Archiwum Akt Nowych (AAN, ul. Stefana Kazimierza Hankiewicza #1) to jedno z trzech centralnych archiwów państwowych, obok Archiwum Głównego Akt Dawnych (AGAD) i Narodowego Archiwum Cyfrowego (NAC). Jego zadaniem jest gromadzenie i przechowywanie materiałów archiwalnych powstałych po 1918 roku [1]. Instytucji udało się zabezpieczyć zasoby dotyczące historii II RP, wojny obronnej 1939 roku, NSZZ Solidarność czy Solidarności Walczącej W 2022 roku w archiwum było też około 250 tysięcy dokumentów dotyczących historii Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego [4]. Zasób AAN stanowiły w 2022 roku 2667 zbiory archiwalne zajmujące około 34 tys. metrów półek magazynowych [8].

Funkcję dyrektora archiwum pełnili kolejno: Andrzej Wojtkowski (1919), Juliusz Rencki (1919-1922), Wincenty Franciszek Łopaciński (1922-1924), Józef Stojanowski (1924-1944 oraz 1948-1950), Zofia Maria Rejman (1950-1952), Zygmunt Kolankowski (1952-1955), Bronisława Skrzeszewska (1955-1968), Leokadia Gołębiowska (1968-1969), Mieczysław Motas (1969-1979), Bogdan Kroll (1979-1993), Dariusz Grot (1993-1994), Tadeusz Krawczak (1994-2003), Jolanta Louchin (2003-2007), Tadeusz Krawczak (2007-2020), Mariusz Olczak (2020-) [1].

Archiwum udostępnia swój gmach na spotkania Środowiska Batalionu AK Pięść, oraz IV Obwodu Ochota Armii Krajowej [4].

Gmach

Budynek archiwum jest dwuczęściowy. Główne wejście znajduje się od zachodu i prowadzi na wewnętrzny dziedziniec rotundy. Od wschodu znajduje się magazyn na zbiory archiwalne. Rozdzielenie tych dwóch części zostało wymuszone przepisami przeciwpożarowymi [6]. Obiekt ma kubaturę 41000 m3 w części magazynowej i 11000 m3 w części biurowej [2]. Za magazynem, od ul. Pawińskiego, znajduje się parking samochodowy.

Budynek biurowy zbudowany został w kształcie rotundy (średnica 38.20 metra) o wysokości trzech kondygnacji z całkowitym podpiwniczeniem. Konstrukcja jest mieszana, szkieletowo-murowa. Układ elementów nośnych jest podłużny, półtoratraktowy o rozpiętości 1.7 i 4.8 m. Schody, ławy i słupy są żelbetowe, ściany nośne o grubości 38 i 51 cm. Stropy gęstożebrowe typu Ackerman. Od strony południowo-wschodniej, na wysokości pierwszego piętra, posiada [5] wsparty na kolumnach, przeszklony [6] łącznik prowadzący do budynku magazynowego [5].

Rotunda ma kubistyczno-klasycyzujące wejście [2]. Na dwóch kolumnach wsparty jest wysunięty, prostokątny wykusz, zawierający jedynie pas pięciu okien [5]. Pasy okładziny elewacji zewnętrznej są lekko przesunięte, tworząc układ zrębowy. Okna są proste, czteroczęściowe. Wewnętrzny dziedziniec o średnicy 21.86 m nie ma podpiwniczenia. Połączony jest prześwitem na poziomie parteru ze schodami prowadzącymi na ulicę [5]. Subtelny detal architektoniczny elewacji wewnętrznej nawiązuje do nurtu abstrakcji geometrycznej w malarstwie [5]. Elewacja ta została pokryta okładziną z piaskowca i kontrastuje z purystyczną kostką wysuwającą się znad wejścia na okrągły dziedziniec [6]. Do środka wchodzi się przez wąską przybudówkę na wprost prześwitu. Nad drzwiami półkolisty daszek i trapezowe schody.

Wnętrza gmachu to zestawienie szlachetnych materiałów z wysokiej klasy metaloplastyką [6].

Magazyn na zbiory archiwalne to bezokienny (nie ma okien ze względu na ochronę papieru [2]) prostopadłościan z rozrzeźbioną elewacją zwieńczoną masywnym gzymsem. Ma osiem kondygnacji [6] i wymiary 71.3 x 24.56 metra [5].

Archiwum Akt Nowych

7 lutego 1919 roku powstała cywilna instytucja pod nazwą Archiwum Wojskowe, która podlegała Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jej celem było zabezpieczenie dokumentacji po wojskowych władzach okupacyjnych niemieckich i austriackich z lat 1915-1918. Początkowo jej siedziba mieściła się przy ul. Długiej 13. W 1919 roku zgromadzono w niej 2011 metrów akt oraz 146 nierozpakowanych skrzyń z aktami [1].

W związku z istnieniem drugiego Archiwum Wojskowego, podległego władzom wojskowym, dyrektor Józef Stojanowski w październiku 1924 roku wystąpił o zmianę nazwy placówki i statutu. 1 lipca 1930 roku Archiwum Wojskowe zostało przekształcone w Archiwum Akt Nowych. Rozpoczęto wówczas gromadzenie i przechowywanie archiwaliów powstałych w wyniku działalności centralnych polskich urzędów. 28 stycznia 1952 roku archiwum zostało włączone do państwowej sieci archiwalnej [1].

Archiwum funkcjonowało w budynku przy ul. Długiej 13 do 1934 roku. Od października 1930 roku rozpoczęto przenoszenie archiwaliów do pomieszczeń w Forcie Sokolnickiego na Żoliborzu. W lutym 1934 roku archiwum zostało zmuszone do wynajęcia lokalu w budynku pofabrycznym przy ul. Szpitalnej 8, w którym umieszczono magazyny. Adaptacja ta wymagałaby wielu nakładów finansowych, dlatego w marcu 1937 roku archiwum przeniesiono do budynków byłej Fabryki Czekolady E. Wedel przy ul. Górskiego 9. Udostępnianie akt odbywało się w pracowni naukowej zlokalizowanej w Archiwum Akt Dawnych przy ul. Długiej 24 [8].

W październiku 1939 roku Niemcy przenieśli archiwum do lokalu przy ul. Rakowieckiej 6, wyrzucając z niego część zbiorów biblioteki Szkoły Głównej Handlowej. W październiku i listopadzie 1939 roku wywieźli 96 samochodów ciężarowych załadowanych aktami do Reichsarchiv w Poczdamie. Były to archiwalia z okresu okupacji niemieckiej i austriackiej z lat 1914-1918. W marcu 1940 roku wywieziono trzy wagony akt do Reichsarchiv w Wiedniu. Działalność powołanych przez władze okupacyjne komisji likwidacyjnych w ministerstwach: Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Komunikacji, Poczt i Telegrafów oraz wielu innych instytucjach spowodowała, że zasób archiwum powiększył się ogromnie. Korytarze budynku Szkoły Głównej Handlowej zabudowano prowizorycznymi regałami [8].

Przez całą okupację pracownicy Archiwum Akt Nowych brali aktywny udział w działalności konspiracyjnej. Na początku 1941 roku dyrektor Józef Stojanowski rozpoczął ewakuację najważniejszych akt do Fortu Sokolnickiego. Trzy firmy przewozowe nocami 1944 roku przemieszczały archiwalia z Rakowieckiej, łącznie udało się przewieźć 396 skrzyń i 698 pakietów akt. Ewakuacji nie dokończono ze względu na wybuch Powstania Warszawskiego. Ilość akt w archiwum w przededniu Powstania Warszawskiego szacowano na prawie 35 km [8].

3 listopada 1944 roku oddziały niemieckie podpaliły budynek przy ul Rakowieckiej i przechowywane tam zbiory spłonęły doszczętnie. Uratowano jedynie akta z Fortu Sokolnickiego, które stanowiły 3% całości [8].

1 stycznia 1947 roku Archiwum Akt Nowych zostało zlikwidowane a jego zbiory i kadrę przejęło Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD). [8]. Decyzją Ministra Oświaty z 6 września 1948 roku Archiwum Akt Nowych reaktywowano. Działalność rozpoczęto 1 stycznia 1949 roku z chwilą zatrudnienia trzech osób, w tym Józefa Stojanowskiego jako kierownika. Siedzibą archiwum stały się kazamaty Fortu Sokolnickiego. 7 lutego 1949 roku Archiwum Akt Nowych przejęło od Archiwum Głównego Akt Dawnych akta ocalałe z pożogi wojennej. Na pomieszczenia magazynowe przeznaczono pięć sal, a lokal biurowy znajdował się w pokoju będącym mieszkaniem służbowym woźnego. Pod koniec grudnia 1949 roku zasób AAN wynosił 2029 metrów. Pomieszczenia były zawilgocone, bez podłóg, z pojedynczymi niedomykającymi się oknami, pozbawione ogrzewania. W połowie 1949 roku rozpoczęto prace nad zakładaniem instalacji elektrycznej i tynkowaniem ścian w pomieszczeniach magazynowych. We wrześniu 1950 roku prace remontowe zostały wstrzymane, a w Archiwum Akt Nowych rozpoczęto pakowanie zasobów liczących 2223 metrów. Do końca stycznia 1951 roku trwała przeprowadzka do siedziby przy ul. Długiej 7, gdzie w pałacu Raczyńskich zlokalizowano również Archiwum Główne Akt Dawnych [8].

W 1961 roku Archiwum Akt Nowych zajęło budynek przy ul. Rakowieckiej zajmowany wcześniej przez Bibliotekę Narodową. Pomieszczenia biurowe i magazyny Archiwum Akt Nowych znajdowały się na parterze, zaś na drugim i trzecim piętrze archiwum dysponowało dwoma pracowniami naukowymi. Archiwum Akt Nowych zajmowało lokale o łącznej powierzchni 1734 m2. Rosnący zasób akt Archiwum Akt Nowych w 1963 roku został przeniesiony do budynku Biblioteki Szkoły Głównej Planowania i Statystyki (dzisiaj to Szkoła Główna Handlowa) [11].

Zakładano, że pomieszczenia nie będą wymagały robót adaptacyjnych i przewidywano że do 1970 roku nastąpi wykwaterowanie lokatorów z pomieszczeń mieszkalnych o powierzchni 191 m2 oraz przystosowanie ich na pracownie naukowe i zbiory beletrystyczne. Władze Szkoły Głównej Planowania i Statystyki przez wiele lat prowadziły starania o przejęcie pozostałych pomieszczeń, chcąc zagospodarować je zgodnie z pierwotnym założeniem na sale czytelniane, zakłady naukowe i archiwum szkoły. Usunięcie archiwum z budynku przy ul. Rakowieckiej okazało się jednak bardzo trudne [11].

W 1979 roku w Archiwum Akt Nowych wprowadzono nowy układ organizacyjny. Odstąpiono od podziału zasobu na poszczególne okresy chronologiczne, wprowadzając podział funkcjonalny. Magazyny archiwum mieściły się wówczas częściowo w al. Niepodległości 162, przy ul. Wspólnej 2/4 oraz przy ul. Hankiewicza 1. Pomieszczenia biurowe i pracownie mieściły się pod dwoma pierwszymi adresami. W styczniu 1979 roku archiwum przechowywało 681 zespołów i zbiorów archiwalnych (przeszło 6.5 km akt) [8].

Po II wojnie światowej w miejscu ul. Hankiewicza znajdowały się pola uprawne.

W latach 50-tych XX wieku powstał plan budowy monumentalnego osiedla socrealistycznego zwanego Ochota II lub Szosa Krakowska. Przy ul. Hankiewicza zaplanowano budynek dla Archiwum Akt Nowych, który miał stać się zwieńczeniem jednej z osi widokowych o przeskalowanej architekturze [6]. Większość źródeł podaje, że gmach został zbudowany w latach 1954-1956 [5]. Jednak koncepcji osiedla nie zrealizowano przed 1956 rokiem. Do projektu nowej dzielnicy powrócono w 1957 roku w zmodyfikowanej, zracjonalizowanej formie. Budynek archiwum, mimo niezmienionej architektury, pozostał, lecz nie występował już jako element osi, co dodało mu kameralnego charakteru. Tym samym wydaje się możliwe, że projekt budynku powstawał w latach 1952-1957, a sam gmach archiwum został zbudowany w latach 1957-1961 [6].

Za projekt odpowiadał Bohdan Pniewski we współpracy z Leszkiem Kołaczem, Witoldem Parczewskim oraz Andrzejem Gucewiczem. Powstał on w Zakładzie Projektowania Budynków Użyteczności Publicznej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej przy udziale studentów Hanny Samorzewskiej, Wojciecha Mieszkowskiego i Konrada Szabelskiego [5]. Pniewski zaplanował na ryzalicie wejściowym rotundy mozaikę z motywami ludowymi w kolorze czerwieni, która miała dawać ognisty efekt, której jednak nie wykonano [2].

Mimo, że budynek specjalnie zaprojektowano dla Archiwum Akt Nowych (formalnie dla Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych [10]) [11], 6 kwietnia 1960 roku zajęła go na tymczasową siedzibę Biblioteka Narodowa. W planach była wówczas budowa budynki Biblioteki Narodowej (10 grudnia 1960 roku Rada Ministrów podjęła uchwałę o budowie na Polu Mokotowskim) [10] i biblioteka potrzebowała lokalu zastępczego.

Przeprowadzka Biblioteki Narodowej do gmachu archiwum rozpoczęła się 26 maja 1961 roku [10]. Gmach był dla nich bardzo atrakcyjny. W tzw. okrąglaku mieściły się czytelnie i pracownie. Były tu duże okna z wygodnymi parapetami, które pozwalały na towarzyskie spotkania. Kształt rotundy pozwalał też w porę dostrzec nadchodzącego kierownika [12].

Przy ul. Hankiewicza 1 w 1962 roku [13] umieszczono też Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (ADM) [12], jako pierwsze przenosząc Oddział Nagrań Dźwiękowych i Filmów, Pracownię Mikrofilmową oraz magazyny fotografii, nagrań, filmów i mikrofilmów [13].

W 1990 (w 1992 [8]) roku, po wybudowaniu nowej siedziby Biblioteki Narodowej [12], Archiwum Akt Nowych zaczęło stopniowo wprowadzać się do budynku, choć spotkało się to z oporami ze strony Biblioteki Narodowej [11]. Przeprowadzka do nowego gmachu w al. Niepodległości była traktowana jak zsyłka na pustynię [12].

W styczniu 1997 roku Biblioteka Narodowa całkiem opuściła budynek. Wówczas Archiwum Akt Nowych dysponowało 57% powierzchni (resztę zajmowali nadal inni użytkownicy) [11].

W latach transformacji nastąpił wzmożony napływ dokumentów do Archiwum Akt Nowych. Przekazano kilkadziesiąt dużych nieuporządkowanych zbiorów dotyczących Zjednoczenia. Zmiany polityczne spowodowały przekazanie zbiorów z Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Na początku 1990 roku archiwum przejęło ok. 1.8 km akt z Centralnego Archiwum KC PZPR, 160 metrów bieżących akt z Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, dokumentujących działalność cenzury w latach 1945-1990 oraz 438 metrów bieżących akt zlikwidowanej Akademii Nauk Społecznych [8].

W drugiej połowie lat 90-tych XX wieku utworzono Archiwum Czynu Niepodległościowego i Archiwum Polonii [8].

W latach 2004-2006 Archiwum Czynu Niepodległościowego i Archiwum Polonii połączono w oddział Archiwów Społecznych oraz utworzono dwa nowe oddziały Konserwacji Archiwaliów i Digitalizacji Zasobu i Zarządzania Dokumentacją Cyfrową. Udało się stworzyć Pracownię Konserwacji Masowej z instalacją służącą masowemu odkwaszaniu [8].

W 2000 roku udało się zgromadzić wszystkie komórki organizacyjne Archiwum Dokumentacji Mechanicznej przy ul. Hankiewicza 1 [13]. Od 2008 roku działa jako Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC) [12].

Budynek został ujęty w gminnej ewidencji zabytków 24 lipca 2012 roku. Zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, cały czas pełni funkcje biurowo-administracyjne [5].