Las Kabacki to największy na Mazowszu leśny rezerwat przyrody [3]. Jest to las mieszany o cechach grądu lipowo-grabowego i dąbrowy świetlistej [8]. Ma powierzchnię 924.72 ha i prawie w całości znajduje się na terenie dzielnicy Ursynów (0,88% należy do Wilanowa) [1]. W południowo-zachodniej części znajdują się tereny częściowo podmokłe. W pobliżu północnej granicy znajduje się również zarastające oczko wodne [8]. Cechą charakterystyczną są śródleśne i przedleśne pola uprawne [1]. W jego wschodniej części znajdują się wzniesienia wydmowe, a granicę rezerwatu stanowi wysoka skarpa nad pradoliną Wisły [3]. Na południu sąsiaduje z Parkiem Kultury w Powsinie. Las Kabacki jest traktowany jako rezerwuar świeżego powietrza, miejsce wypoczynku, rekreacji oraz edukacji dla mieszkańców Warszawy, zwłaszcza dzięki możliwości dotarcia do lasu metrem.

Od lat 90-tych XX wieku miejsce stało się popularne, co wpłynęło na ekosystem. Zanika populacja świergotka drzewnego i trznadla ortolana. Pojawił się niecierpek pospolity jako gatunek inwazyjny. W wyniku odprowadzania wód deszczowych do kanalizacji obniżyło się zwierciadło wód gruntowych o 1-1.5 m, co sprzyja wysuszaniu wilgotnych fragmentów lasu i osłabieniu drzewostanów dębowych [1].

Przez Las Kabacki przebiegają trzy szlaki turystyczne: czerwony (9 km), z Pyr aż do ścieżki rowerowej prowadzącej do Powsina, zielony (10 km), ze stacji Warszawa-Dawidy PKP do Ciszycy i niebieski (5 km) z Kabat do stacji Zalesie Górne PKP [1]. Są tu też ścieżki edukacyjne, kondycyjne, ścieżki rowerowe, polana rekreacyjna z miejscami do palenia ogniska, wiaty turystyczne, ławki, i plac zabaw dla dzieci [10].

Fauna i flora

O wartości Lasu Kabackiego świadczy występowanie 623 gatunków roślin naczyniowych oraz 62 gatunków drzew i krzewów [10]. Las jest porośnięty 120–160-letnim starodrzewem z 13 [1] pomnikami przyrody: dębami, sosnami i bukami. W górnym piętrze występuje dąb szypułkowy, sosna, brzoza brodawkowata, osika, buk, modrzew, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, jesion wyniosły i wiąz górski. W starych drzewostanach dolne piętro tworzą lipa, dąb, grab i klon. Zdarzają się też jabłonie, grusze i trześnie [3]. Stwierdzono występowanie rzadkiego jarzębu brekinia i klonu polnego, chroniony jest jarząb szwedzki i cis pospolity [1]. W warstwie krzewów występuje leszczyna. W bogatym runie można spotkać bardzo rzadkie rośliny objęte ochroną gatunkową, takie jak lilia złotogłów, widłak goździsty, turzyca drżączkowata oraz łany konwalii majowej [3]. Spotkamy także przylaszczkę pospolitą i częściowo chroniony czosnek niedźwiedzi. W 1975 roku znaleziono owocniki znajdującego się na czerwonej liście czerwonawego złotaka nadrzewnego (wielkoowocnikowy grzyb kapeluszowy), który jest rzadkim grzybem jadalnym [1].

Ze zwierząt spotkać można sarny, dziki, lisy, borsuki, łasice, kuny leśne i domowe i jeże. Wśród ptaków napotkać można myszołowa, kobuza, pustułkę, krogulca, puszczyka, sowę uszatą, dzięcioła zielonego i dzięcioła czarnego, grubodzioba, krzyżodzioba, gila. Z innych zwierząt można wymienić rzekotkę drzewną, padalca i zaskrońca [3]. Ochronie ścisłej podlega tu jeż zachodni, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, wiewiórka, nocek rudy i borowiec wielki oraz łasica. Odnotowano kilkukrotnie rzadkiego ptaka trzmielojada i orły bieliki [1]. Ewenementem jest motyl telejus modraszek (znajduje się na liście Europejskiej Czerwonej Księgi Motyli), który zamieszkał kilka lat temu na wilanowskich łąkach [13].

Leśniczówka

Na terenie lasu znajduje się wpisana do rejestru zabytków leśniczówka pochodząca z 1890 roku [2], znajdująca się przy ul. Rydzowej #1 [1]. Gdy funkcjonowała, pracował tu leśniczy oraz trzech gajowych.

W północnej części lasu jest jeszcze druga leśniczówka (Leśniczówka Kabaty). Jest to dom mieszkalny, który ma cechy typowe dla seryjnego budownictwa niemieckiego lat 30-tych XX wieku [23].

Pomnik Ofiar Katastrofy Lotniczej w Lesie Kabackim

W pobliżu zachodniej krawędzi lasu znajduje się Pomnik Ofiar Katastrofy Lotniczej samolotu "Tadeusz Kościuszko" [3]. Obok miejsca katastrofy ustawiono pamiątkowy krzyż i tablicę z wyrytymi nazwiskami wszystkich ofiar oraz głaz z tablicą upamiętniającą katastrofę. W rocznicę katastrofy przy pomniku odprawiana jest msza za zmarłych [4].

Mogiły

Niemieccy oprawcy zamordowali na terenie rezerwatu kilkaset osób, o czym świadczą trzy mogiły: zbiorowa mogiła kilkunastu Polaków rozstrzelanych w latach 1939-1944 (w oddziale 14), pomnik-mogiła 50 gwardzistów, 100 powstańców i osób cywilnych (na granicy oddziału 10 i 16) i mogiła nieznanego powstańca z 1944 roku (oddział 20) [9]. Na terenie Lasu Kabackiego znajdują się też dwie tablice Tchorka. Pierwsza znajduje się w pobliżu ul. Rybałtów (przy leśnym dukcie na północnym skraju lasu), druga na przedłużeniu ul. Tukana w pobliżu ul. Moczydłowskiej (przy leśnej drodze prowadzącej z Dąbrówki do Moczydła) [5].

Ścieżki przyrodnicze

W związku z dużym zainteresowaniem przygotowano dwie ścieżki przyrodnicze. Przy każdej ścieżce ustawiono ławki i specjalne zadaszenia. Ścieżka przyrodnicza nr 1 ma 4 kilometry i 12 przystanków (Gajówka, Buki, Drzewa i krzewy, Mieszkańcy lasu, Funkcje dróg leśnych, Szkodniki lasu i naturalni wrogowie, Grąd, Bór mieszany, Wiązy, Skraj lasu, Sukcesja, Leśniczówka). Czas potrzebny na przejście to około 3 godzin. Początek i koniec ścieżki zaczyna się przy pętli autobusowej na ul. Rydzowej. Ścieżka przyrodnicza nr 2 ma 4 kilometry i również wymaga ok. 3 godzin spaceru. Składa się z 10 przystanków (Historia lasu, Jeziorko, Przebudowa drzewostanu, Chrust, Powalone drzewo, Mikoryzy, Ochrona fauny, Porosty, Pułapki feromonowe, Ochrona gatunkowa roślin). Jej początek i koniec znajduje się przy ulicy Moczydłowskiej [1].

Polana ogniskowa

Polanka ogniskowa z drewnianymi wiatami, stołami i ławkami i jest świetnym miejscem na ognisko lub grilla. Prowadzi do niej ścieżka rowerowa [11]. Obok znajduje się plac zabaw i ścieżka zdrowia [21] prowadząca do Powsina, na której są drążki do podciągania czy płotki do przeskakiwania [25].

Staw

Mała sadzawka umieszczona w północnej części lasu, nazywana Stawem Rzekotki, to ostoja chronionej rzekotki drzewnej [24] .

Centrum Operacji Powietrznych

Była to siedziba Ośrodek Dekryptażu Polskiego Wywiadu Wojskowego, w którym w latach 30-tych XX wieku złamano szyfr Enigmy. Po II wojnie światowej mieściło się tu od 1954 roku Centralne Stanowisko Dowodzenia, które w 2001 roku zostało rozformowane, a w jego miejsce powstało Centrum Operacji Powietrznych [18] i podległy mu 21 Ośrodek Dowodzenia i Naprowadzania. Jednostki te są odpowiedzialne za obronę powietrzną całego kraju. Tu zapadają decyzje o poderwaniu pary dyżurnej myśliwców zabezpieczających polską przestrzeń powietrzną. Tu nadawany jest podejrzanym maszynom status RENEGADE. Pełniący dyżury oficerowie pracują w pomieszczeniach pozbawionych okien, głęboko pod ziemią [19].

Kompleks składa się z wartowni, strzelnicy, garażów i magazynów, stacji paliw, kotłowni, elektrowni, kancelarii i wielokondygnacyjnego podziemnego centrum dowodzenia i analizy sytuacji (w którym mieści się m.in. hala sportowa) [20].

Las Kabacki jest częścią Lasów Chojnowskich, kompleksu leśnego, który rozciągał się niegdyś od południowej części Warszawy aż po Górę Kalwarię jako pozostałość pradawnej Puszczy Mazowieckiej. Przez Las Kabacki (wzdłuż obecnej ul Nowoursynowskiej i dalej ul Relaksowej oraz głównej szerokiej alei lasu) prowadził kiedyś Trakt Czerski, łączący Płock i Czersk. Tędy podążały zbrojne drużyny i karawany kupieckie wiozące bursztyn znad Bałtyku nad Morze Czarne [1].

Na terenie Lasu Kabackiego odkryto krzemienne narzędzia do obróbki skóry z czasów mezolitu [1].

Między Wisłą a Skarpą Warszawską król Jan III Sobieski założył tzw. klucz wilanowski, czyli kompleks ziemskich dóbr wilanowskich, którego częścią był Las Kabacki. Krajobraz klucza wilanowskiego zachował się prawie do końca XX wieku [15]. W przeszłości Las Kabacki funkcjonował pod nazwami Las Kabaty, Las Pyrski, Moczydłowski (Służewiecki), Wyczółkowski albo Dąbrowiecki, w zależności od tego, do kogo należała dana część. Począwszy od XVII wieku Las Kabaty wchodził w skład dóbr wilanowskich, które kolejno należały do Sobieskich, a następnie Potockich i Branickich [1].

Zorganizowania samodzielnej administracji leśnej w dobrach wilanowskich podjął się w XIX wieku hrabia Ksawery Branicki. W 1830 roku pierwszy administrator i zarządca M. Kamiński po raz pierwszy ukształtował Las Kabacki. Las został podzielony na trzy trzydziestoletnie okręgi, które odpowiadały okresom użytkowania poszczególnych drzewostanów. Juliusz Borkenhagen określił powierzchnię lasu w 1849 roku na 1478 mórg, czyli 827.68 ha [1].

W XIX wieku Las Kabacki był miejscem spacerów, przejażdżek konnych i polowań. Od 1849 roku do celów łowieckich w środkowej części Lasu Kabackiego na powierzchni 218 ha funkcjonował zwierzyniec dla 4 jeleni, 13 danieli, 2 saren oraz 2 dzików. Do dziś pozostały po nim sztuczne zbiorniki wodne (poidła dla zwierząt), które znajdują się w oddziałach 15, 16, 23, 31. W 1896 roku urząd „nadleśnego” objął Węgier Wiktor Stephan. Zaprojektował on podział lasu na 30 części i wytyczył sieć istniejących do dziś alejek, za co otrzymał złoty medal i dyplom Ministra Rolnictwa [1]. Według Stephana, Lasy Kabackie były sosnowe z domieszką dębu, grabu, brzozy i osiki [14].

Podczas I wojny światowej drzewostany Lasu Kabackiego znacznie ucierpiały. Właściciel dóbr, hrabia Adam Branicki był zadłużony m.in. w Państwowym Banku Rolnym i Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Trudna sytuacja rodziny spowodowała, że w latach 1927-37 wycięto i sprzedano aż 95 ha lasu. Reszcie groziła parcelacja na modne wówczas działki budowlane. Planowano utworzenie w Kabatach między innymi działek campingowych o powierzchni 500-1000 m2, których cena z pawilonikiem miała wynosić około 1800-2500 zł. Jednak w 1938 roku hrabia Adam Branicki odsprzedał Las Kabacki Zarządowi Miasta Stołecznego Warszawy z przeznaczeniem na publiczne użytkowanie [1]. Inicjatywa zakupu pochodziła od prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego i uchroniła kompleks przed parcelacją [3].

Zaplanowano utworzenie głównego ośrodka sportowego dla Warszawy o powierzchni 300 ha, w tym tor dla Towarzystwa Konkursów Hippicznych - 40 ha, boisko do piłki nożnej - 15 ha, korty tenisowe - 2 ha, strzelnica - 2 ha [1].

Pole golfowe

Niezależnie od planów Miasta Warszawy w 1938 roku „Polski Country Club Sp. z o.o.” zakupił od hrabiego 50 ha gruntów, tworząc pole golfowe. Podczas II wojny światowej pola golfowe zostały zamienione na pola uprawne. Po wojnie akcjonariusze Polskiego Country Clubu przekazali cały 50-hektarowy teren wraz z nieruchomościami Zarządowi Miasta Stołecznego Warszawy pod warunkiem zorganizowania na tym terenie ośrodka sportowo-rekreacyjnego. W jego miejscu powstał Park Kultury w Powsinie [16].

Wicher

W znajdującej się na terenie lasu tajnej jednostce wojskowej Wicher w latach 1936-39 były prowadzone prace nad rozszyfrowaniem niemieckich kodów maszyny szyfrującej Enigma [1]. Trzeba pamiętać, że Biuro Szyfrów polskiego wywiadu Referat Niemiecki (BS-4) przeniosło się do budynków w Lesie Kabackim dopiero w 1937 roku, a szyfrogramy zakodowane przy pomocy Enigmy pierwszy udało się rozszyfrować w 1932 roku, czyli w Pałacu Saskim [17]. Kryptolodzy Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski stworzyli 6 sprzężonych urządzeń, zdolnych do odczytywania ustawień trzech bębnów niemieckiej Enigmy. Nazwali je "bombami kryptologicznymi", od „bomby”, czyli sześciokulkowej porcji lodów jedzonej przez Różyckiego podczas omawiania projektu [19]. Po przeniesieniu Biura pracowali dalej w Lesie Kabackim [19]. W grudniu 1938 roku do trzech bębnów szyfrujących Niemcy dołożyli kolejne. Dla skutecznego przełamania szyfrów należało zbudować kilkadziesiąt "bomb", a temu nasz kraj nie mógł podołać ze względów finansowych. W 1939 roku polski wywiad wręczył w podziemiach budynku w Lesie Kabackim plany "bomb" i zbudowane repliki Enigmy wywiadowi francuskiemu i brytyjskiemu [19]. Pamięci kryptografów poświęcona jest tablica stojąca przy wejściu do znajdującego się tam obecnie Centrum Operacji Powietrznych.

Drzewostan był rabunkowo eksploatowany przez hitlerowców (koncesję na wyrąb posiadała niemiecka firma „Agrill”) jak i po wojnie przez mieszkańców. Po wojnie oszacowano, że zalesienie Lasu w latach 1938-48 zmniejszyło się aż o 64% [1].

W latach 1943-1944 chroniły się tu grupy partyzanckie i był to teren ćwiczeń oddziałów AK, szczególnie tajnych podchorążówek. W okresie Powstania Warszawskiego koncentrowały się tu dwa bataliony powstańców polskich pod dowództwem płk „Grzymały” Mieczysława Sokołowskiego [1][3]. Las Kabacki był też miejscem alianckich zrzutów [1].

Egzekucje

Codziennością podczas okupacji były uliczne łapanki, deportacje do obozów koncentracyjnych i zbiorowe mordy. Egzekucje więźniów politycznych z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy, niektóre w Lesie Kabackim [5].

Zimą przełomu 1939/1940 miała miejsce pierwsza znana masowa egzekucja na terenie Lasu Kabackiego. Jej świadkiem był gajowy Stanisław Cieślak, który odnotował, że skazańców przywieziono na miejsce kaźni ośmioma samochodami ciężarowymi. Każda z ciężarówek przewoziła średnio ok. 25 osób. Świadek ocenił, że w Lesie Kabackim rozstrzelano tego dnia ok. 200 osób [5]. Grobu jednak nie odnaleziono.

Podczas prac ekshumacyjnych odnaleziono natomiast pięć innych zbiorowych mogił, z których wydobyto szczątki 110 osób. Z najstarszej mogiły wydobyto ciała 19 mężczyzn z egzekucji przeprowadzonej przez Niemców w 1941 roku [5]. Drugi grób znajdował się w odległości stu kilkudziesięciu metrów od leśnej drogi prowadzącej z Dąbrówki do Moczydła. Spoczywały w nim zwłoki 46 mężczyzn i jednej kobiety rozstrzelanych przez Niemców w 1942 roku. Mogiła została wykopana przez żołnierzy Wehrmachtu na dzień przed egzekucją, a po zakończeniu kaźni grób, który Niemcy zamaskowali darnią i sztucznie sadzonymi drzewkami odnalazł leśniczy Romuald Zakrzewski. Zamordowani byli więźniami Pawiaka. W trzeciej mogile znajdowały się zwłoki 10 mężczyzn rozstrzelanych w 1943 roku. Należały one do ofiar egzekucji odwetowej, przeprowadzonej po zabójstwie aspiranta policji granatowej w Tłuszczu. Z czwartego grobu wydobyto zwłoki 20 mężczyzn rozstrzelanych w 1943 roku. W piątej mogile spoczywały szczątki 14 mężczyzn rozstrzelanych w 1943 roku. Część zwłok ekshumowanych w Lesie Kabackim pogrzebano na terenie lasu, a część na cmentarzu parafialnym w Pyrach [5].

Tuż po wojnie powalone drzewa były zabierane na opał przez okoliczną ludność, a szalejące w lutym i marcu 1945 roku huragany poczyniły dalsze spustoszenia (aby je usunąć zorganizowano na miejscu nawet tymczasowe tartaki). Z tamtego czasu pochodzą pochylone do dziś 120-160-letnie sosny. Z powodu przerzedzenia lasu do 1979 roku nie prowadzono wyrębu [1].

Rezerwat powstał dzięki staraniom Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody Czesława Łaszka. Utworzono go 11 sierpnia 1980 roku pod nazwą „Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego”. Celem ochrony rezerwatu stało się zachowanie wartości społecznych i krajobrazowych środowiska przyrodniczego miasta Warszawy [1], w tym zachowanie skarpy warszawskiej wraz z leśnym zespołem grądowym [3]. Ochroną objęto 902.68 ha.

Katastrofa samolotu Tadeusz Kościuszko

9 maja 1987 roku o godzinie 11:09 w Lesie Kabackim rozbił się samolot Ił-62M „SP-LBG Tadeusz Kościuszko” Polskich Linii Lotniczych LOT lecący na trasie Warszawa–Nowy Jork. W katastrofie zginęły wszystkie znajdujące się na pokładzie samolotu 183 osoby. Pod względem liczby ofiar jest to największa katastrofa lotnicza w historii polskiego lotnictwa. Zniszczone zostały również drzewa w Lesie Kabackim na obszarze prostokąta o wymiarach około 370 × 50 metrów. [4]. Do dziś miejsce to jest widoczne z lotu ptaka. Prowadząc nasadzenia, posadzono modrzewie tak, aby ich jasnozielone korony tworzyły widoczny z samolotów krzyż [1].

W momencie przelotu nad miejscowością Warlubie, przy prędkości 815 km/h i na wysokości 8200 metrów, o godzinie 10:41 (w 23 minucie lotu) załoga samolotu stwierdziła utratę hermetyczności (dekompresję) kadłuba oraz utratę dwóch silników i pożar samolotu. Kapitan Pawlaczyk podjął decyzję o zawróceniu do Warszawy. Ze względu na dehermetyzację zdecydował o szybkim obniżeniu pułapu lotu do 4000 metrów. W trakcie manewru zawracania stwierdzono nieprawidłowe działanie steru i brak możliwości zrzutu paliwa [14]. Gdy samolot znajdował się w okolicy Józefosławia, około 10 kilometrów od drogi startowej w Modlinie, odpadły od niego przepalone elementy wzniecając w tym rejonie pożar. W trakcie przygotowań na pokładzie samolotu do lądowania awaryjnego stewardesy stwierdziły brak jednej (Hanny Chęcińskiej) z nich na pokładzie samolotu. Mogła zostać wyssana podczas wyrwania drzwi lub stracić przytomność w pożarze tylnej części kadłuba. Niespełna sześć kilometrów przed lotniskiem samolot został skierowany w kierunku ziemi, do Lasu Kabackiego. Na minutę przed uderzeniem samolotu w ziemię kapitan informował „Kręcimy w lewo. Zrobimy wszystko, co możemy”. Ostatnie zarejestrowane słowa z pokładu samolotu brzmiały: „Dobranoc! Do widzenia! Cześć! Giniemy!”. W wyniku uderzenia samolotu nastąpiła całkowita dezintegracja jego konstrukcji [4].

Podkomisja ustaliła, iż krytycznym okazało się łożysko wałeczkowe, które stanowiło rozgraniczenie i podporę pomiędzy współosiowymi wałami turbiny wysokiego ciśnienia i turbiny niskiego ciśnienia. Powinno zawierać w sobie 26 wałeczków, a w rzeczywistości zawierało 13 wałeczków. Ponadto wywiercono trzy otwory, których zadaniem miało być doprowadzanie smaru do toczących się wałeczków i smarowanie łożyska. Zmiana ta została wprowadzona na etapie budowy silnika, najprawdopodobniej przez radzieckich monterów przy braku części w obawie o niewykonanie planu. W rezultacie doszło do znacznego zużycia bieżni łożyska i wałeczków, a następnie zmęczeniowe urwanie wału [4].

Na początku lat 90-tych XX wieku podczas spacerów po Lesie Kabackim można było sporadycznie spotkać inną osobę [3]. Przełomową datą był 1995 rok, kiedy otwarto dla warszawiaków stację metra Kabaty [1], co umożliwiło znacznie lepszy dojazd do lasu. Również wraz z przybliżaniem się zabudowań osiedli wzrosła liczba osób odwiedzających. Od tego czasu las nabiera coraz bardziej charakteru parku, a w każdy weekend udają się tam setki, jak nie tysiące osób [3].

Non Diego

W 1996 roku z Powsina miały zostać zabrane guźce. Odbywały one kwarantannę przed wyjazdem do San Diego w Kalifornii. Jeden z nich 2 kwietnia uciekł z klatki i ukrył się w Lesie Kabackim [6]. Za uciekinierem urządzano pościgi. Pomagali myśliwi z psami tropiącymi, policja, wojsko, instalowano klatki odłowne oraz kilometrowe sieci. Znajdowano tylko odchody i ślady racic [7]. Obława nie przyniosła rezultatów i guziec nie został schwytany. Historia została nagłośniona przez media, w tym „Der Spiegel” i „Wall Street Journal”. „Gazeta Stołeczna” ogłosiła konkurs na imię uciekiniera. Wygrała propozycja „Non Diego – bo nie chciał do San Diego”. Mimo, że nie powinien przetrwać zimy, nie odnaleziono truchła. Ucieczka Non Diego pozostała zagadką [6]. Od 2002 roku na wniosek radnego Grzegorza Jarczyńskiego [7] jedna z ulic Ursynowa nosi imię “Guźca” [6].

30 sierpnia 2013 r. w Lesie Kabackim została zgwałcona biegaczka. Sprawa stała się głośna w mediach i poruszyła temat dostępności tej formy rekreacji.

W 2013 roku leśnicy zamontowali w rezerwacie fotopułapki. Urządzenia rozstawione w lesie zaczynają nagrywać, gdy ktoś lub coś wzbudzi czujnik ruchu [12]. Pozwala to obserwować zwierzęta i monitorować las.

W 2015 roku rezerwat w Lesie Kabackim zwiększył się o 2.3 tys. m2, gdyż Miasto otrzymało w formie darowizny od Agencji Mienia Wojskowego teren pomiędzy ulicami Leśną i Moczydłowską. Znajduje się tam stara oczyszczalnia ścieków, dziś wyłączona jest z eksploatacji, która kiedyś służyła tajnej jednostce wojskowej „Wicher”. Dziś oczyszczalnia ścieków jest w opłakanym stanie i nadaje się do wyburzenia [17].