Gmach Ministerstwa Finansów (ul. Świętokrzyska #12) powstał według projektu Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego. Chociaż jest to budynek socrealistyczny, jego wystrój bliższy jest monumentalizmowi czy klasycyzującemu modernizmowi. Dodano natomiast typowe dla socrealizmu przeskalowane elementy zdobnicze, np. portyk fasady. Czterokondygnacyjne elewacje oblicowano różowym piaskowcem i ozdobiono trzema płaskorzeźbami [23]. Gmach nieprzerwanie jest siedzibą ministerialną [1]. W budynkach zastosowano nowoczesną konstrukcję szkieletową [24]. Powierzchnia użytkowa budynku wynosi 45738 m2, a kubatura 212967 m3. W budynku znajduje się 1251 pomieszczeń biurowych. Budynek w części najwyższej ma sześć kondygnacji nadziemnych (w tym poddasze i sutereny), w pozostałej pięć kondygnacji, w części podziemnej piwnice i garaże [5]. W gmachu znajduje się własne ambulatorium [19].

Gmach ma dwanaście skrzydeł i zajmuje fragmenty pierzei ul. Świętokrzyskiej, ul. Traugutta oraz całą pierzeję ul. Czackiego. Tworzy oś urbanistyczną, chociaż mimo swej skali jest ona niezauważalna. Długość wynosi 250 m, a szerokość od 95 do 120 m. Budynek łączy cechy socbiurowca typu otwartego (palazzo) z typem zamkniętym (fortezza). Korpus główny to czworobok z dziedzińcem wewnętrznym i czterema dziedzińcami frontowymi, wychodzące we wszystkie strony świata. Taki układ nawiązuje do barokowych założeń pałacowych, poprzedzonych paradnymi dziedzińcami (cour d-honneur, entre cour et jardin). Idąc od ul. Świętokrzyskiej, napotykamy obszerny dziedziniec odjazdowy. Elewacja frontowa tej części, o bogatym rysunku architektonicznym i rzeźbiarskim, stanowi centralny akcent architektoniczny zespołu. Po przejściu bloku frontowego wchodzimy na drugi, kameralny dziedziniec, przeznaczony na użytek pracowników ministerstwa (przeznaczony na zebrania i dorywcze imprezy). Dziedziniec ten zamknięty jest od strony północnej drugim poprzecznym skrzydłem gmachu wspartym na filarach dźwigających wielką salę zebrań. Na dziedzińcu północnym zrezygnowano ze skrzydła wschodniego, otwierając widok na prezbiterium kościoła Świętego Krzyża. Cała oś znajduje kontynuację w ul. Kubusia Puchatka, którą zamyka wysoka wieża [23].

Wyposażenie wnętrz, od posadzek przez ściany po wyposażenie, zaprojektowali kompleksowo architekci gmachu. Zachowały się meble i żyrandole, kamienne posadzki, sztukaterie w ścianach i stropach oraz elementy boazerii stolarskiej, które są przykładem rzemiosła artystycznego lat 50-tych XX wieku. W jednym ze skrzydeł przygotowano salę kinową [1]. Warto też zauważyć topolę rosnącą przed gmachem ministerstwa. Jest to chyba jedna z ostatnich pamiątek po ogrodzie księży misjonarzy [24].

Na fasadzie gmachu znajdują się trzy płaskorzeźby Jana Ślusarczyka: Taniec, Praca i Hodowla, powstałe w latach 1953-1956. Są to wyjątkowo lekkie i pogodne przedstawienia, a pomysłowość i wysoką klasę widać szczególnie na pełnej interesująco stylizowanych zwierząt i detali Hodowli [6]. Dzieła zostały wykonane z piaskowca [8]. Przypominają przedwojenne dzieła w stylu art déco, choć ich tematyka została dostosowana do założenia [23].

Również z piaskowca wykonana została fontanna znajdująca się od strony ul. Świętokrzyskiej [22].

Ogród ojców Misjonarzy

Na gruntach w sąsiedztwie kościoła św. Krzyża ojcowie Misjonarze założyli ogromny ogród warzywny i fruktowy. Przykościelny ogród zaznaczony był na planie Warszawy w tym miejscu już w 1762 roku. Ogród o powierzchni 80000 łokci kwadratowych składał się z placu nabytego od OO. Augustianów, z placu Wielopolskich, z placu zakupionego przez królową Ludwikę Marię Gonzagę od obywatela Hacka, z części dwóch placów zapisanych przez Martę Serafinową oraz z części placu darowanego przez księżnę Annę Mazowiecką. Fragment od strony południowej w 1795 roku został wydzierżawiony na 40 lat niejakiemu Millerowi i przez niego zasadzony drzewkami. Wynajmowano ten plac na skład siana. Z powodu zaległości w opłacaniu czynszu, wrócił on do Misjonarzy. Od strony kościoła w 1816 roku powstał drugi mały ogród zasadzony szparagami. Składano tam dawniej drzewo. W 1817 roku ogród został otoczony parkanem. W 1854 roku wybudowano niewielką oranżerię z mieszkaniami na piętrze za 30000 zł. Ogrody zostały rozparcelowane po zniesieniu Zgromadzenia (około 1870 roku). Mieszkańcy byli przeciwni parcelacji ogrodów i zbojkotowali sprzedaż, a właścicielami działek zostali przeważnie żydzi [20].

Ulicę zwaną do 1884 roku ul. Włodzimierską na cześć Włodzimierza I Wielkiego (a później ul. Czackiego) wytyczono w 1866 roku na gruntach należących do księży misjonarzy [28]. Wkrótce została zabudowana nowoczesnymi kamienicami oraz gmachami użytkowymi [25].

Pod adresem Czackiego 6 na przełomie XIX i XX wieku swoje eksperymenty parapsychologiczne przeprowadzał doktor Julian Ochoronowicz. Podczas nich Bolesław Prus słyszał dziwne klaskanie, malarz Henryk Siemiradzki widział lewitującego medium, a historyk Aleksander Kraushar widział unoszący się stół [25].

Na rogu ul. Berga i ul. Włodzimierskiej odbywały się spektakle w [26] epizodycznie istniejącym drewnianym teatrzyku (cyrku) Rappo [28].

Obecna nazwa ul. Czackiego została nadana w październiku 1916 roku. Ulica była zamieszkiwana przed wojną wyłącznie przez zamożnych lokatorów [28].

W okresie międzywojennym na terenie obecnego Ministerstwa Finansów znajdowały się kamienice o adresach: Czackiego #2, #4, #6, #8, #10, #12, #14 i #16, Traugutta 3# i #5 oraz Świętokrzyska #6, #8, #10, #12 i #14. Był to też teren dziedzińców kamienic i pałaców od ul. Nowy Świat.

Przy ul. Świętokrzyskiej 10 działała Pracownia Artystyczna Brązowniczo-Cyzelerska założona w 1931 roku [9].

Kamienica przy ul. Czackiego 2 róg Świętokrzyskiej 14 przed 1939 rokiem posiadała bardzo bogate zdobienie elewacji. Okna pierwszego posiadały zdobienie w formie półkolumn, nad którymi na trzecim piętrze znajdowały się kariatydy. Została zniszczona we wrześniu 1939 roku, a ruiny zostały rozebrane w czasie okupacji [18]. Przy ul. Czackiego 4 mieściła się od 1938 roku siedziba Izby Handlowej Polsko-Francuskiej [29]. Elewacja tej kamienicy w latach 30-tych XX wieku została pozbawiona większości detalu zdobniczego [17]. Przy ul. Czackiego 6 mieścił się adres korespondencyjny Polskiej Agencji Informacji Handlowej czyli instytucji wywiadu gospodarczego, stworzonej w grudniu 1932 roku jako firmy pozornie prywatnej [30]. Przy ul. Czackiego 8, w mieszkaniu rodziny Luxenburgów była pierwsza siedziba klubu sportowego Warszawianka. Ostatnie ze spotkań organizacyjnych odbyło się w listopadzie 1921 roku [32]. Pod adresem ul. Czackiego 10 znajdowało się mieszkanie Pniewskich, zanim przeprowadzili się do swojej wilii [34].

Pierwszym głośnym procesem w odradzającej się Rzeczpospolitej była sprawa zabójstwa przy ul. Czackiego 14. W 1919 roku zastano w mieszkaniu martwą Paulinę Sobolewą, zniknęły też kosztowności arystokratki. Poprzedniego dnia pobiła się ona z Aleksandrą Dybowską. Mimo tego sąd uznał Dybowską za niewinną zabójstwa i skazał na trzy miesiące więzienia za kradzież [35]. Przy Czackiego 14 mieściła się również siedziba dyrekcji belgijskiego koncernu Zakładów Solvay w Polsce [37].

W budynku przy ul. Traugutta 5 róg ul. Czackiego 18 działała Komunalna Kasa Oszczędności m.st. Warszawy [16]. Została przeniesiona tu w 1931 roku [38].

Świętokrzyska 12

W sierpniu 1939 roku mieściło się w tym budynku biuro i magazyn Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Kamienica miała wyraźnie cofniętą elewację względem sąsiednich budynków. Elewacja domu frontowego była siedmioosiowa i składała się z trzech partii. Partia centralna była najwyższa, a jednocześnie także lekko cofnięta względem partii skrajnych, które na wysokości pierwszego piętra zdobiły dodatkowo szerokie balkony. Budynek powstał na początku lat 30-tych XX wieku, jako dom urzędników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Pierwsze wzmianki o mieszkańcach (są to w większości ministerialni urzędnicy i funkcjonariusze Policji Państwowej) pojawiają się w 1935 roku. Kamienica ze względu na solidniejszą konstrukcję i żelbetonowe stropy nie została całkowicie rozebrana w czasie okupacji. Naprawiono dach w części zachodniej, a część wschodnią rozebrano do wysokości pierwszego piętra i prowizorycznie zabezpieczono. Oficyna boczna w ogóle nie ucierpiała podczas bombardowań. Budynek w takim stanie przetrwał okres Powstania, mimo, że reszta okolicznej zabudowy legła w gruzach [15].

30 listopada 1942 roku żołnierze Gwardii Ludowej przeprowadzili udaną akcję w Centrali Komunalnej Kasy Oszczędności przy ulicy Traugutta 5. Udało im się odzyskać 1 052 433 złote, co było równowartością nałożonej kontrybucji [31].

Istnieją zeznania, że w sierpniu 1943 roku przeprowadzono próbę zniszczenia wtórników kart rozpoznawczych znajdujących się w urzędzie miejskim przy Czackiego 14. Po sterroryzowaniu ochrony budynku 90 kg ładunków wybuchowych miało zostać zabranych z samochodu i przeniesionych do wyznaczonego pokoju, w którym znajdowały się karty rozpoznawcze. Przed rozpoczęciem akcji Niemcy zaczęli strzelać do utajnionych uczestników operacji, co wskazywało na działanie szpiega. Akcja zakończyła się całkowitą katastrofą [36].

W 1944 roku w bramie domu przy ul. Czackiego 6 zastrzelono Niemca Johanna Kempfa oraz postrzelono Niemkę Franciszkę Frielich [13].

22 sierpnia 1944 roku przeprowadzono szturm na budynek Komendy Głównej Policji i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz zajęty przez Niemców kościół św. Krzyża. Żołnierze obsadzili posterunki przy ul. Czackiego 12, 14, 16. Stanowisko dowodzenia było w domu przy ul. Czackiego 14, przy oddziale por. Harnasia. Atak rozpoczął się od strony ul. Traugutta. W pierwszym rzucie nacierało sześć drużyn strzeleckich z minerami i saperami, reszta stanowiła odwód na ul. Czackiego. Z gmachu Komunalnej Kasy Oszczędności (KKO) przy ul. Traugutta 5 ruszył por. "Lewar" na czele czterech drużyn wraz z zespołem minerów. Niemcy wysłali goliata pod Traugutta 3/5, który spowodował zrujnowanie części stanowisk ogniowych, zerwanie klatki schodowej i powstanie wyrwy w parterze budynku, co odsłoniło wiszące w powietrzu pierwsze piętro. Po południu nastąpił atak dwóch czołgów od strony Uniwersytetu. Czołgi podziurawiły gmach KKO i piętro zaczęło się osuwać. Czołgi zostały odparte przez Powstańców, po czym ulice Traugutta, Czackiego i Mazowiecką ogarnął gwałtowny ostrzał granatników. Aby wspomóc właściwe natarcie, wybito dziurę w murze dzielącym posesję Czackiego 14 od ogródka przykościelnego [33].

W 1949 roku został wybrany projekt Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego, chociaż w konkursie otrzymał jedynie wyróżnienie. Pierwszą nagrodę zdobyli wówczas Bolesław Szmidt i Lech Tomaszewski. Wersja zrealizowana odbiega od pierwotnego projektu, który przewidywał przeprowadzenie lokalnej ulicy równoległej do ul. Nowy Świat [24]. Ramię północne miały tworzyć skrzydła zamknięte wokół szeregu trzech dziedzińców, natomiast w ramieniu wschodnim umieszczono tylko jeden dziedziniec wewnętrzny. Trzy dziedzińce północne otwierały się prześwitem parteru na nową uliczkę [23].

Gmach wzniesiono w latach 1950-1956 (1953-1954 [14], 1953-1956 [7], 1953-1958 [12]). W końcu kwietnia 1951 roku trwała zaawansowana budowa skrzydeł od strony ulicy Czackiego, w których żelbetowy szkielet wypełniano cegłą [23].

Kino Skarb

Było to jedno z trzech kin ministerialnych, działające w dawnej siedzibie kina Niespodzianka w budynku Ministerstwa Finansów na drugim piętrze. Do kina wchodziło się od ul. Traugutta. Było jednym z większych kin Warszawy [2]. Funkcjonowało w latach 1956-1978 [4].

Była to największa sala w budynku. W połowie lat 90-tych XX wieku zostało przystosowane na potrzeby IT. Tam pracowały zespoły nad systemem POLTAX [3]. W sali zachowała się dekoracja sztukatorska sufitu [1]. Ponad salą kinową znajdowała się tej samej wielkości sala balowa, z dekoracją sztukatorską sufitu, z zapleczem kuchennym i stołówką. Dziś sala kinowa podzielona jest lekką konstrukcją metalową na dwie użytkowe kondygnacje biurowe, natomiast sala balowa w jednej trzeciej pełni rolę stołówki pracowniczej, zaś w pozostałej części funkcjonują dwie profesjonalne sale konferencyjne [11].

W 2008 roku Zgromadzenie Księży Misjonarzy wniosło roszczenia o teren, na którym stoi gmach [13].

10 lutego 2012 roku została podjęta decyzja o wpisaniu gmachu do rejestru zabytków [10].

Osi założenia nie uszanowano podczas budowy metra lokując dokładnie na jej środku wentylatornię stacji Nowy Świat. Za nią schowano niebieską budkę strażnika pilnującego parkingu przed gmachem [24]. Zostały zamknięte również boczne bramy na dziedziniec i wzniesiono wysokie ogrodzenie od strony budynków uniwersyteckich przy Nowym Świecie [21]. W 2017 roku budka została zamieniona na skromniejszą i bardziej stonowaną.

Na podwórku między ministerstwem i dawnym pałacem Zamoyskich dziś jest ładny minipark z ławeczkami, zadbanymi trawnikami, drzewami owocowymi, odrobiną kwiatów i widokiem na boczną elewację kościoła św. Krzyża. Wiosną na ławeczkach na trawie siedzą studenci. Przestrzeń szpeci śmietnik wymurowany pośrodku niczym pomnik z czerwonej cegły [27].