Park Ujazdowski został zaprojektowany w stylu krajobrazowym (angielskim) przez ogrodnika Warszawy Franciszka Szaniora. Cechą charakterystyczną jest przede wszystkim płynność linii ścieżek oraz linii brzegowych zbiorników wodnych. Projekt został oparty na nieregularnym układzie placyków połączonych ze sobą siecią alejek, które biegną pomiędzy sztucznymi pagórkami i zbiornikami wodnymi. Park o bardzo urozmaiconym drzewostanie (m.in. platan, orzech czarny, dąb szypułkowy, klon pospolity oraz cypryśnik błotny) obsadzono wieloma gatunkami roślin. Proste rzędy kasztanowców w zachodniej części parku są od niego starsze i zostały włączone w kompozycję całości [9].

W południowej części parku znajduje się romantyczna kaskada zaprojektowana przez Alfonsa Grotowskiego i sąsiadujący z nią staw z żelbetowym mostkiem projektu angielskiego inżyniera Williama Lindleya, pod którym pływają karasie, karpie koi, amury i tołpygi. Warto podkreślić, że mostek ten, z 1898 roku, był pierwszą żelbetową budowlą w Królestwie Polskim [7].

Na terenie Parku znajduje się pięć ważniejszych pomników i rzeźb: 1) kopia „Ewy” Edwarda Wittiga, 2) „Gladiator” Piusa Welońskiego, 3) kopia „Perseusza” Theodora Charlesa Gruyere’a, 4) kamień pamiątkowy ku czci bajkopisarza Stanisława Jachowicza, 5) pomnik Ignacego Jana Paderewskiego projektu Michała Kamieńskiego oraz zabytkowa waga osobowa [2]. Ponadto z jeziora przy mostku wystają głowy tajemniczych smoków, które w rzeczywistości są cynkowymi delfinami przeniesionymi tu po remoncie fontanny w Ogrodzie Saskim [20]. W południowo-wschodniej części parku umieszczona jest bezimienna rzeźba współczesna [21].

Kopia Ewy

Autorem Ewy jest Edward Wittig, polski rzeźbiarz urodzony w roku 1879 w Warszawie. Około roku 1910 zwrócił się ku neoklasycyzmowi, a jego rzeźby stały się uproszczone, syntetyczne i pozbawione detali. „Ewa” to rzeźba z 1912 roku, która podkreśla dojrzały okres polskiego rzeźbiarza. Odkuta w kamieniu została zakupiona przez rząd francuski, a w Parku Ujazdowskim od 1930 roku znajduje się jej kopia odlana w brązie w paryskim warsztacie Rodolphe Hohwillera [11].

Gladiator

Gladiator, autorstwa Piusa Welońskiego, powstał w 1880 roku. Marmurowy posąg zdobi klatkę schodową Zachęty. W Parku Ujazdowskim znajduje się jeden z jego odlewów w brązie. Rzeźba przedstawia niewolnika rzymskiego w chwili wchodzenia na arenę. W lewej dłoni trzyma on trójząb i ma przerzuconą przez ramię sieć. Prawą rękę wznosi ku górze. Charakterystyczną cechą postaci są słowiańskie rysy twarzy, co ma sugerować, że również jeńcy z północy byli szkoleni w Rzymie do walk [10].

Kopia Perseusza

Kopia rzeźby Theodora Gruyera przedstawiającej Perseusza depczącego głowę Meduzy znajduje się w Parku Ujazdowskim od 1972 roku. Rzeźba została odlana w brązie [16].

Kamień pamiątkowy ku czci Stanisława Jachowicza

Przez Zarząd m. st. Warszawy w 1930 roku w Parku Ujazdowskim został umieszczony kamień „Pamięci Stanisława Jachowicza - Miłującego dzieci bajkopisarza” [12]. Jachowicz jest powszechnie uważany za najlepszego XIX-wiecznego bajkopisarza dla dzieci i faktycznego twórcę polskiej literatury dla dzieci. Ogółem napisał kilkaset wierszyków i powiastek dydaktyczno-moralizatorskich, w tym tak słynne jak “Pan kotek był chory…” [8]. Choć nie był pierwszym polskim autorem piszącym dla dzieci, w przeciwieństwie do innych twórców potrafił zrozumieć je i ich sposób postrzegania świata.

Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego

Pomnik polskiego pianisty i kompozytora możemy podziwiać w Parku Ujazdowskim naprzeciwko wejścia głównego. Pomnik jest odlany z brązu i umieszczony na niewielkim cokole. Rzeźba mierzy około 2,5 metra. Przedstawia ona zamyślonego kompozytora siedzącego w fotelu ze złożonymi na kolanach rękami (wzorem pomnika Lincolna) [14]. Inicjatywa powstania pomnika sięga 1937 roku. Autorem rzeźby jest Michał Kamieński, a fundatorami byli m.in. Jan Wedel i Władysław Gajkowski. Pomnik został odlany w Odlewni Metali Półszlachetnych przy ul. Solec 83 w Warszawie [13]. Jego odsłonięcie zaplanowano na wrzesień 1939 roku, co jednak uniemożliwiła wojna.

Źródła podają rozbieżne informacje na temat historii pomnika podczas wojny. Na pewno rzeźba była zagrożona przetopieniem przez Niemców. Pierwsza wersja mówi, że dzięki właścicielowi odlewni Czesławowi Chojnowskiemu rzeźba została rozmontowana i w częściach zakopana na terenie posesji, a po wyzwoleniu wydobyta, złożona i ustawiona przed odlewnią [15]. Według drugiej wersji w 1942 roku przetransportowano rzeźbę na wozie z sianem na Cmentarz Bródnowski, gdzie w szopie pod opieką woźniców cmentarnych, ojca i syna Piecyków, przetrwała do końca wojny [6].

W każdym razie rzeźba z wielkim trudem przetrwała wojnę. Po odzyskaniu niepodległości rzeźbą zaopiekował się Władysław Gajkowski, który opiekował się nią wraz z Zygmuntem Jeznackim na posesji na Mokotowie. Po ich śmierci trafiła w 1956 roku do Muzeum Warszawy, a następnie do renowacji w spółdzielni Brąz Dekoracyjny (dawna Odlewnia Braci Łopieńskich). W 1977 roku pomnik stanął na wewnętrznym dziedzińcu Muzeum Narodowego. Po długich staraniach został odsłonięty 16 września 1978 roku niedaleko Pałacu Ostrogskich, a dopiero w 1985 roku wrócił na właściwe miejsce do Parku Ujazdowskiego [13][14]. Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego jest częścią Publicznej Kolekcji m.st. Warszawy.

Waga Osobowa

Przy wejściu do Parku od ulicy Pięknej nie można nie zauważyć po prawej zielonej budki, która znajduje się w Parku Ujazdowskim od 1912 roku. Jest to waga osobowa, na której siada się na dużym, obitym skórą i mosiężnymi gwoździami fotelu. Skala na stalowym ramieniu instrumentu sięga 149 kilogramów i 99 dekagramów. Początkowo waga ważyła w pudach (16.38 kg), następnie w funtach (0.477 kg), aż w końcu w kilogramach. Przez wiele lat wagę kontrolował mistrz Weber z Saskiej Kępy [1]. Waga została wyprodukowana w 1898 roku przez Lubelską Fabrykę Wag na Wystawę Światową w Paryżu [6]. Prawdopodobnie powstało tylko pięć egzemplarzy tego wynalazku. Ponieważ stuletnia waga przetrwała bez szwanku dwie wojny, Powstanie Warszawskie (zniszczeniu uległ domek, jednak samo urządzenie ocalało [23]) i próby kradzieży mówi się, że jeśli kiedykolwiek stolicę nawiedzi trzęsienie ziemi to waga będzie najbezpieczniejszym schronieniem [1].

Egzemplarz z Paryża trafił do Wiktorii Kaweckiej, primadonny Operetki Warszawskiej. Był to prezent od jednego z jej wielbicieli, generała armii austro-węgierskiej. Po siedmiu latach, w czasie których waga zdobiła apartamenty Kaweckiej, artystka podarowała ją swojej kuzynce i przyjaciółce, Henryce Matysiak. Ta, po wykupieniu dwóch metrów kwadratowych terenu przy najbardziej uczęszczanej alejce Parku Ujazdowskiego i wybudowaniu dla wagi specjalnego domku, zaczęła odpłatnie ważyć na niej spacerowiczów [23]. Pani Henryka opiekowała się wagą przez czterdzieści osiem lat. Początkowo przy bramie naprzeciw Alei Róż, później przy bramie od Pięknej. Budka była otwarta od 9 rano do zmierzchu, od pierwszych dni kwietnia do 27 października. Z wagi korzystali ministrowie i dyplomaci, a także pacjenci z poleceniem od lekarza: „Idź pan na fotel do parku, tam ważą bez lipy” [1].

W XIII wieku na południowej skarpie znajdował się, najważniejszy na obszarze ówczesnej Warszawy, gród zwany Jazdowem, a niedaleko wieś Ujazdów, należąca do książąt mazowieckich. Gród miał za zadanie chronić przeprawy przez Wisłę. Po jego zniszczeniu podczas najazdu litewskiego w 1262 roku istniał tu dwór myśliwski Anny z Radziwiłłów, a następnie, od 1553 roku, folwark królowej Bony z ogrodem włoskim. Po zniszczeniach potopu szwedzkiego teren przejął Teodor Denhoff, a po nim Stanisław Lubomirski [6].

W 1782 roku decyzją króla Stanisława Poniatowskiego wieś została przeniesiona na obszar pomiędzy obecnym pl. Zbawiciela a pl. Politechniki. Nazwano ją Nową Wsią - stąd też nazwa ulicy Nowowiejskiej [17]. W Ujazdowie, na miejscu po wsi, król urządził Pole Marsowe - wzorowany na paryskim plac do rewii wojskowych. Obecna szeroka aleja Parku jest pozostałością miejsca parad z okresu Królestwa Kongresowego [18].

W XIX wieku w miejscu poszerzenia dróg od ulicy Pięknej do Placu na Rozdrożu powstał Plac Ujazdowski. W 1829 roku odbyła się na nim koronacja cara Mikołaja I na króla Polski (podobno podczas uroczystości fontanny miały tryskać piwem, winem i miodem pitnym) [1].

Na placu odbywały się wystawy przemysłowe i rolnicze, a w okresie świąt zamieniał się on w lunapark [17]. Jak pisał Prus w Lalce "na rozległym placu Ujazdowskim, w którego południowej części znajdowały się zabawy ludowe. Pomieszane dźwięki katarynek, odgłosy trąb i zgiełk kilkunastutysięcznego tłumu ogarniał go jak fala nadpływającej powodzi. Widział jak na dłoni długi szereg huśtawek, kołyszących się w prawo i w lewo niby ogromne wahadła o potężnym rozmachu. Potem drugi szereg - szybko kręcących się namiotów, z dachami w różnokolorowe pasy. Potem trzeci szereg - bud zielonych, czerwonych i żółtych, gdzie przy wejściu jaśniały potworne malowidła, a na dachu ukazywali się jaskrawo odziani pajace albo olbrzymie lalki. A we środku placu - dwa wysokie słupy, na które teraz właśnie wspinali się amatorowie frakowych garniturów i kilkurublowych zegarków." Słynął również z dużych wystaw hygienicznych, pierwsza z inicjatywy działaczy zgromadzonych wokół pisma "Zdrowie" została zorganizowana w 1887 roku [18]. Plac został przekształcony w park w latach 1893-1896 dzięki staraniom Obywatelskiego Komitetu Plantacyjnego. Obywatelski Komitet Plantacyjny powstał w 1889 roku (z inicjatywy dr. Stanisława Markiewicza). Przez wiele lat zajmował się rozwojem i pielęgnacją stołecznych parków i ogrodów. Koszt urządzenia parku wyniósł ponad 11 tys. rubli, a zasadzenie drzew i krzewów 8 tys. rubli [19].

W okresie międzywojennym Park Ujazdowski zachował elitarny charakter. W 1926 roku na terenie parku powstał pierwszy stały plac zabaw dla dzieci w Warszawie [2]. Odwiedzały go bony (piastunki) z wózkami oraz damy z psami (gdyż można było wtedy z nimi wchodzić) [18]. W 1936 roku z okazji 50-lecia warszawskich wodociągów zamontowano jedno z dziesięciu poidełek z wodą pitną. Pozostały były w Ogrodzie Krasińskich, Ogrodzie Saskim, parku Praskim, Sowińskiego i Żeromskiego (dwa), na pl. Starynkiewicza i przy BUW-ie [4]. Do kielicha z gruboziarnistego piaskowca wypływa z kuli woda, a wokół krawędzi misy znajduje się napis: „WODOCIĄGI 1886-1936” [3].

Podczas II Wojny Światowej park Ujazdowski nie uległ większemu zniszczeniu. Jako jedyny park warszawski był podczas okupacji dostępny dla Polaków [5], zakazano do niego wstępu dopiero na wiosnę 1944 roku [6].

1 lipca 1965 roku Park Ujazdowski został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 168/3 i objęty ochroną. W roku 1975 został przebudowany według projektu Piotra Biegańskiego. Nad stawem umieszczono pergolę (czyli budowlę w kształcie altany), rozbudowano i odnowiono plac zabaw dla dzieci oraz zamontowano nowe latarnie [7].

W latach 2000-2002 przeprowadzono rewaloryzację, która przywróciła dawny magiczny krajobraz parku. Wyremontowano alejki, staw oraz dosadzono nowe rośliny. Dużo uwagi poświęcono projektowi unowocześnienia placu zabaw dla dzieci, który przez cały czas istnienia parku cieszy się ogromną popularnością. Zarybiono również staw [22].