Ewangelicko-augsburski (luterański) kościół św. Trójcy znajduje się przy placu Małachowskiego #1 [1]. Jest główną świątynią parafii pod wezwaniem św. Trójcy [2].

Klasycystyczna świątynia jest zbudowana na planie krzyża greckiego z centralnie umieszczoną rotundą o średnicy [2] 33.4 metra [1] i nawiązuje do rzymskiego Panteonu [5]. Budowla ma 58 metrów wysokości, przy czym zwieńczająca całość latarnia mierzy 12 metrów [2]. Wieża kościoła była niegdyś najwyżej położonym punktem widokowym stolicy [5]. Gdy kościół powstał, podróżny zbliżający się do Warszawy pierwszy na horyzoncie widział właśnie krzyż kościoła ewangelickiego [15].

Główne wejście od ulicy Królewskiej znajduje się pod portykiem o czterech filarach, spoczywających na szerokich kamiennych stopniach. Filary podpierają dach, pod którym umieszczone są dzwony. W dwóch przybudowanych przedsionkach są boczne wejścia, a z tyłu kościoła, przeciwlegle do portyku, znajduje się piętrowa zakrystia. Nad głównymi drzwiami umieszczona jest tablica pamiątkowa z czarnego marmuru i apokaliptyczna sztukateria, na której baranek leży na pniu ofiarnym, a obok znajduje się księga z siedmioma pieczęciami. Z jednej strony widać tablicę, z drugiej kadzielnicę i kielich, wszystko otoczone jest promieniami. Aby zmieścić w świątyni jak najwięcej słuchaczy, oprócz ławek na dole i nisz w oknach, biegną naokoło ścian trzy galerie. Pierwsza galeria (chór) spoczywa na 10 filarach. Nad nim wznosi się druga, także zbudowana na 10 filarach (na niej umieszczone są organy). Nad organami jest trzecia, wąska galeria. Wnętrze kościoła może pomieścić do 5000 osób [15] i charakteryzuje się znakomitą akustyką [2].

W 1970 roku, na wewnętrznej ścianie zachodniej, wmurowano tablicę upamiętniającą Polaków zamordowanych w latach 1939–1945. Została ona zaprojektowana przez Alinę Bursche [2].

Obok świątyni, od strony ulicy Kredytowej, ustawiony jest kamień upamiętniający szkoły żeńskie im. królewny Anny Wazówny, które dawniej należały do zboru ewangelicko-augsburskiego [2].

Dzwony

Pierwsze dzwony w liczbie czterech odezwały się w dniu poświęcenia kościoła w 1781 roku. Zostały umieszczone nad portalem. Czwarty dzwon został usunięty w 1831 roku. Na dzwonach znajdowała się inskrypcja w języku łacińskim o treści „Dnia 27 listopada 1781 roku Pańskiego, a 18. panowania Stanisława Augusta, dzwon ten, z publicznych darów w metalu odlany, poświęcił Zbór Ewangelicko-Augsburski Warszawski służbie Bożej...”. Trzy dzwony kosztowały 5727 zł i użyto na ich odlanie 2130 funtów metalu ze starych armat zakupionych za 3047 zł. Odlew dzwonów wykonał Jan Fink. Historyczne dzwony zostały połamane i wywiezione w czasie I wojny światowej [14].

W 1924 roku powołano komisję złożoną z Józefa Everta, ks. Augusta Lotha i Zygmunta Michelisa oraz naczelnika konsystorza Gustawa Jeutego do zinwentaryzowania ilości miedzi i srebra niezbędnych do odlania nowych dzwonów. 21 października 1928 roku trzy spiżowe dzwony ustawiono przed kościołem. Ich poświęcenia dokonał biskup Juliusz Bursche. W ciągu tygodnia zostały zamontowane. Dzwony wraz z instalacją wykonał za 30000 zł zakład Karola Schwalbego z Białej Krakowskiej. Największy dzwon ważył 1026.5 kg, średni 507.5 kg, najmniejszy 287 kg. Wykonano je w stylu barokowym. Dysponowały trójdźwiękiem e, gis, h. Na dzwonach umieszczono inskrypcje zaprojektowane przez ks. Zygmunta Michelisa: „O ziemio, ziemio, ziemio, słuchaj słowa Pańskiego!”, „Jam jest głos wołającego na puszczy: Prostujcie drogę Pańską” oraz „Błogosławieni, którzy słuchają i strzegą słowa Bożego” [14].

Kiedy kościół św. Trójcy odzyskał parafię w 1956 roku, w dzwonnicy zawisły dwa dzwony. Większy pochodził z Gdańska, mniejszy z rozebranego kościoła w Iłowie. Dzwony te odzywały się rzadko, bowiem na nabożeństwa przez długi czas zwoływał parafian dźwięk nagrania magnetofonowego z katedry w Kolonii. Obecnie słyszymy właściwe dzwony, które są włączane automatycznie [14].

Witraże

Po wybudowaniu świątyni w 1781 roku osiem podłużnych okien w dolnym kościele i dwanaście okrągłych okien w górnym nie miało witraży. Pojawiały się stopniowo pod koniec XIX wieku. Pierwsze dwa podłużne okna witrażowe podarował w 1897 roku Emil Wedel, wykonane przez niemieckich artystów Kohlersa i Webera i przedstawiające Chrystusa błogosławiącego dzieci oraz Mędrców składających dary u stóp Dzieciątka Jezus. W 1899 roku Zofia Rau ufundowała dwa dolne okna: Zdjęcie z krzyża i Zmartwychwstanie Chrystusa oraz dwa okrągłe: Św. Paweł i Św. Piotr, które zostały wykonane w firmie Todego w Rydze. Darem Edwarda Lilpopa w 1900 roku były dwa podłużne okna: Chrzest Chrystusa i Miłosierny Samarytanin, wykonane również w Rydze. Dwa ostatnie podłużne okna powstały w 1913 roku w warszawskim zakładzie Władysława Skibińskiego i wyobrażały dwóch proroków i Daniela w lwiej jamie. Zdobienie okien okrągłych witrażami zakończono w latach 1925-1938. Wykonał je Krakowski Zakład Witrażów, Oszkleń i Mozaiki S.G. Żeleńskiego według projektu Karola Maszkowskiego. Witraże zostały zniszczone w 1939 roku w czasie pożaru świątyni [19].

Pierwsze dwa podłużne okna po obu stronach ołtarza ponownie ozdobiono witrażami w 1961 roku. Przedstawiają one Narodzenie Chrystusa i Objawienie. Fundatorem była Michalina Wedlowa, projektantem prof. Adam Stalony-Dobrzański z Krakowa, a wykonawcą firma Romana Ryniewicza. Fundatorką pozostałych podłużnych okien witrażowych (ponad 20 lat później) była Cecylia z Michlerów Dudzińska, autorką projektu Helena Papée-Bożyk, a wykonawcą firma Jerzego Olszewskiego z Warszawy. Trzy witraże poświęcone zostały tematyce starotestamentowej: Raj i upadek w grzech, Przymierze Boga z Abrahamem i Przymierze Boga z Mojżeszem, a kolejne trzy zawierają sceny z Apokalipsy, przedstawienie Jezusa jako Dobrego Pasterza i bramę, przez którą można wejść do Królestwa Niebios. Firma Jerzego Olszewskiego wykonała na zlecenie rodzeństwa Marii i Witolda Knodel cztery witraże do okrągłych okien przedstawiające apostołów: Pawła, Piotra, Jana, i Jakuba Starszego, zaś piąty, przedstawiający Mateusza, ofiarowała firma wykonująca. Również te witraże zaprojektowała Helena Papée-Bożyk [19]. Zdobienie okien witrażami zakończono w 1994 roku [8].

Organy

W 1780 roku, zgodnie z projektem Bogumiła Zuga, ołtarz, kazalnicę i organy umieszczono w jednym pionie, naprzeciw głównego wejścia. Zawarto wtedy umowę z organmistrzem Friedrichem Schweinefleischem, który przebudował organy istniejące w starym domie modlitwy [17]. Mówiono, że są to drugie co do wielkości organy w całym rosyjskim imperium, zaraz po ryskich [3]. Były one wielokrotnie remontowane i przebudowywane. W 1902 roku zamontowano w kościele nowe organy, zamówione w firmie „E.F. Walcker i Ska” w Ludwigsburgu (Wirtembergia) [17].

Po spaleniu organów podczas II wojny światowej, nowe organy podarowała w 1958 roku Szwajcarska Pomoc Kościelna z Zurychu. Umieszczono je na II kondygnacji balkonów nad wejściem. Miały one służyć tymczasowo. Pierwsze rozmowy o budowie docelowych organów prowadził ks. Jan Walter z budowniczym Harrym Hillebrandem w 1986 roku. W 1996 roku zdemontowano tymczasowe organy, a w 1997 roku rozpoczęto przebudowę balkonów pod nowe organy, które usytuowano po przeciwległej niż dotychczas stronie ołtarza, na wysokości pierwszego balkonu. Wznoszą się one ponad II piętro. Autorami są Piotr Kwasieborski, Adriana Kłosińska i Iwona Kłosińska. Organy posiadają 30 głosów, 2 klawiatury manuałowe i klawiaturę pedałową. W marcu 1998 roku odbyło się poświęcenie organów [17].

Ołtarz

Pierwszy ołtarz zdobił obraz olejny pędzla Bogumiła Schiffnera Sasa, wyobrażający Chrystusa Pana w Ogrójcu wraz z uczniami. Na ołtarzu wznosił się wielki krzyż, a przy każdym nabożeństwie spoczywała na ołtarzu ozdobna biblia, dar Fryderyka Wilhelma IV króla pruskiego na pamiątkę jego pobytu w kościele. Ołtarz okalało podniesienie, wyłożone posadzką i brązową galerią. Sam ołtarz zdobił podest wyrobiony z drzewa i kunsztownie inkrustowany oraz dwa klęczniki z galeriami brązowymi, wykonanymi wedle rysunku warszawskiego rzeźbiarza Fryczego. Dziełem tego artysty była również wykonana z drzewa chrzcielnica, umieszczona przed ołtarzem [15]. Do 1939 roku ołtarz, ambona i organy umieszczone były w jednym pionie, naprzeciw głównego wejścia [20].

Gdy w 1956 roku odbyło się pierwsze nabożeństwo, prowizoryczny ołtarz został umieszczony przy bocznym oknie. Pod koniec roku przeniesiono go na właściwe miejsce. Po przeniesieniu organów nad wejście główne (w 1964 roku) nastąpiło poświęcenie nowego ołtarza według projektu Teodora Burszego. Ołtarz ustawiony został na marmurowym podium, a na marmurowej mensie ołtarzowej umieszczono drewniany krucyfiks. Tłem jest gipsowy i srebrzony ekran z emblematami liturgicznymi. Z biegiem lat pojawiły się na nim ciemne plamy, które w 2000 roku oczyściła Agnieszka Kwiek [20].

Ołtarz zdobią dwa srebrne lichtarze z 1750 roku, wykonane w warsztatach na Śląsku Opolskim, cztery platerowe lichtarze, wykonane w fabryce Norblina w Warszawie pod koniec XIX wieku oraz dwa kandelabry ze złoconego brązu, wykonane w warsztatach Braci Łopieńskich pod koniec XIX wieku, będące darem rodziny Wedlów [20]. Podczas świątecznych nabożeństw do ołtarza jest wkładana tzw. biblia radziwiłłowska, wydrukowana w 1563 roku [2].

Za ołtarzem znajdują się drzwi, zwane drabiną Bema, prowadzące na schody do galerii obiegającej wnętrze kopuły. Stamtąd włazem z klapą wychodzi się na zewnątrz na jej szczyt, do latarni pełniącej funkcję wieży. Aż do wybuchu II wojny światowej było to miejsce wypadów młodych Warszawiaków, kopuła była również otwarta dla turystów [3].

Kopuła

Według pierwotnego planu kopuła miała powstać murowana. Jednakże według planu cieśli Pittiga zbudowano ją z drzewa [15] modrzewiowego [2]. Po ukończeniu kopuły i wzniesieniu na niej wieży w kształcie świątyni o dwunastu filarach i tyluż oknach, ustawiono na samym szczycie w 1779 roku krzyż wysoki na pięć łokci, obity miedzianą, pozłacaną blachą. Aby się dostać na galerię otaczającą mniejszą kopułę, trzeba było przejść 200 schodów [15].

Balkon latarni kościoła był jedną z większych atrakcji turystycznych Warszawy w pierwszej połowie XIX wieku. Przez wiele lat krużganek nad kopułą świątyni był najwyższym punktem w całym mieście. Stąd obserwowano m.in. bitwę pod Raszynem i ruchy wojsk rosyjskich podczas powstania listopadowego [3]. Po wybuchu I wojny światowej wraz z miedzianym pokryciem kopuła kościoła została zarekwirowana i zdjęta przez Niemców [14]. Dzisiaj kopuła jest stalowa [2].

Grota

W podziemiach znajduje się rozległa grota epitafijna, skomponowana według projektu Aliny z Rudzkich Janowskiej. Poświęcona jest ofiarom II wojny światowej. Znajdują się tutaj szczątki zwęglonych belek modrzewiowej konstrukcji starej kopuły świątyni. Ponad nimi umieszczono Krzyż Nadziei [2].

Początkowo w Warszawie panował edykt księcia Janusza III Mazowieckiego, zakazujący praktykowania innych wyznań niż rzymskokatolickie. Nielegalne było nawet czytanie pism Marcina Lutra. W 1570 roku odbył się synod ewangelicki w Sandomierzu, który umożliwił reprezentowanie interesów luteranów. Za panowania Stefana Batorego warszawscy ewangelicy podjęli starania o erygowanie Parafii [8]. Pierwsze próby budowy świątyni luterańskiej w tym miejscu datuje się na 1581 rok, kiedy starosta i luteranin hr. Jerzy Niemsta zgromadził na ten cel materiały budowlane [3]. Budowany kościół został jednak zniszczony, gdy podczas nieobecności króla w Polsce wybuchł bunt przeciwko innowiercom [6].

W 1767 roku za staraniem poselstwa duńskiego zbudowano tu niewielki drewniany dom modlitwy, w którym kaznodzieja poselstwa odprawiał nabożeństwa dla ewangelików warszawskich. W owym czasie plac okalający kościół okrywały niewielkie domki i budy, mieszczące w sobie kramy i handle izraelskie [15]. Były to bardzo biedne tereny między wschodnią granicą jurydyki Bielino a zabudowaniami gościńca mazowieckiego (obecnej ul. Mazowieckiej) [12].

Dzięki postanowieniom sejmu z 1768 roku ewangelicy uzyskali wolność religijną [6]. Gmina luterańska w 1777 roku nabyła grunty za wielką sumę 69857 złotych. Prawa krajowe nie wzbraniały innowiercom budować domów modlitwy, lecz milczały o kościołach [15]. Dopiero pozwolenie na budowę świątyni, o które warszawscy ewangelicy wystąpili z inicjatywy Piotra Fergussona Teppera (właściciela wykupionych gruntów [4]), wydał 15 stycznia 1777 roku król Stanisław August Poniatowski. Wkrótce rozpisano konkurs na projekt świątyni. Złożone zostały trzy projekty i choć wygrał go Dominik Merlini, to król wyznaczył na projektanta Szymona Bogumiła Zuga [2], gdyż projekt z kopułą, a nie z wysoką wieżą, miał mniej kłuć w oczy katolików. Było to jedyne w oświeceniowej Warszawie urzeczywistnienie świątyni centralnej z okrągłymi wnętrzami krytymi kopułą, dla której wzorem był Panteon [3].

Budowa rozpoczęła się w 1777 roku, natomiast kamień węgielny położono rok później. Prace toczyły się bardzo szybko. Już 2 lipca 1779 roku na szczycie latarni umocowano krzyż [2]. Za ołtarzem zamontowano tablice z napisem: " D. T. O. M. Slanislao Augusto P.P. imperante, pacata Republica, restituto publica lege libero religionis exercitu, primi in urbe templi publicis sacris Augustanae Confessionis dicati,primus lapis positus anno MDCCLXXVIII die IV mensis mai, praesentibus etc.etc." [8]. Prace budowlane zakończyły się w 1781 roku [2]. Suma kosztów wyniosła 515299 zł [15]. Oficjalnego otwarcia i poświęcenia dokonano 30 grudnia 1781 roku. Pierwszym pastorem został ks. Teofil (Bogumił) Ringeltaube [2]. W 1788 roku nad głównym wejściem umieszczono kamienną tablicę pamiątkową z datami położenia kamienia węgielnego i poświęcenia świątyni [3].

Gdy w 1825 roku porządkowano plac Teatralny, jednocześnie wytyczono plac Ewangelicki (obecnie pl. Małachowskiego). Aby odsłonić widok na kościół od strony placu Saskiego usunięto kilkanaście domów, przeważnie drewnianych i posiano trawę. W 1848 roku nastąpiły dalsze wyburzenia wzdłuż ulicy Królewskiej. Plac nie był komponowany, powstał w efekcie kształtowania sieci ulicznej podporządkowanej bryle kościoła [12].

W 1825 roku w kościele odbył się koncert Fryderyka Chopina dla cara Aleksandra I, który przyjechał do Warszawy na obrady Sejmu. Chopin zagrał na niedawno wynalezionym instrumencie, eolomelodikonie (choralionie [8]). Zachwycony monarcha podarował młodemu muzykowi pierścień z brylantem [1].

W latach 80-tych XX wieku [2] krzyż kopuły kościoła został przyjęty za punkt główny sieci triangulacyjnej, utworzonej na potrzeby projektowania kanalizacji i wodociągów przez Williama i Williama Heerleina Lindleyów [1].

Na przełomie XIX i XX wieku rozpoczęto zdobienie kościoła witrażami, w 1901 roku zamontowano oświetlenie gazowe, a w 1902 roku zamontowano organy [2] firmy E.F. Walker i Ska [13].

W 1916 roku plac otrzymał nazwę placu Stanisława Małachowskiego [12].

I wojna światowa wyrządziła ogromne szkody. W 1917 roku okupanci niemieccy zdarli miedzianą blachę i dzwony, przeznaczając je na potrzeby wojskowe [8].

W okresie międzywojennym kontynuowane było zdobienie okien witrażami, wykonano też nowe dzwony. W latach 1935-1938 pokryto kopułę blachą miedzianą i pozłocono krzyż [8]. W 1939 roku był to drugi (po Prudentialu) budynek w stolicy [23].

W okresie międzywojennym Parafia prowadziła szeroką działalność kulturalną, oświatową i charytatywną. Były to: Szpital Ewangelicki, dom starców, dom sierot, schronisko dla kobiet, szwalnia, bursa dla chłopców, ochronka, żłobek, pensjonat dla rekonwalescentów Tabita, szkoły parafialne powszechne oraz średnie: gimnazjum męskie im. Mikołaja Reja i żeńskie im. Królewny Anny Wazówny [6].

16 września 1939 roku kościół stanął w płomieniach [1] od bomb zapalających [2]. Pocisk ugodził w krzyż na szczycie kościoła. Ponieważ krzyż i kopuła były wewnątrz drewniane, dlatego zajęły się ogniem. Duchowni widząc to przenieśli naczynia liturgiczne i Biblię Radziwiłłowską na plebanię. Kopuła z łomotem załamała się do wnętrza kościoła, a witraże rozprysnęły się. Zapaliło się wnętrze kościoła - ławki, filary, chóry, organy [9]. Budynek płonął trzy dni. Ocalała zakrystia w przybudówce od ul. Kredytowej. Kościół przez okres okupacji pozostał ruiną [23].

Okupanci aresztowali i osadzili w więzieniach i obozach koncentracyjnych księży ewangelickich, na czele z biskupem Juliuszem Bursche, który zmarł w 1942 w berlińskim więzieniu. Do 1942 roku polskie nabożeństwa odbywały się m.in. w budynku parafialnym. W 1942 roku okupanci zajęli go na szpital wojskowy. Po Powstaniu Warszawskim pozostały jedynie wypalone mury świątyni, zgliszcza domu parafialnego i narożnego, zrujnowany budynek szkolny. W najlepszym stanie była kamienica przy ul. Kredytowej 4 [8].

Po Powstaniu Warszawskim ze świątyni pozostały wypalone mury. Decyzja o odbudowie zapadła w 1945 roku z inicjatywy ks. Zygmunta Michelisa, Konstantego Potockiego oraz Henryka Martensa. Plany odbudowy, zatwierdzone przez Biuro Odbudowy Stolicy, opracowali architekci Teodor Bursche, Stanisław Hempel oraz Marian Bernadzki. Prace rozpoczęły się w 1947 roku [2]. W 1951 roku gmach został przejęty przez państwo z przeznaczeniem na salę koncertową [2]. W 1947 roku podjęta została decyzja o zmianie konstrukcji kopuły kościoła z drewnianej na stalową. Ogromny problem był z pokryciem dachu blachą miedzianą, ponieważ takiej nie było w Polsce. Podarował ją król Szwecji w 1953 roku [12]. W 1954 roku ukończono odbudowę konstrukcji gmachu [4]. Władze nie zgodziły się na postawienie krzyża na szczycie, w jego miejscu stanęła iglica [12].

Kościół był świadkiem pierwszych inicjatyw pojednania polsko-niemieckiego. W 1957 roku po raz pierwszy po wojnie kazanie wygłosił niemiecki pastor, ks. Martin Niemoeller, zwierzchnik Ewangelickiego Kościoła Hesji-Nassau [9].

Kościół zwrócono parafii w 1956 roku i w tym samym roku w niewykończonych wnętrzach odbyło się pierwsze nabożeństwo [2]. Ustawiono prowizoryczny ołtarz przy jednym z okien, wewnątrz kościoła był las rusztowań [13]. Odbudowany kościół został poświęcony 22 czerwca 1958 roku przez ks. Zygmunta Michelisa w obecności Karola Kotuli oraz bpa Hansa Lilje z Hanoweru (który ufundował później tutejsze organy [9]). W uroczystości wzięło udział około stu duchownych luterańskich z całego świata [2]. Prace wykończeniowe trwały do 1964 roku, kiedy poświęcono nowy ołtarz [4]. Iglica z czasem została zdjęta [12].

W 1959 roku w świątyni odbyło się ekumeniczne nabożeństwo w języku esperanto, odprawione przez duchownych mariawickich. Również w ramach obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego w 1966 roku odbyło się nabożeństwo organizowane przez Polską Radę Ekumeniczną [13].

Kościół stopniowo odzyskiwał blask, jego okna wypełniały się witrażami. W 1965 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków [1] pod numerem 289/2 [11].

W 1991 roku podczas IV pielgrzymki do ojczyzny Jana Pawła II w kościele odbyło się pierwsze nabożeństwo ekumeniczne z udziałem Ojca Świętego [1].

Latem 1999 roku nad głównym wejściem do kościoła pojawiła się zrekonstruowana i odnowiona tablica pamiątkowa, upamiętniająca położenie kamienia węgielnego pod budowę kościoła. Tablica uległa zniszczeniu podczas działań wojennych w 1939 roku [21].

W 2005 roku odprawiono centralne nabożeństwo Światowego Dnia Modlitwy, którego liturgia przygotowana była przez polskie chrześcijanki dziewięciu wyznań [13]. W 2006 roku odbyło się drugie nabożeństwo ekumeniczne z udziałem Ojca Świętego, kiedy kościół odwiedził Benedykt XVI [6].

Niezwykłe walory akustyczne sprawiły, że kościół dzisiaj jest miejscem licznych koncertów [7]. W ciągu ostatnich kilku lat w kościele odbyło się kilkadziesiąt koncertów organizowanych, m.in. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej [6].