej nastawni [4].

Windy bagażowe

Charakterystycznym elementem peronów do 2012 roku były windy bagażowe znajdujące się we wschodniej części peronów 4-7. Powstały przed wojną do transportu poczty i bagażu do pociągu [4]. W latach 80-tych XX wieku obłożono je kamieniem [37]. Od dawna nikt ich nie używał. Te z peronu czwartego i szóstego funkcjonowały ostatnio w 2002 roku, pozostałe jeszcze wcześniej [37]. Były zbyt małe aby zmieścić wózek akumulatorowy lub przyczepę do niego. Ponieważ kolej zrezygnowała z przesyłek bagażowych, rozważano aby wykorzystać je jako windy [4]. Pomysł upadł i przedwojenne szyby, które miały zachowane oryginalne urządzenia zostały rozebrane w 2012 roku [4].

28 listopada 1942 roku funkcjonariusze granatowej policji znaleźli w okolicach warszawskiego Dworca Zachodniego zwłoki mężczyzny. Denatem okazał się być Marceli Nowotko, przerzucony pod koniec 1941 roku przez Sowietów na teren okupowanej Polski w celu odtworzenia struktur partii komunistycznej. Było to najpewniej zabójstwo. Wyrok śmierci na domniemanym zamachowcu, szefie Gwardii Ludowej, Bolesławie Mołojcu, wykonano 29 grudnia 1942 roku [39].

Podczas Powstania Warszawskiego i po jego zakończeniu z Dworca Zachodniego odchodziła większość transportów, którymi Niemcy przewozili warszawiaków do obozów w Pruszkowie i Ursusie [3].

KL Warschau

Istnieją sprzeczne relacje, czy na terenie dworca mieścił podobóz koncentracyjny KL Warschau [6] oraz olbrzymia komora gazowa w sąsiadującym od zachodu tunelu [11].

Według jednego ze źródeł w 1942 roku Niemcy przystąpili do budowy lagrów w okolicach Dworca Warszawa Zachodnia. Teren obozowy rozciągał się po obu stronach tunelu ul. Bema. W okolicy, gdzie obecnie znajduje się Dworzec PKS, usytuowano obóz Lager III. Zajmował on powierzchnię ok. 20 ha, gdzie wybudowano 12 baraków dla więźniów. Baraki liczyły co najmniej po 600 miejsc, z wyjątkiem czterech baraków po 300 miejsc. Więźniami byli głównie Polacy i Grecy. Lagry ogrodzone były drutem kolczastym w dwóch rzędach, zasiek miał wysokość 3 m. Przy ogrodzeniach umieszczono wieże strażnicze. Lager III posiadał bramę główną wychodzącą na tunel przy ul. Bema. [22]. Patrząc jednak na zdjęcie lotnicze z 1945 roku nie widać w tym miejscu żadnych pozostałości użytkowania ziemi przez człowieka (w przeciwieństwie do terenów po drugiej stronie ulicy). Zdaniem ekspertów IPN we wszystkich podobozach KL Warschau zginęło ok. 20 tysięcy ludzi [13]

Tunel w osi al. Prymasa Tysiąclecia (dawniej ul. Bema) zbudowano przed wojną w latach 30-tych XX wieku. Był znacznie krótszy niż obecnie, bo przebiegał tylko pod kilkoma torami [13]. Miał długość 82 m i wysokość 6 m, zbudowany został w konstrukcji stalowej. Obok głównego tunelu przejezdnego, od strony wschodniej istniał węższy tunel dla pieszych. Wiele osób wierzy, że w tym tunelu znajdowały się komory gazowe. Pojawiają się zeznania, że w 1942 roku Niemcy stworzyli dwie banie gazotwórcze oraz wielkie wentylatornie, które tłoczyły gaz do tunelu w celu gazowania Warszawiaków, a następnie wysysały ten gaz z tunelu i wydmuchiwały na torowiska. Prowadzono w tej sprawie śledztwo. Wskazywano obecność drzwi gazoszczelnych, zamykanych od zewnątrz. Świadkowie zeznawali, że tunel nocami był zamknięty i dostęp do niego pilnie strzeżony, widzieli również wywożone stosy zwłok aż do 1944 roku. Lagry miały przejąć po wojnie NKWD, a następnie UB [18]. Przeciwnicy argumentują, że dwóch ceglanych cylindrów, w których miano wytwarzać śmiertelny gaz nie ma niemieckich zdjęciach lotniczych wykonanych w czasie wojny. Banie zrobione z silikatowej cegły na pewno istniały między torami nad tunelem, kiedy w latach 70-tych XX wieku pojawiły się pierwsze sugestie istnienia KL Warschau (widoczne są na zdjęciach z 1976 oraz z 1994 roku). Według przeciwników istnienia komór mógł to być układ wentylacyjny zbudowany po wojnie [13]. Ponadto istnienie komory gazowej nie zostało odkryte w okresie okupacji przez wywiad organizacji podziemnych, mimo sugerowanej eksterminacji tam 1/5 ludności Warszawy [11]. W pierwszej połowie lat 90-tych XX wieku, podczas przebudowy tunelu, banie i wentylatory usunięto [13]. W 1996 roku umorzono śledztwo [11].

Odbudowa dworca po II wojnie światowej miała miejsce w latach 1946-1947 [15].

Po wojnie dworzec nie rozwijał się i pełnił podrzędną rolę [3]. Od 1936 roku do przełomu lat 60-tych i 70-tych XX wieku był to drewniany barak znajdujący się od strony Ochoty przy ulicy Skalmierzyckiej. Ulica Skalmierzycka zniknęła wraz z budową przedłużenia al. Jerozolimskich. Dojazd do dworca zapewniała wówczas ulica Kopińska. W czasie rozbudowy stacji w latach 60-tych (70-tych [3], 50-tych [32]) XX wieku przedłużono przejście podziemne od peronu siódmego do ulicy Tunelowej, gdzie zbudowano niewielki pawilon [4].

Podczas modernizacji linii średnicowej w latach 60-tych XX wieku zbudowano nową nastawnię Warszawy Zachodniej w kształcie grzybka. Jest to obiekt podobny do nastawni na Warszawie Wschodniej [4].

W latach 1972-1975 uruchomiono zintegrowany z dworcem przystanek Warszawskiej Kolei Dojazdowej Warszawa Zachodnia WKD [15]. Pawilon od strony ul. Kopińskiej zniknął najpóźniej w 1975 roku, gdyż przeszkadzał w budowie dodatkowych peronów dla grupy podmiejskiej i WKD [34].

Nowy kompleks mieszczący dworce PKP i PKS miał powstać w latach 1973-1978 od strony al. Jerozolimskich. Projekt przygotował zespół pod kierunkiem Zygmunta Kłopockiego z Biura Projektów Kolejowych w Poznaniu. Zaplanowano kompleks w kształcie litery L. Dłuższe ramię przebiegało równoległe do torów miało mieścić część kolejową, a krótsze ramię dworzec PKS. Na styku obu dworców został zaplanowany biurowiec. Budowa ruszyła w 1973 roku, jednak została wstrzymana na czas budowy Dworca Centralnego [4]. Szkielet konstrukcji biurowca straszył pustką prawie dziesięć lat, zanim go przeszklono [38]. Ruszyła ponownie, gdy na plac budowy wkroczyło Przedsiębiorstwo Robót Kolejowych nr. 7 (PRK-7). W 1980 roku ukończono część PKS-u oraz dwa podziemne przejścia. Teren budowy części kolejowej został zagrodzony i zarósł krzakami i drzewami [4]. Potem znajdowały się tam magazyny [30].

Kiedy otwierano dworzec autobusowy, wydawał się szczytem peerelowskiej nowoczesności. Obszerna hala z kasami, poczekalnią i sklepami, podziemny tunel do dworca kolejowego, a w nim m czysta toaleta [12]. Podziemne tunele prowadziły pod wiaty autobusowe. Podziemny korytarz, łączący dworzec kolejowy z autobusowym, zanim nie obrósł budami z kebabem, był szerszy. Była tam urządzona została ogromna toaleta, w której pasażerowie mogli się umyć. Przy zejściu do tunelu istniały schody ruchome, jednak szybko się popsuły [35]. Ściana nad kasami pierwotnie ozdobiona była mozaiką [14]. Była to najprawdopodobniej ostatnia wielka inwestycja warszawska otwarta za rządów Edwarda Gierka [35]. Przejął rolę centralnego dworca od poprzednio zapuszczonego dworca autobusowego przy skrzyżowaniu ul. Leszno i ul. Okopowej [13].

Neon

Wykonane ze stalowych płaskowników litery miały charakterystyczny krój, trochę jak z Elementarza [37]. Podobno były w latach 50-tych XX wieku podświetlane żarówkami. Układały się w napis Warszawa Zachodnia, witający pasażerów wchodzących na dworzec od strony ul. Tunelowej. Na dachu pawilonu przetrwały kilkadziesiąt lat. W 2012 roku je usunięto, a w ich miejscu zamontowano standardowe litery [32].

Gdy zaczynała się III RP, dworzec PKS był już zapuszczony [12].

Około 1989 roku udostępniono przystanek Warszawa Wola [8].

We wrześniu 2007 roku PKP przedstawiło inwestorom propozycję współfinansowania inwestycji w zamian za atrakcyjne działki. W 2009 roku PKP wybrało firmę Nexity SA. Na 17 hektarach terenów PKP miał powstać biurowiec, hotel, obiekty rekreacyjne, usługowe oraz parking typu Parkuj i Jedź. Jednak z braku zainteresowania w 2010 roku zrezygnowało z przebudowy dworca. W styczniu 2011 roku PKP znalazło kolejnego inwestora, którym został słowacki deweloper BH Reavis. Umowa na budowę West Station została podpisana 16 czerwca 2011 roku [6]. Był to pierwszy w Warszawie przypadek inwestycji kolejowej realizowanej na zasadzie Partnerstwa Publiczno-Prywatnego [7].

W 2012 roku pobliski przystanek Warszawa Wola został formalnie włączony do stacji Warszawa Zachodnia jako peron nr 8 [3]. Ponieważ trudno do niego trafić, pojawiają się opinie, że jest to Warszawa Zachodnia peron 9 i 3/4 [4].

Na kilka miesięcy przed Euro 2012 wyremontowano najważniejsze elementy dworcowej infrastruktury [6]. Odmalowano i posprzątano tunel. Przy tej okazji zburzono zabytkowe wieże z peronów i zdjęto stary napis z wejścia od strony ul. Tunelowej [32].

W latach 2014-2015 roku przeprowadzono budowę dworca PKP po stronie południowej [3]. Zaprojektowano też dwa wysokie biurowce [6].

Toaleta dworca PKS jest widoczna w scenie filmu Body/Ciało z 2015 roku. Dworzec jest też plenerem miejsc, które nie zmieniły się od stanu wojennego (m.in. Ile waży koń trojański z 2008 roku) [35].

Przejście przy Dworcu Zachodnim zostało otwarte po remoncie w 2017 roku. Po obu stronach tunelu zostały wybudowane pochylnie. Wyremontowano też ściany korytarza głównego i klatek schodowych. Okładziny ścian zostały wykonane z kamienia, a na podłodze pojawiły się płyty kamienne wraz z płytami prowadzącymi dla osób niewidomych. Przy okazji remontu powstało nowe odwodnienie, a stare oświetlenie zastąpiło LED-owe [17].