Pałac Gnińskich (Zamek Ostrogskich, Pałac Ordynacki, ul. Tamka #41 róg ul. Okólnik #1) [13] to obecnie siedziba Muzeum Fryderyka Chopina, jednego z najnowocześniejszych muzeów Warszawy [9].

Po zmianie koncepcji przez Tylmana z Gameren w miejscu zaplanowanego północnego pawilonu kuchennego powstał istniejący do dzisiaj pałac na rzucie prostokąta, siedmioosiowy z ryzalitami na osi. Środkowy trakt pałacu składał się z prostokątnej sieni od zachodu, przeciwstawnie usytuowanej sypialni z alkową od wschodu oraz zespołu klatek schodowych pośrodku. Ujęty został symetrycznymi apartamentami traktów bocznych z sypialnią z alkową. Wnętrze przyziemia zawierało skarbiec, skarbczyk, kuchnię, sień i izbę kuchenną. Zrealizowana budowla posiadała sześć mniejszych pomieszczeń na drugiej kondygnacji, a kondygnację trzecią zajmowała w trakcie środkowym duża sala przechodząca przez cały budynek [14]. Oprawę sal stanowiły bogate plafony, sztukaterie i freski pompejańskie [14].

Sam pałac ma dwie kondygnacje. Całość wznosi się na wysokiej, warownej ceglanej platformie, tworzącej jednocześnie obszerny taras od strony wschodniej, okolony u szczytu ozdobną balustradą z piaskowca [1]. Elewacją wschodnią i zachodnią przełamują ryzality, zwieńczone trójkątnymi tympanonami [31]. Od zachodu trójosiowy ryzalit środkowy, w części parterowej boniowany, stanowi podstawę pilastrów toskańskich w wielkim porządku, dźwigających tympanon dekorowany wazonami i rzeźbą. Wyższa kondygnacja ryzalitu rozczłonkowana została trójosiową kompozycją otworów okiennych. Środkowe porte-fenetre (wysokie okno) ryzalitu wieńczy kartusz herbowy Gnińskich (Trach), podtrzymywany przez dwa putta. Po bokach są dwa wielkie okna o muszlowej dekoracji [6]. Tympanony wypełnione są dwiema postaciami kobiecymi, między którymi znajduje się medalion z profilem Fryderyka Chopina. Elewacja wschodnia jest analogiczna, dodatkowo boczne ryzality zdobią popiersia umieszczone w niszach w formie medalionów [31]. Podczas odbudowy całkowicie odsłonięto elewację zachodnią i dodano dekoracyjne schody, łączące poziom pałacu z poziomem ul. Tamka. Część południowa ma cztery piony okienne, a północna (od ul. tamka) dwa. Obecne główne, zachodnie wejście do budynku umieszczono na pierwszym poziomie podziemi [31]. Początkowo jednak wejście do pałacu znajdowało się od strony Wisły, a do niego prowadziła od strony ogrodu murowana brama wjazdowa, zwieńczona rzeźbą z półowalną edikulą (dwoma filarami zawierającymi posąg) [6]. Nowa sala koncertowa w kazamatach Zamku Ostrogskich jest wysoka na dziewięć metrów. Mury i sklepienia są wykonane z XVIII-wiecznej cegły, poprzetykanej głazami. Dobrą akustykę zapewnia podłoga wyłożona kostką z czarnego dębu i rezonansowe kasetony z modrzewia pod spodem [35].

Muzeum Fryderyka Chopina

Muzeum zostało otworzone w 1995 roku. Prace nad przebudową rozpoczęto w 2005 roku [11]. Budynek poddano renowacji przeprowadzonej przez pracownię architektoniczną Grzegory & Partnerzy Architekci, dzięki czemu podwoiła się powierzchnia użytkowa. Ekspozycję zaprojektowali Ico Migliore i Mara Servetto [15]. Sala wystaw czasowych znajduje się na poziomie -2, sale Pianista i Kompozytor oraz sala koncertowa na poziomie -1, Sale Żelazowa Wola i młodzieńcze Peregrynacje (w kształcie tuby), Warszawa, Salon Mikołaja Chopina oraz sala zabaw dla dzieci na poziomie 0, sale Salon Paryski, Kobiety oraz Nohant na poziomie +1, sale Podróże po Europie. Osobowość oraz Śmierć na poziomie +1. W zbiorach znajduje się kolekcja 7000 obiektów. W 1999 część kolekcji została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata [32]. 6 kwietnia 2010 roku muzeum zostało udostępnione zwiedzającym. Kasy, informację, kawiarnię i sklep umieszczono u podnóża okazałych schodów. Tymi schodami wchodzi się do muzeum, gdzie w sieni uruchamia się własną ścieżkę zwiedzania za pomocą biletu wyposażonego w technologię RFID [10]. Do wyboru są cztery poziomy narracji: podstawowy, zaawansowany, dla dzieci i osób niedowidzących, każdy z profili w ośmiu wersjach językowych [15]. Ekspozycja jest interaktywna i wielosensoryczna, w dodatku dostosowuje się do zadeklarowanych preferencji odwiedzającego. Zróżnicowana ścieżka audio składa się z utworów muzycznych, pejzaży dźwiękowych i elementów teatru radiowego. Elementami wystawy są przekazy audio-video, książki wirtualne, interaktywne prezentacje, gry dla dzieci oraz projekcje. Niektóre eksponaty są wyodrębnione dla niego indywidualnie za pomocą efektów świetlnych i dźwiękowych [17]. Ekspozycja została rozmieszczona na czterech poziomach pałacu, włącznie z piwnicą. Może ją zwiedzać jednocześnie około 50-70 osób. Organizowane są tu ponadto imprezy o charakterze artystycznym i edukacyjnym, Obiekt jest wyposażony w windę [10]. W momencie otwarcia pojawiały się opinie, że jest to najnowocześniejsze muzeum biograficzne w Europie [11]. Inwestycja została sfinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Opiekę sprawuje Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. Otwarcie muzeum było centralnym punktem obchodów Roku Chopinowskiego 2010 [17]. Obok wzniesiono nowoczesny gmach Centrum Chopinowskiego [11].

Muzeum to największa na świecie kolekcja dokumentów związanych z Fryderykiem Chopinem, rękopisów i druków muzycznych, korespondencji Chopina i jego najbliższych, pamiątek (spinki, kalendarzyki etc.), ikonografii, jak również dzieł poświęconych jego kompozycjom. Kolekcja była gromadzona od 1899 roku przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, od 1934 roku przez Instytut Fryderyka Chopina, zaś od 1953 roku przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina [17].

Złota kaczka

Z Zamkiem Ostrogskich związana jest jedna z legend warszawskich, opowiadająca o zaklętej w złotą kaczkę księżniczce mieszkającej w lochach pod tarasem. Istnieje jej kilka wersji [1].

Pierwsza mówi o szewczyku ze Starego Miasta, który zakradł się do podziemi pałacu w poszukiwaniu skarbów. Po długiej wędrówce przez kręte korytarze dotarł do sadzawki, w której pływała złota kaczka. Kaczka przemówiła ludzkim głosem, wskazując kamień, pod którym leżało sto dukatów. Jeżeli udałoby się szewczykowi w ciągu jednej doby przehulać je co do grosza, posiadłby ogromne skarby i rękę księżniczki przemienionej w złotą kaczkę przez czarnoksiężnika. Szewczyk bawił całą dobę, odwiedził wszystkie tawerny i nazajutrz o północy wrócił do podziemi. Tam rozległ się przeraźliwy huk, a słup ognia i siarki buchnął spod ziemi, po czym wszystko znikło, gdyż w kieszeni pozostały mu jeszcze dwa niewydane grosze [1].

W drugiej wersji Złota Kaczka dała szewczykowi worek pieniędzy i obiecała bogactwo pod warunkiem, że pierwszego dnia z nikim nie podzieli się otrzymanym dobytkiem. Najadł się do syta, ubrał w drogocenne szaty, kupił najładniejszą biżuterię u najdroższego jubilera i najlepszego konia w znanej stajni. Po całym dniu hulanek w kieszeni zostało mu parę monet, o które poprosił go bezdomny żołnierz (weteran bitwy pod Lipskiem [1]). Gdy szewczyk zlitował się, pojawiła się kaczka [23], przeklęła go i zniknęła [1].

W kolejnej odmianie legendy otrzymał woreczek stu dukatów tylko na swoje własne potrzeby. Jednak kiedy wyszedł na ulice miasta i zobaczył wokół siebie potrzebujących ludzi, potrafił wydać na siebie tylko 10 dukatów, resztę rozdał biedakom. Wtedy wyrosła przed nim postać księżniczki, w którą zmieniła się złota kaczka i oznajmiła, że dobre serce jest cenniejsze od wszelkiego złota świata, a on chociaż nie dostanie skarbu to będzie mieć wielkie szczęście. Od tego czasu pracował wytrwale, gromadząc skromny majątek, poślubił piękną dziewczynę i resztę swoich dni spędził szczęśliwie [28].

W ostatniej wersji podczas budowy Zamku Ostrogskich robotnicy dokopali się do dziwnej pieczary, w której pływała kaczka. Postanowili ją złapać, kiedy woda się wzburzyła, rozległ się hałas i kaczka zniknęła. Odtąd nikt nie chciał pracować i rezydencja nie powstała [23].

Obecnie u podnóża pałacu znajduje się fontanna, pośrodku której umieszczono rzeźbę Złotej Kaczki [24] w koronie na głowie [14]. Rzeźba jest wykonana z metalu i ma 75 cm wysokości [25]. Powstała po 1945 roku [28]. Przed 2016 rokiem fontanna była zaniedbana, odrapana i zaśmiecona, a z kilkudziesięciu dysz z wodą działało tylko kilka [29]. Na zlecenie Zarządu Terenów Publicznych został wykonany jej remont. Rzeźba została mechanicznie oczyszczona z zanieczyszczeń, zabezpieczono ją powłoką antykorozyjną i farbą w kolorze złotym. Usunięto z granitowej fontanny mchy, porosty i glony, zaimpregnowano powierzchnię, uzupełniono ubytki i pomalowano. Koszt prac wyniósł 143 tys. zł [26].

U podnóża tarasu po zachodniej stronie można zobaczyć drugą rzeźbę Złotej Kaczki, tym razem umieszczoną na ścianie. Poniżej znajduje się niecka, co może sugerować, że był to kiedyś wodotrysk.

Ławeczka Chopinowska

W Warszawie powstało piętnaście ławeczek chopinowskich, które ustawiono na szlaku kompozytora. Ławeczki wykonano z czarnego polerowanego granitu Supreme Black. W kamieniu wyryto krótkie opisy miejsc (po polsku i angielsku) oraz mapę ukazującą wszystkie lokalizacje. Największą atrakcją ławeczek jest możliwość odsłuchania muzyki Chopina, każda bowiem została wyposażona w przycisk uruchamiający trzydziesto-, czterdziestosekundowe fragmenty najbardziej lubianych utworów kompozytora (przy pałacu Gnińskich jest to Ballada f-moll op. 52; 42). Ponadto na ławeczkach znajdują się kody QR, które umożliwiają pobranie aplikacji z audioprzewodnikiem. Ławeczki stanęły w grudniu 2009 roku. Zostały zaprojektowane przez Towarzystwo Projektowe, autora mebli miejskich na Krakowskim Przedmieściu i Miejskiego Systemu Informacji [22]. Ławeczka przy muzeum stoi w górnej części skarpy.

Wzdłuż ul. Kopernika do budynku muzeum ciągnie się chodnik imitujący klawiaturę fortepianową [36].

Nazwa Zamek Ostrogskich, wiąże się z osobą ks. Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego, posiadacza tych gruntów od końca XVI wieku [1]. W tym okresie powstały piwnice i potężny bastion, na którym miał powstać zamek [2]. Zamek zapewne nie powstał, a jeżeli istniał, został zniszczony podczas potopu szwedzkiego [7]. Obecny wysoki na kilka metrów mur posiadający otwory strzelnicze, to jedynie mur oporowy.

Po śmierci księcia Ostrogskiego w 1620 roku, posiadłość odziedziczyła córka Eufrozyna wraz z mężem, księciem Aleksandrem Zasławskim [31]. Następnie grunty przeszły na własność rodziny Denhoffów. Najprawdopodobniej w 1681 (1680 [7]) roku kupił je podkanclerzy koronny Jan Krzysztof Gniński. Zwrócił się do Tylmana z Gameren, który zaprojektował okazałą rezydencję złożoną z pałacu właściwego, który miał stanąć na tarasie wysuniętym ku Wiśle, oraz z dwóch pawilonów gospodarczych (kuchennych) [1].

Pałac usytuował na oskarpowanym tarasie w formie ściętego trójkąta równoramiennego zakończonego na osi głównej półkolem. Symetryczna budowla miała zostać ujęta dziedzińcem honorowym i ogrodem. Pałac miał mieć rzut prostokąta z ryzalitami na osi i w jego narożach. Zaplanowano reprezentacyjny trakt środkowy, złożony z westybulu, dwubiegowej klatki schodowej i salonu, ujęty symetrycznie dwoma identycznymi apartamentami mieszkalnymi posiadającymi dwie sypialnie z alkowami. Na uwagę zasługiwał wielki dziedziniec honorowy, z dwoma symetrycznymi dziedzińcami gospodarczymi, a także ogrodzenie zawierające formy półkoliste [6].

Projekt ten z powodu kosztów (związanych z formowaniem tarasu i budową muru oporowego) nie został zrealizowany. Tylman zrezygnował z korpusu głównego, a w miejscu pawilonów gospodarczych zaproponował dwa wolno stojące pawilony [1], które miały mieć ryzality środkowe. Budowle miały zostać połączone systemem korytarzy z dwoma budynkami mieszkalnymi symetrycznie usytuowanymi w narożach tarasu. W północno-zachodniej części założenia miał powstać jednotraktowy budynek gospodarczy [6].

Ostatecznie powstał tylko obecny pałac, czyli lewa oficyna założenia, wzniesiony na wysokim tarasie nad wąwozem ul. Tamka [1], w miejscu planowanego północnego pawilonu kuchennego [6]. Budowę nadzorował budowniczy Jerzy Priani [6]. Budynek zaprojektowano w formie silnie klasycyzującego baroku [1].

Po śmierci Gnińskiego pałac dziedziczyli kolejno jego dwaj synowie. Na początku XVIII wieku pałac przeszedł w ręce ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego, ale pełnoprawnym jego właścicielem stał się on dopiero w 1721 roku [1]. W 1719 roku został odrestaurowany według projektu Karola Baya [33]. W 1725 roku pałac stał się siedzibą jurydyki Ordynackiej Zamoyskich [2]. Zamoyski przebudował go według projektu Józefa Fontany [31]. Po nim pałac odziedziczył jego brat, Michał Zdzisław, którego synowie Jan Jakub i Andrzej przekazali rezydencję w 1740 roku biskupowi przemyskiemu Walentemu Czapskiemu. Z okresu Zamoyskich pochodzi funkcjonująca przez wiele lat nazwa Pałac Ordynacki [1].

W 1771 roku właścicielem pałacu został Jan Mikołaj Chodkiewicz [1]. Od 1778 roku pałac był siedzibą pensjonatu dla młodzieży szlacheckiej Marcina Nikuty [2].

Podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 roku był to też punkt obronny. Wtedy wsparciem dla Pragi miało być kilka armat ustawionych w strategicznych punktach na skarpie wiślanej, w tym na tarasie pałacu Gnińskich [20].

Na początku XIX wieku pałac popadł w ruinę [1]. W 1806 został zajęty przez lazaret wojsk napoleońskich. W latach 1812-1817 był opuszczony [2], a obszerne podziemia ciągnące się rzekomo w kierunku ul. Książęcej, stały się siedzibą włóczęgów i szumowin wychodzących nocami na rabunek [1], którym władze policyjne nie mogły dać rady [30]. Jednym z nich był słynny dziwak Stefan Wyszotrawka, który kupował codziennie kilka bukietów, które ofiarowywał napotkanym kobietom. Tym samym doprowadził się do bankructwa, co może mieć związek z powstaniem legendy o Złotej Kaczce. Nosił frak o staroświeckim kroju, kamizelkę pąsową, krótkie czarne spodnie, pończochy białe jedwabne lub cienkie niciane i okrągły kapelusz z dużymi skrzydłami. Gdy zaprzepaścił cały majątek, zaczął trudnić się krawiectwem [1].

W 1820 roku pałac kupił ówczesny sekretarz policji, Michał Gajewski. Budynek przebudowano dodając drugie piętro i dobudowując oficynę z przeznaczeniem na koszary. Zmianie uległy również pałacowe wnętrza. Obiekt zaadaptowano na siedzibę policji [5]. W części zabudowań przypałacowych mieściło się targowisko i jatki rzeźnicze. W czasie powstania listopadowego znajdował się w pałacu szpital wojskowy, a później kolejno [9]: Fabryka Wyrobów Gum Elastycznych Józefa Wemmera [30], rządowy Dom Zdrowia (od 1836 roku [2]), szpital choleryczny, instytut moralnie zaniedbanych dzieci, schronisko dla powodzian [9], a nawet wystawa roślin [30]. W 1854 roku gmach nabyło miasto z przeznaczeniem na koszary [9].

Konserwatorium muzyczne

W 1858 roku do pałacu wprowadził się Warszawski Instytut Muzyczny [7], który kontynuował tradycje założonego w 1821 roku Konserwatorium Muzycznego [9]. Uroczyste otwarcie nowej uczelni w pałacu odbyło się 26 stycznia 1861 roku [1]. Wykładali w niej m.in. Apolinary Kątski, Aleksander Michałowski, Stanisław Moniuszko, Tomasz Nidecki, Zygmunt Noskowski, Aleksander Zarzycki, a w latach późniejszych Stanisław Barcewicz czy Ignacy Paderewski [9].

W latach 1913-1914 obok pałacu wzniesiono od strony ul. Okólnik budynek z salą koncertową, według projektu Stefana Szyllera [9], likwidując istniejący tu od XVIII wieku ogród [21]. Nowy gmach składał się z dwukondygnacyjnego budynku frontowego z fasadą od ówczesnej ul. Ordynackiej, sali koncertowej oraz skrzydła technicznego od południa. W budynku frontowym, wyposażonym w reprezentacyjny westybul, znajdowała się restauracja, cukiernia, kasy i mieszkanie właścicieli [19]. Nowy obiekt powstał w stylu zmodernizowanego klasycyzmu i empiru. W zwieńczeniu umieszczono okno termalne z trójkątnym szczytem. Początkowo nad oknem umieszczona była maska kobieca, zastąpiona następnie godłem uczelni: harfą wpisaną w wieniec. Nim jednak ukończono budowę, wybuchła I wojna światowa i Rosjanie zajęli gmach na szpital stomatologiczny. Prace dokończono po 1915 roku, gdy Rosjanie wycofali się z Warszawy [21].

Instytut Muzyczny został przemianowany w 1919 roku na Konserwatorium [13]. W 1922 roku nastąpiła rozbudowa dzieła Stefana Szyllera według projektu Teofila Wiśniowskiego. Przybyły wtedy nowe sale wykładowe [21]. W 1934 roku został powołany Instytut Fryderyka Chopina, stawiający sobie za zadanie stworzenie muzeum kompozytora, biblioteki i archiwum, wydanie narodowej edycji wszystkich dzieł Chopina, oraz organizowanie koncertów [13].

Po wybuchu I wojny światowej kolejnymi właścicielami pałacu byli S. Mroczkowski i (po bankructwie tego ostatniego w 1926 roku) Bronisław Staniewski [19].

W czasie okupacji działało tutaj konserwatorium, nawet były koncerty RGO. Podczas Powstania w czasie nalotów mieszkańcy przychodzili tu do schronów, bo były pod pałacem doskonałe piwnice. W podziemiach Niemcy zgromadzili wino, papierosy i sardynki, z których korzystali ukrywający się Polacy [37]. W okresie Powstania Warszawskiego oba obiekty Konserwatorium zostały spalone przez Niemców [6].

Nowszy gmach Instytutu rozebrano po 1945 roku [3], a w 1950 roku Instytut przemianowano na Towarzystwo im. Fryderyka Chopina [13].

Pałac został odbudowany w latach 1949-1954 według projektu Mieczysława Kuźmy [33]. Projektant przywrócił zewnętrzny wygląd z końca XVII wieku opierając się na rysunkach Tylmana z Gameren. Odsłonięto całkowicie fasadę zachodnią i dodano ciąg schodów podkreślający konfigurację terenu [1]. Mieszane uczucia wzbudziło umieszczenie na elewacji wschodniej na tympanonie popiersia Fryderyka Chopina [14], gdyż muzyk nie miał z pałacem nic wspólnego. Wnętrza są natomiast kompozycją zupełnie nową, opartą na motywach późnego baroku, rokoka i klasycyzmu. Obiekt przekazano Towarzystwu im. Fryderyka Chopina w lutym 1955 roku [1].

Pałac i mur oporowy zostały wpisane do rejestru zabytków w 1965 roku pod numerem 581 [34].

W kwietniu 2008 roku Narodowy Instytut Fryderyka Chopina ogłosił międzynarodowy konkurs na nową koncepcję Muzeum Fryderyka Chopina [8]. W założeniach chodziło o prezentację biografii i muzyki Fryderyka Chopina, jego kręgu przyjacielskiego, wpływu jakiemu ulegał, źródeł inspiracji dla jego muzyki oraz wpływu jaki wywierał na innych kompozytorów, o muzeum nowoczesne, bez zakazów, interaktywne i edukacyjne. Do drugiego etapu przeszły 32 firmy. Pierwsze miejsce i zgodę na realizację otrzymała firma Migliore & Servetto Architetti Associati. Druga nagroda przypadła Piotrowi Govenlock, wyróżniono także projekty szwajcarskiej firmy Holzer Kobler Architekturen z Zurichu i włoskiej firmy Progetto Media z Mediolanu [16].