Do warszawskiego ZOO (ul. Ratuszowa #1/3) prowadzą dwa wejścia: głównej od ul. Ratuszowej oraz od strony mostu Gdańskiego (czynne tylko w soboty, niedziele i święta). Między nimi wytyczona jest główna aleja. Większość budynków ze zwierzętami znajduje się po jej wschodniej stronie. Planowana jest budowa trzeciego wejścia, od pl. Hallera.

Ogród zoologiczny położony jest w dolinie Wisły. Od wiślanej plaży oddziela go jedynie ulica. Teren jest płaski. Kilkumetrowej wielkości wzniesienie znajdowało się przy wschodniej granicy ogrodu, gdzie wybudowano małpiarnię. Górka zbudowana była z gruntu zmieszanego z dużą ilością gruzu ceglanego, prawdopodobnie usypana po wojnie z gruzów zniszczonych budynków z terenu ogrodu i okolicy. Gruz ceglany pokrywa większą część terenu. Pod gruntami nasypowymi występują piaski wiślane, lokalnie przykryte osadami powodziowymi. Poziom zwierciadła wody gruntowej jest ściśle związany z poziomem wody w rzece. Wynosi od 0.35 do 1.70 m powyżej Wisły [17].

Kasy

Budynek kas i główna brama wejściowa powstały na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku. W 2009 roku zabytkowy budynek kas warszawskiego ZOO został wyburzony, a w jego miejscu pojawił się nowoczesny pawilon wyposażony m.in. w automaty do sprzedaży biletów. Koszt prac wyniósł około 1 mln zł [38].

Oprócz głównego wejścia od południa jest też otwierane w sezonie letnim wejście od strony północnej.

W 2017 roku trwały prace przy budowie nowego wejścia do zoo od ul. Jagiellońskiej na wysokości placu Hallera. Nowy budynek kasowy wyposażono w obrotowe bramki wejściowe a także w furtkę dla osób niepełnosprawnych poruszających się na wózkach. Forma wejścia będzie nawiązywać do drewnianych pawilonów znajdujących się na terenie ZOO [44]. Od maja 2018 roku brama jest otwarta dla zwiedzających. Budynek oprócz kas biletowych mieści niewielkie zaplecze socjalne i sanitarne. Zainstalowane kołowroty pozwalają rejestrować frekwencję [83].

Administracja ZOO

Budynek administracji w południowo-zachodniej części ZOO, na terenie dawnego lunaparku, istnieje co najmniej od 1945 roku.

Rozarium

Po wejściu do ZOO i skręceniu w prawo przechodzi się przez geometryczny ogród różany, który istniał już przed II wojną światową w praktycznie niezmienionym do dzisiaj kształcie, z fontanną pośrodku założenia.

Willa Żabińskich

Willa była jedną z pierwszych budowli w Warszawie w stylu modernistycznym [16]. Została zbudowana jako mieszkanie służbowe w 1931 roku. Zamieszkał w niej ówczesny dyrektor Warszawskiego ZOO, Jan Żabiński wraz z żoną Antoniną i synem Ryszardem. Budynek jako jedyny z terenu ZOO nie został zniszczony podczas działań wojennych i do dziś pozostał w większości niezmieniony. Otacza go ogród w stylu francuskim, w którym rośnie miłorząb zasadzony ręką doktora Żabińskiego [5].

W tym przestronnym, modernistycznym domu, zwanym też Willą pod Zwariowaną Gwiazdą rodzina Żabińskich ukrywała podczas okupacji Żydów [5] z warszawskiego getta, a także członków Szarych Szeregów, zbrojnych oddziałów polskiego podziemia, niepełnosprawnych umysłowo i wielu innych, którym groziła śmierć z ręki niemieckiego okupanta [81]. Nazwę „pod Zwariowaną Gwiazdą” wymyśliła jedna z rodzin żydowskich [43]. Ukrywającym się nadawano pseudonimy pochodzące od zwierząt. Ponieważ przebywało tu również wiele zwierząt, które miały swoje imiona, często nie było wiadomo, o kogo chodzi. Z tego powodu willę zwano Arką Noego [45]. Żabiński pomagał w wydostaniu Żydów z getta, odwiedzając je pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez piwnicę Żabińskich przeszło co najmniej 70 uciekinierów [36], chociaż szacuje się, że mogło być ich nawet 300 [41]. Wśród ocalonych byli m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross i jej mąż, prawnik Maurycy Fraenkel, pisarka Rachela Auerbach czy mikrobiolog Ludwik Hirszfeld [81]. Działalność Żabińskich uhonorował instytut Yad Vashem, nadając obojgu w 1965 roku tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata [36]. Ich historia została wykorzystana w filmie „Pianista” Romana Polańskiego, a w 2017 roku powstał o ich działalności pełnometrażowy film „Azyl” [43].

Za kryjówkę służył cały dom. Większość osób przebywała w schronie pod domem, który został zbudowany na początku wojny [43]. W piwnicy było wyjście tunelem, którego wylot ukryty był w ptaszarni (dziś jest to miejsce na trawniku niedaleko willi) [45]. Inni na noc chodzili do sąsiedniej woliery (klatki) bażanciej czy do klatek dla lwów (były puste, gdyż zwierzęta zostały zastrzelone na początku wojny) [43]. Antonina Żabińska grała na fortepianie określone utwory, które przekazywały ukrywającym się informacje. Dźwięk Jedź, jedź, jedź na Kretę! z „Pięknej Heleny” Offenbacha oznaczał, że pojawili się Niemcy i należy zniknąć w piwnicy [5]. Znana jest historia, w której pijany oficer zaczął sam grać na fortepianie zabronioną Etiudę Rewolucyjną Chopina, która sugerowała, że jest bezpiecznie. Na szczęście ukrywający się Żydzi nie opuścili swoich kryjówek [81].

Po Powstaniu Warszawskim w wilii Żabińskich przestał istnieć jeden pokój na piętrze i brakowało drewnianych ścian przegrodowych, w których od strony pracowni i gabinetu mieściły się szafy [17]. Przez wiele lat po wojnie willa była miejscem pracy dyrektora ogrodu, Jana Macieja Rembiszewskiego [36].

W 2014 roku przeprowadzono remont wilii (ogrzewania i odprowadzania wody), ocieplono fundamenty, taras i piwnice, renowacji poddano też ogród [10]. Wykonano budowę sceny, utworzono miejsce piknikowe, zainstalowano kiosk informacyjny w zamkniętej altanie ogrodowej, zagospodarowano i udostępniono właz prowadzący do piwnic oraz zainstalowano oświetlenie [50]. Rewitalizacja kosztowała 650 000 zł. W 2015 roku mieszkanie państwa Żabińskich zostało udostępnione zwiedzającym [41].

W pokojach oddano klimat lat 30-tych XX wieku. W pierwszym pomieszczeniu można przyjrzeć się gablotom zawierającym okazy owadów. Są to zbiory Szymona Tenenbauma, który w 1940 roku został zamknięty w getcie, a swoją kolekcję 500 000 okazów bezkręgowców powierzył na przechowanie Janowi Żabińskiemu. Zbiór został przeoczony podczas rabunku Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego przez oddziały SS. W salonie stoi fortepian, dzięki któremu Antonina Żabińska ostrzegała przed niebezpieczeństwem [5]. Odtworzono również bibliotekę [50]. Jest kominek zbudowany osobiście przez Jana Żabińskiego [36]. Nazwiska uciekinierów z getta wypisane są na ścianie piwnicy. Wyeksponowany został podziemny tunel prowadzący na zewnątrz budynku. W piwnicach stworzono salę pamięci po pracowni rzeźbiarskiej Magdaleny Gross, która ukrywając się rzeźbiła z gliny zwierzęta z ZOO. Jest tu m.in. odlew przedstawiający słonia Tuzinkę. W piwnicach emitowane są filmy, jeden przedstawia przedwojenną dzielnicę żydowską, inny opowieść o działalności Żabińskich podczas okupacji. Autorką nowej aranżacji Willi jest scenografka Iza Chełkowska [5].

Obok Willi stała niespełna metrowa, zniszczona figura malajskiego niedźwiedzia, ustawiona na kamiennym postumencie [37].

Akwarium i Palludarium

Budynek tuż przy ogrodzeniu po wschodniej stronie jest jednym z najstarszych obiektów w ZOO [4]. Został wybudowany w 1928 (1932 [39]) roku [2] jako szklarnia i hala dla ptaków. W latach 30-tych XX wieku uchodził za jeden z najpiękniejszych obiektów [39]. Po wojnie z oryginalnej budowli ocalał szklany dach. Przeznaczono go na akwarium z kolekcją ryb morskich i słodkowodnych [2]. Wpisano go też do rejestru zabytków [39].

W latach 2013-2015 odbył się remont akwarium [10]. Zostały wzmocnione fundamenty budynku, przebudowano wnętrze i uporządkowano otoczenie pawilonu [10]. Remont był konieczny ze względu na zły stan techniczny konstrukcji, gdyż wysoka wilgotność i temperatura przyspieszyły proces degradacji. W pawilonie wykonano nowy dach, poddasze użytkowe, dodatkowe wyjście oraz instalacje sanitarne, hydrauliczne i elektryczne. Nowoczesna wentylacja, jak również system kanalizacyjny, zostały zaprojektowane tak, aby zminimalizować wpływ ciepłej i wilgotnej atmosfery na konstrukcję budynku. Wodę do celów użytkowych podgrzewają dwie baterie solarne. Całkowity koszt remontu wyniósł 5.8 mln złotych [39].

Zamiast wcześniejszych licznych, małych zbiorników, akwarium liczy obecnie sześć dużych, imponujących akwariów. Zaraz za wejściem, przechodząc mostkiem, goście pod nogami widzą wielkie płaszczki rzeczne. Oczko wodne zagłębione zostało w posadzce hali ekspozycyjnej i mieści 10 tys. litrów wody. Otwarty zbiornik otoczony jest egzotyczną roślinnością, a sam mostek wykonano ze szklanych płyt. W głównej części ekspozycji uwagę przyciąga 11-metrowe, akrylowe akwarium o pojemności 30 tys. litrów, imitujące amazońską rzekę. To największa atrakcja po remoncie. W tym słodkowodnym zbiorniku pływa ponad 30 gatunków ryb, w tym m.in. neonki czerwone, bystrzyki axelroda czy otoski przyujściowe. Ekspozycję uzupełnia bujna roślinność z Ameryki Południowej [39]. Docelowo ma w nim pływać do 20 tys. okazów [40]. Z kolei morskie akwaria stanowią system trzech zbiorników o łącznej objętości 15 tysięcy litrów. Zamieszkują je miękkie koralowce, ukwiały i ryby rafy koralowej. Oddzielne schronienie znalazły koniki morskie. We wszystkich zbiornikach zamontowano specjalne dysze, które wytwarzają prąd morski, aby zapewnić faunie i florze warunki zbliżone do takich, jakie panują w ich środowisku naturalnym. Na zapleczu powstały nowoczesne systemy filtracyjne, dbające o stałe utrzymanie właściwych parametrów wody. Technologie uzdatniania wody zajmują znaczną część budynku i stanowią jedną z ciekawostek nowego akwarium. Całość ekspozycji jest uzupełniona multimedialnym systemem informacyjnym [39].

W części akwarium powstało w latach 2010-2012 [64] Palludarium, którego powierzchnia użytkowa wyniosła 120 m2. Jest to jednopoziomowy, częściowo podpiwniczony obiekt o funkcji przeznaczonej pod akwaria, część socjalną dla pracowników oraz całoroczne pomieszczenie dla małp z klatką zewnętrzną [64]. Wcześniej w tym obiekcie mieszkały szympansy (podwójny wybieg) a następnie zimowały gibony. Jeden wybieg pozostał dla małp, w drugim natomiast powstał zbiornik o pojemności 30 m3 (8 metrów długości [68]), imitujący amazońską dżunglę. Zamieszkały w nim arowany (bardzo skoczne ryby) i arapaimy (jedne z największych słodkowodnych ryb na świecie, nie posiadające skrzeli, oddychające powietrzem atmosferycznym, osiągające do pięciu metrów długości i 200 kg wagi). Ten zbiornik jest widoczny zarówno od strony alejki poprzez istniejące okno jak i od wnętrza pawilonu [75]. Wykończenie wykonano w technologii sztucznej skały, powstały miejsca siedzące dla zwiedzających, punkty informacyjne oraz zieleń wewnętrzna. Część małp zaprojektowano z zastosowaniem profili aluminiowych z przeszkleniami. Dodatkowo ściany zewnętrzne pochylono w celu uniknięcia odblasku, a zastosowany dach szklany ma za zadanie doświetlić wnętrze [68].

Małpiarnia

Kolejny z budynków przy ogrodzeniu kościoła to małpiarnia, istniejąca tu już od okresu międzywojennego. W budynku znajdują się sypialnie małp. Pawiany można oglądać na skalistym wybiegu, a szympansy w niepogodne dni mają do dyspozycji telewizję [4].

W warszawskim ZOO oprócz starej małpiarni małpy mieszkają w trzech innych miejscach. Powstał budynek nowej małpiarni naczelnych, a gibony, lemury i sajmirki całe lato mieszkają na wyspach na dużym stawie w centrum ogrodu (skąd nie uciekają, gdyż panicznie boją się wody) [4]. Małpy mieszkają też w żyrafiarni.

Ptaszarnia

W 1989 (1998 [31]) roku w warszawskim ZOO otwarto ptaszarnię, w której można obejrzeć wiele rzadkich i egzotycznych gatunków (ary hiacyntowe, żałobnice palmowe, korońce plamoczube, gołębiaka kasztanowata [2] czy występujące już tylko w ogrodach zoologicznych szpaki balijskie [4]). W obiekcie stworzono kilkanaście wolier (klatek), w których ptaki żyją w warunkach maksymalnie zbliżonych do naturalnych oraz pierwszą w Polsce halę wolnego lotu [8] o powierzchni 300 m2 i wysokości 9 metrów [31]. Urządzono ją jak wilgotną dżunglę azjatycką [4]. Pośrodku hali w malowniczym jeziorku pływają złote rybki. Głosy ptaków mieszają się z szumem wodospadu. Dwa razy dziennie pada w Hali deszcz tropikalny. Halę Wolnych Lotów otacza korytarz, przy którym znajduje się 15 wolier charakterystycznych dla danego kontynentu. Woliery są gęsto obsadzone roślinami, na ich ścianach zostały wymalowane pejzaże obrazujące środowiska charakterystyczne dla danych gatunków. Dużą wolierę przed wejściem do Ptaszarni zamieszkują ary [31]. Powstał tu również Ptasi Azyl z ośrodkiem rehabilitacji dla ptaków krajowych [8]. Znajdowało się tu ambulatorium, sala operacyjna oraz 8 wolier wewnętrznych i 8 zewnętrznych [31]. Ptasi Azyl w 2014 roku przeniósł się do nowej siedziby w północnej części ZOO [8].

Poza Ptaszarnią w wolierach umieszczonych w ZOO można zobaczyć między innymi bielika europejskiego, kondora wielkiego, żurawia mandżurskiego, bociana czarnego i białego, bielika olbrzymiego, piżmówkę malajską, kazuara hełmiastego, arę żółtoskrzydłą i kilka rodzajów sów.

Wybieg australijski

Na trawiastym wybiegu z czerwonym masywem skalnym mieszkają przedstawiciele fauny Australii. Dwa gatunki kangurów: kangury rude i walabie Benetta dzielą wspólny domek z oddzielnymi sypialniami (można wejść do środka). Skokom kangurów przyglądają się strusie emu (zwyczajne), kazuar hełmiasty i czarne łabędzie [4].

Małpiarnia naczelnych

W 2008 roku powstał pawilon małp naczelnych (goryli i szympansów). Ma on sześć piętrowych sypialni, dwa małe wybiegi i izolatkę. Zarówno goryle jak i szympansy otrzymały duży wybieg zewnętrzny (1000 m2), drzewa, krzewy, suche pnie i podesty. Od zwiedzających dzieli je fosa wypełniona wodą, mur oraz gęsto posadzone drzewa. Azyl w kształcie wyspy pozbawiony został krat. Koszt całego przedsięwzięcia wyniósł 14-15 mln zł. Podczas otwarcia pojawiły się problemy, gdyż opiekunowie zwierząt wskazali potencjalne luki w zabezpieczeniach i obiekty musiały zostać przebudowane. Od czasu udostępnienia zwiedzającym pawilonu jest to drugie w Polsce ZOO, w którym mieszkają goryle (o imionach MTonge, Azizi). Wcześniej w warszawskim ZOO z małp człekokształtnych były tylko szympansy [46].

Nosorożce

Wybieg dla nosorożców powstał jeszcze przed II wojną światową (przez wiele lat po wojnie była to słoniarnia) [45]. Autorem tego pomieszczenia (jak i innych) był Wenanty Burdziński, który w 1927 roku założył ogród [24]. Od 2006 roku miesza tu nosorożec indyjski Jakob, a od 2008 roku samica Shikari [4].

Słoniarnia

Pierwsza słoniarnia działała w warszawskim ZOO przed wojną [4]. Dwa pierwsze słonie otrzymały imiona Jaś i Kasia II. Kasia, pochodząca z Indii, należała do ulubieńców Warszawy. Jadała chleb razowy i pytlowy, marchew i buraki pastewne, siano i sieczkę z owsem. Była przyzwyczajona do czystości i dobrych gatunków pożywienia. Na zimę przenosiła się ze swej zagrody letniej do własnego domu [25]. Jaś (również słoń indyjski) był 6-letnim samcem, zakupionym w maju 1929 roku w ZOO w Rotterdamie. W 1937 roku [35] urodziła się im słonica Tuzinka - jedyny słoń urodzony dotąd w polskim ZOO [59] i dwunasty na świecie (stąd imię) [33].

Tuzinka w 1939 roku trafiła do ZOO w Kaliningradzie, gdzie padła w wieku 7 lat. W tym samym roku zginęli jej rodzice. Przed II wojną światową w ZOO mieszkały jeszcze dwie inne słonice: Taku (przejazdem) i Jenny (najprawdopodobniej została sprzedana do cyrku wiosną 1939 roku) [35]. Na wybiegu słoni podobno była przechowywana przez AK-owców broń [54].

Druga słoniarnia została założona w alei wschodniej, w miejscu obecnego wybiegu dla nosorożców [31]. Mieszkała w niej w latach 1951-1956 Kasia III. Towarzystwa miał jej dotrzymać samiec o imieniu Jasio Partyzant, który został podarowany przez rewolucjonistów wietnamskich i do ZOO trafił w 1955 roku, jednak przeżył tu zaledwie 16 miesięcy [35].

Po śmierci Jasia Partyzanta do ZOO w 1958 roku trafiła słonica Sonia, potem kolejno Rayah (w 1957 roku) i Nera (w 1963 roku). Rayah większość życia przeżył samotnie na małym wybiegu od strony słoniarni. Przez długi okres był to jedyny samiec słonia w Polsce [35]. Sonia była najdłużej żyjącym słoniem w ZOO, gdyż w Warszawie mieszkała 41 lat [35]. Padła w 1999 roku mając 54 lata [31]. Ponieważ słonie wygrzebywały kawałki cegieł lub porcelany i rzucały w ludzi, gdy domagały się jedzenia [21], zaplanowano budowę nowej słoniarni. Słoniowy wybieg na krótki czas odziedziczyły wielbłądy, a następnie nosorożce [31].

Obecna słoniarnia powstała w latach 2001-2003 [26] i jest jedną z najnowocześniejszych w Europie [18]. Jej budowa kosztowała 12 mln zł [75]. Zajmuje powierzchnię 6000 m2. Zwierzęta mają do dyspozycji duży wybieg z dwoma otwartymi basenami i mały wybieg na wypadek, gdy któryś ze słoni zapragnie samotności [4], wybieg wewnętrzny, basen z podgrzewaną wodą oraz dom z czterema sypialniami [18]. Bryła słoniarni podobno jest inspirowana budynkiem z Parku jurajskiego [75]. Od strony ptaszarni znajduje się fosa [20]. Wystrój wnętrza słoniarni sprawia wrażenie dżungli, w której można się zaszyć i siedząc na ławeczce oglądać słoniowe zwyczaje. Całość dopełnia przepiękna kolekcja ponad pięciuset słoników w gablocie i na parapetach okiennych [30]. Opiekunowie monitorują na ekranach, co się dzieje ze słoniami [21]. Budynek jest najwyżej położonym punktem na terenie ZOO [22]. Na budynku z zewnątrz znajdują się budki lęgowe dla jerzyków (Jerzyki są prawdziwymi zabójcami komarów) [29]. W budynku mieszkają też najmniejsze ssaki kopytne, spokrewnione ze słoniami góralki przylądkowe [18][19].

W 2012 roku przebudowano obiekt. Taras nad wejściem do słoniarni został wsparty na dwóch kolumnach i rozciąga się z niego widok na całe ZOO. Ustawiono na nim dla zwiedzających lunetę [23].

Słoniarnię zamieszkuje jedyne w Polsce stado hodowlane słoni afrykańskich. Początkowo były to dwie samice (Buba i Fryderyka przybyły w 2004 roku [4]) i jeden samiec (Leon przybył w 2003 roku [4]) [18]. W 2009 roku dołączyła do nich słonica Erna [28]. Patronem Fryderyki jest port lotniczy im. Fryderyka Chopina, a jej matką chrzestną Otylia Jędrzejczak [21].

Na wschód od słoniarni znajduje się mały kwadratowy budynek, który przetrwał II wojnę światową jako jedyny obiekt z sąsiadującego z ZOO terenu magazynów kolejowych.

Chata pod Strzechą i Belwederek

W zabytkowej Chacie pod Strzechą znajduje się siedziba i sklepik fundacji Panda [48]. To jeden z najstarszych obiektów w ZOO, z 1928 roku. Pierwotnie była to stajnia dla zebr i wielbłądów. Od 2014 roku odbywają się tu zajęcia dydaktyczne dla dzieci oraz spotkania Klubu Miłośników Warszawskiego ZOO. W 2016 roku przeprowadzono generalny remont basenu i fontanny (przedwojenna sadzawka z fontanną znajduje się pośrodku ogrodu w kształcie wachlarza) przed Chatą oraz wykonano renowację ogrodu wokół Chaty [50].

Obok jest kolejny z najstarszych budynków w warszawskim ZOO, tzw. Belwederek. Został wybudowany w 1928 roku i przez wiele lat służył jako Pawilon Zwierząt Futerkowych (mieszkały tu kuny, tchórze i szopy pracze). W latach 10-tych XXI wieku funkcjonował jako bar prowadzony przez zewnętrznych ajentów. W 2016 roku bar przejęła fundacja PANDA i przeprowadziła remont [49].

Baśniowe ZOO

W 2012 roku na terenach na wschód od fontanny otworzono ogród dla dzieci. Jest to zagroda, w której można poznać i nakarmić zwierzęta domowe (znane z bajek). Inauguracją było pojawienie się trzech półrocznych chińskich świń maskowych z prywatnego ZOO w Borysewie [47]. Są też osiołki, kucyki, kozy angorskie, morskie świnki, króliki oraz kury jedwabiste. Na terenie baśniowego ZOO jest też kryty strzechą biesiadnik, w którym urządzane są urodzinowe przyjęcia dla dzieci. Można też urządzić piknik na trawniku [4]. Teren zajmuje 10 tys. m2 [2].

W centrum, obok dużej polany piknikowej, znajduje się nowoczesny plac zabaw. Plac jest podzielony na trzy części, każda dostosowana do innej grupy wiekowej. Całość wyłożona jest tartanową nawierzchnią. W pobliżu placu zabaw znajduje się ekologiczna ścieżka zmysłów, ścieżka sprawnościowa, tartanowa skocznia dla dzieci oraz mini boisko do koszykówki. W sezonie letnim wzdłuż głównej alei ZOO kursuje kolorowa ciuchcia. W czasie przejazdu od bramy głównej do hipopotarium zwiedzający mogą posłuchać opowieści o zwierzętach spotykanych na trasie [6].

Herpetarium

Herpetarium oddano do użytku w 1997 roku. Posiada przeszklone ściany [2]. Mieszka tu kilkaset przedstawicieli 50 gatunków gadów [7], m.in. krokodyle (syjamski, kubański oraz krótkopyski), żółwie, węże (jedyny jadowity gatunek to grzechotnik straszliwy), jaszczurki i warany oraz płazy [2]. Żółwie wodne mieszkają w malowniczej rzece, a krokodyle mają do dyspozycji baseny zewnętrzne w gęsto zarośniętym krokodylim ogrodzie [4], który zwiedza się z drewnianych pomostów [7].

Sala bezkręgowców

Pawilon bezkręgowców został otwarty w 2006 roku w całkowicie zmodernizowanej przedwojennej starej kuchni, w amerykańskiej części zoo. Znajduje się tu 30 terrariów o bardzo ciekawej konstrukcji. Część przypomina wydrążone pnie drzew, część jest umieszczona w skalnych wnękach. Pawilon podzielony został na strefę dzienną i strefę nocną (umieszczoną w skalnym tunelu, zamieszkiwaną przez karaczany). Znajduje się tu również kiosk multimedialny z informacjami o mieszkańcach. Ważnym elementem pawilonu są rośliny, które są tak liczne, że w pawilonie można się poczuć jak w dżungli (swoje robi też wysoka temperatura). W centralnej części pawilonu znajduje się sadzawka. Pawilon obsadzony jest różnymi gatunkami traw. Od północy połączony jest z wybiegiem jaguarów, od wschodu natomiast znajduje się chatka mrówkojadów. Modernizacja pawilonu kosztowała 2.5 mln złotych [51]. Do wystawianych gatunków należą m.in. liśćce, wij, skorpion, rohatyniec herkules, rak oraz ślimak achatina zwyczajna [2].

Mrówkojady

Mrówkojady olbrzymie [4] zamieszkały w nowym domku w 2010 roku [13]. Ponieważ mrowiska są w Polsce pod ochroną, dostają zmielone mięso, rozmoczoną suchą psią karmę, mączniaki, gammarusa, owoce, jajka i miód [4].

Lamparciarnia

Po II wojnie światowej władze ogrodu zdecydowały się powrócić do hodowli średnich i dużych kotów. Po lwach i tygrysach przyszła kolej na lamparty, pumy i jaguary. Zaprojektowano im siedzibę w centralnej części ZOO. Obiekt został wybudowany w 1953 roku. Składał się z zaplecza (gdzie zwierzęta nocowały i zimowały), kuchni oraz wolier zewnętrznych, gdzie w ciepłe dni miały możliwość spędzania czasu na powietrzu. Na ciąg klatek składało się pięć modułów (cztery po 25 m2, ostatnia 35m2), które można było łączyć ze sobą poprzez otwierane przejścia. Wielkość całego kompleksu wyniosła 420 m2, z tego 135 m2 stanowiła ekspozycja zewnętrzna. Wystrój składał się głównie z pni, konarów, głazów, półek na ścianach i małych krzewów i drzewek. Podłoże było piaszczyste [15].

Z początku pawilon nosił nazwę Pawilonu Małych Drapieżników. Mimo małej powierzchni budynek był do końca lat 60-tych XX wieku otwarty zimą dla zwiedzających [15]. Początkowo mieszkały tu różne zwierzęta (szakale, ostronosy, niedźwiedzie, pumy), pierwsze jaguary pojawiły się na początku lat 60-tych XX wieku. Przez lata mieszkały tu (patrząc od prawej) pumy, czarne jaguary, lamparty i jaguary. W 2003 roku po raz ostatni w lamparciarni urodziły się kocięta. W 2006 roku jaguary wyprowadziły się do nowej rezydencji, a przed starymi wolierami stanęła tabliczka „Ten obiekt przeznaczony jest do likwidacji” [15]. Zburzenie lamparciarni było przekładane ze względu na długowieczne lamparty cejlońskie, które by nie zniosły przeprowadzki [75]. W sierpniu 2012 roku został ogłoszony przetarg na rozbiórkę budynku, a w październiku go przeprowadzono [15].

W lipcu 2006 roku oddano do użytku nowy obiekt dla jaguarów. Był to duża, atrakcyjnie urządzona woliera [4]. Wcześniej mieszkały tam niedźwiedzie himalajskie [51].

Żyrafiarnia

Obecna żyrafiarnia warszawskiego ZOO została otworzona w 2012 roku po generalnym remoncie. Ze starego, zbudowanego jeszcze w latach 70-tych (60-tych [53]) XX wieku budynku zostały tylko ściany. Wymieniono podłogi, odświeżono wnętrza, zniknęły grzejniki. Teraz grzeją u afrykańskich antylop bongo [52]. Powstały też nowe pomieszczenia dla opiekunów [53]. Zewnętrzny wybieg nie jest ogrodzony siatką, otacza go fosa. Wewnątrz żyrafiarni znajdują się miejsca dla małp. Mieszkają tu pigmejka karłowata, marmozeta zwyczajna, tamaryna białoczuba, kapucynka i pawian płaszczowy [2].

W sąsiedztwie żyraf mieszka liczna rodzina bongo - najpiękniej ubarwionych antylop na świecie. Zwiedzając obiekt nie wolno przeoczyć stadka surykatek, które latem z budynku mogą wychodzić na wybieg zewnętrzny. Mają tu liczne korytarze i podziemne kryjówki. Przed wejściem do podziemnego królestwa wystawiają wartownika, który w razie zagrożenia alarmuje resztę grupy donośnym piskiem [4].

Lwiarnia

Do 1935 roku istniała południowa część lwiarni, w której aktualnie mieszkają tygrysy. Do 1945 roku obiekt został rozbudowany do obecnego kształtu. W 1952 roku tygrysom dobudowano wybieg [13].

Pod wybiegiem dla lwów znajduje się podziemna arena (widać ją przez betonowo-szklaną kopułę na wybiegu [45], która jest jednocześnie jej sklepieniem), na której przed wojną odbywały się pokazy obłaskawiania lwów, prowadzone przez tresera [11]. Podczas II wojny światowej było to jedno z miejsc, w którym państwo Żabińscy ukrywali Żydów [13]. Tuż po wojnie organizowano tu pokazy zwierząt, żeby zebrać pieniądze na odbudowę ogrodu zoologicznego [45]. Według innych źródeł konstrukcja powstała w latach 50-tych XX wieku. Arena została zamknięta na początku lat 70-tych XX wieku [54]. Od tego czasu arena jest nieużywana (najwyżej do zimowania żółwi [54]), do tego często zalewa ją woda. Rzadko jest udostępniana dla zwiedzających [11]. Są w niej stopnie, które tworzą trybuny dla widzów, a arena jest otoczona kratami i klatkami zwierząt [45].

Hipopotarium i rekinarium

Pierwsze hipopotamy nilowe sprowadzono do warszawskiego ZOO w 1936 roku [13]. Wtedy też powstał dla nich wybieg.

Po II wojnie światowej koniec przebudowy i remontu ówczesnej hipopotamiarni nastąpił w 1954 roku. Hipopotamy żyły w niej do 2008 roku (najdłużej Aniela i Gucio). Decyzja o rozpoczęciu budowy nowego domu dla hipopotamów i jednocześnie akwarium morskiego zapadła w 2006 roku, a prace zrealizowano w latach 2007-2008. Nowe hipopotarium otwarto dla zwiedzających w 2010 roku (otwarcie było przekładane pięć razy [13]) [12]. Stara hipopotamiarnia została zniszczona, a na jej miejscu powstał wybieg zewnętrzny hipopotamów [13].

Hipopotarium wraz z panoramicznym akwarium morskim to budynek jednokondygnacyjny z nadbudowaną częścią socjalną i wentylatornią. Powierzchnia użytkowa obiektu wynosi 481 m2, powierzchnia zabudowy 1321 m2, a kubatura 7200 m3 [55]. W obiekcie znajdują się: basen wewnętrzny dla hipopotamów z plażą i dwupoziomową widownią (zwaną szklarnią), zagroda z czterema boksami noclegowymi, basen zewnętrzny, akwarium morskie wraz z widownią i zapleczem oraz zespół pomieszczeń socjalnych, technicznych, technologicznych oraz magazynowych. Basen wewnętrzny wykonany został jako niecka betonowa i ma powierzchnię 115 m2 i objętość 215 m3. Basen zewnętrzny ma powierzchnię 200 m2 (25×16 m) i objętość 240 m3. Nad wewnętrznym basenem dla hipopotamów został wykonany dach typu szklarniowego z uchylnymi oknami, które otwierają się automatycznie [55]. Warszawskie ZOO jako jedyne w Polsce daje możliwość zobaczenia hipopotamów pod wodą [13].

W akwarium morskim (rekinarium) znajduje się żelbetowy zbiornik wodny w kształcie wycinka walca o objętości 90 000 litrów (90 m3), z wygiętą w kształcie łagodnego łuku panoramiczną szybą akrylową o wymiarach 9.6×2.7 m i grubości 14 cm (koszt wykonania szyby wyniósł 350 tys. zł, fragment szyby prezentowany jest jako eksponat na ścianie obok akwarium), a także zbiornik kwarantannowy z tworzywa sztucznego o objętości 4.1 m3. W rekinarium mieści się też widownia i eksponaty dydaktyczne [55]. To najdroższa inwestycja warszawskiego ZOO, która wyniosła 23 mln zł. To również najnowocześniejszy pawilon tego typu w Polsce. Łącznie zajmuje 1733 m2. Większą część obiektu zajmują pomieszczenia techniczne i zaplecza hodowlane [13].

W 2012 roku w Hipopotarium zamieszkały dwa hipopotamy nilowe: Hugo i Pelagia. W basenie wraz z hipopotamami pływają jazie, karpie, amury, tołpygi pstre, piranie paku i jesiotry. Basen zewnętrzny użytkowany jest od kwietnia do października. Konieczne jest ogrzewanie wody, która w całorocznym basenie wewnętrznym wynosi 16-24 stopni Celsjusza. Temperatura powietrza w hipopotarium i w akwarium morskim latem wynosi 27, a zimą 18-22 stopni Celsjusza [55]. 1/4 budynku zajmuje stacja filtrów, która sprawia że hipopotamy pływają w przezroczystej wodzie [75]. Woda w basenach jest filtrowana przez zbiornik przelewowy, mikrosito, filtry piaskowe, zaplanowano też czyszczenie zbiorników co dwa tygodnie. W hali tropikalnej wilgotność powietrza wynosi około 80%, zatem w celu zapewnienia właściwych warunków wilgotnościowych dla roślin tropikalnych i hipopotamów odbywa się zamgławianie za pomocą systemu zraszającego [55].

Najważniejszym mieszkańcem akwarium jest tawrosz (rekin zwany też tygrysem piaskowym) [55]. Mieszkają tu też trzy żarłacze czarnopłetwe, osiem rekinów dywanowych oraz dwie bliskie kuzynki rekinów, orlenie cętkowane [75], rekin arabski, zebrosomy, argusy i ławica innych ryb z mórz tropikalnych i raf koralowych [55]. Przy wystroju akwarium pracowała m. in. scenograf teatru wielkiego Izabela Chełkowska. Rekiny mają zapewnione stałe parametry (25 stopni Celsjusza) [75]. Do zbiornika ekspozycyjnego wpływa woda w objętości 90 m3/h, zdemineralizowana i zasolona (33 promile) [55]. Budynek ma też awaryjne zasilanie, gdyż urządzenia obsługujące pawilon muszą pracować cały czas (rekiny są bardzo wrażliwe na zmiany warunków). Na ścianie naprzeciwko akwarium umieszczono kilka sztucznych rekinów, gdzie pokazana jest ich anatomia. Nad jednym z wejść wisi rekin młot (kiedyś był w pawilonie akwarium). W sali panuje półmrok, leci nastrojowa muzyka. Dodatkową atrakcją jest wielka muszla przydacznicy olbrzymiej, w której znajdują się ulotki promujące akcję ochrony rekinów [75].

Przy schodach prowadzących do basenu hipopotamów, znajduje się nieduży Pomnik Hipcia. Zwraca uwagę rozpostartą paszczą, kołkowatymi zębami i nieco groteskowym świńskim tułowiem [37].

Ośrodek gospodarczy

W północno-wschodniej części znajduje się ośrodek gospodarczy ZOO. Powstał między 1982 i 1990 rokiem.

Ptasi Azyl i CITES

Obok północnego wejścia do ZOO w latach 2011-2012 powstał pawilon Ośrodka Rehabilitacji Krajowych Ptaków Chronionych. Ptasi Azyl, zajmujący się leczeniem i rehabilitacją ptaków istnieje na terenie ZOO od 1998 roku. Stworzenie nowej siedziby było konieczne, aby chore ptaki nie musiały wchodzić na teren ogrodu [57]. Azyl dla Ptaków przyjmuje rocznie ponad 5 tysięcy pacjentów [32]. Ośrodek został wyposażony w nowoczesny sprzęt diagnostyczno-chirurgiczny oraz sprzęt umożliwiający podgląd w trakcie wykonywanych zabiegów [56]. Projekt wykonała Autorska Pracownia Architektury CAD Sp. z o.o., a generalnym wykonawcą była firma AMP. Obiekt jest budynkiem niepodpiwniczonym, jednokondygnacyjnym [57].

W jego bezpośrednim sąsiedztwie powstał pawilon dla gadów CITES. Oba budynki mają formy prostopadłościanów o tej samej długości boku. Powierzchnia całkowita jednego budynku wynosi 230 m2, a wartość całej inwestycji przekroczyła 3.7 mln zł [57].

Wybieg irbisów

18 sierpnia 2017 roku nowy wybieg panter śnieżnych został udostępniony publiczności. W skład kompleksu wchodzi budynek hodowlany bez dostępu dla zwiedzających oraz dwa zewnętrzne wybiegi z oczkami wodnymi. Całość przykryta jest lekką siatką zabezpieczającą przed ucieczką zwierząt. Przed częścią dla zwiedzających znajdują się dwa place ze skałami, stanowiące wizualne połączenie wybiegu z resztą ogrodu. Całość zlokalizowana jest na terenie o powierzchni 2033 m2. Zwierzęta można obserwować m.in. przez szyby wglądowe. Formę wybiegu stanowią skały oraz zieleń, nawiązujące do terenów górskich, trawiastych i leśnych środkowej Azji (pantery śnieżne lato spędzają w górach, a zimą schodzą na tereny leśne). Formy skalne zostały wykonane w technologii sztucznej skały. Kompleks z ogrodem i basenem dla panter śnieżnych zaprojektowało biuro projektowe APS 97 Bartosz Kozłowski, a projekt zrealizowała firma ŁUNIBUD [32]. Nowy wybieg dla panter umiejscowiony jest w sąsiedztwie wybiegów dla lwów i tygrysów. Budowa kosztowała 2.4 mln zł. To jeden z najpiękniejszych i najnowocześniejszych takich obiektów w Europie [42].

Główna aleja

Wzdłuż zachodniej części głównej alei ZOO ciągną się wybiegi dla zwierząt, w tym kopytnych, m.in. wybiegi wilków grzywiastych, żubrów, bizonów, zebr, fok, wydr, niedźwiedzi, danieli [75]. Po wschodniej stronie znajduje się tzw. jezioro ptasie i małpie wyspy, na których żyją gibony, lemury i sajmirki. Jezioro o charakterze krajobrazowym powstało w miejscu przedwojennych stawów, które zarosły podczas okupacji [4]. W pobliżu wyspy w 2016 roku powstał pawilon dla lemurów katta [78]. Po południowej stronie jeziora znajduje się wybieg gepardów [4]. Tuż przy wejściu, obok dyrekcji ZOO można zobaczyć wybieg niedźwiedzi polarnych i wydr, powstałe po II wojnie światowej.

Drzewostan alei stanowią lipa, klon, świerk, oraz jodła. W okresie powojennym zasadzono topole mieszańcowe oraz topole czarne, nasadzone jako drzewa szybko tworzące zwarte zadrzewienie. W 2017 roku przeprowadzono wycinkę topól ze względów bezpieczeństwa (wycięto 81 drzew, a 6 drzew i 76 m2 krzewów przesadzono). Zbiegło się to w czasie z remontem Alei Głównej ZOO i wymianą instalacji wodno-kanalizacyjnej. Nawierzchnia asfaltowa Alei pochodziła z lat 50-tych XX wieku i przed remontem była w złym stanie za sprawą wybrzuszeń spowodowanych przez powierzchniowo rosnące korzenie drzew. Po wycince przeprowadzono nasadzenia w alei 150 sztuk grabu i 56 sztuk na trawnikach przy alei. Dodatkowo wzdłuż chodnika alei zasadzono żywopłot z krzewów irgi błyszczącej. Obszar pomiędzy chodnikiem a wybiegami zwierząt zajęły krzewy [79]. Wykonawcą robót było konsorcjum firm: TOMBRUK Sp. z o.o. i ROKOM Sp. z o.o. Aleja na całej długości zyskała dyskretne oświetlenie, powstały też ławki dostosowane dla osób niepełnosprawnych [80], nowe śmietniki, ustawiono również dekoracyjne lampy. Reprezentacyjny charakter ciągu komunikacyjnego podkreślił żywopłot z irgi błyszczącej. Tereny zieleni pomiędzy chodnikiem a wybiegami uzupełniono hortensjami. Łączna długość Alei wynosi około 1000 metrów. Wiosną 2018 roku wyremontowana aleja została udostępniona zwiedzającym [83].

Fokarium

Fokarium jest jedynym przedwojennym obiektem po zachodniej stronie głównej alei.

Naprzeciwko basenu dla fok znajduje się od 2002 roku rzeźba foki. Ten obiekt, często fotografowany przez zwiedzających, nie należy do ZOO, lecz jest przez nie dzierżawiony. Jest własnością autora, artysty Piotra Rzeczkowskiego i miał być czasową ekspozycją. Obiekt przypadł zwiedzającym do gustu i pozostał do dzisiaj. Twórca, mimo wielokrotnych próśb, nie otrzymał od ZOO żadnego wynagrodzenia za rzeźbę [37].

Rzeźba lwa

Rzeźba Śpiący lew pojawiła się przy bocznym wejściu do warszawskiego ZOO w latach 50-tych XX wieku. W 2006 roku okazało się, że to rzeźba wykonana przez Theodora Kalidego w 1873 roku, która wieńczyła najpierw pomnik poległych na bytomskim rynku, po kilku przeniesieniach znalazła się w parku miejskim w Bytomiu, skąd zniknęła. Po sporze władz obu miast do Bytomia w 2008 roku pojechał oryginał, a w głównej alei warszawskiego ZOO stanęła kopia [37].

Kamień Wenantego Burdzińskiego

W centralnej części ZOO znajduje się głaz z wykutym napisem, upamiętniający dyrektora Wenantego Burdzińskiego.

Okolice ZOO to dawny Golędzinów [72], sięgający od Ronda Starzyńskiego aż do Parku Praskiego [73]. Była tu wieś, która istniała już w XIV wieku (w 1378 (1387 [73]) roku powstała na prawie chełmińskim) [72]. W XV wieku Golędzinów stanowił własność rycersko-szlachecką, a w XVIII wieku należał do chorążego i sędziego warszawskiego Teodora Szydłowskiego [73]. W 1764 roku Golędzinów kupił za 9000 złotych polskich król Stanisław August Poniatowski i założył jurydykę zwaną Golędzinowem Królewskim. Golędzinów posiadał cztery ulice: Zakroczymską, Graniczną, Nadwiślaną i Garbarską, przy których znajdowało się 46 posesji i słynął ze swych garbarni (w 1792 roku istniało tu 13 garbarni, a w miasteczku mieszkało około tysiąca ludzi). W 1782 król wydzierżawił część obszaru F. Bielińskiemu i J. Lechmanowi. Lechman miał tu pięć posesji z domami, a w tym browar zwany królewskim. Założył też manufakturę sukienniczą [72] oraz wraz z radcą handlowym Sartoriusem (który w 1790 roku posiadał tu trzy drewniane domy, jeden z piekarnią, a dwa kolejne z garbarniami) przekazał dwie posesje ze starymi budynkami na kościół i mieszkania pastora luterańskiego i zakrystiana. W 1783 roku król Stanisław August Poniatowski darował niemieckim obywatelom dalszy teren z przeznaczeniem na kościół i cmentarz, najprawdopodobniej gdzieś w północno-wschodniej części obecnego ZOO. Darowane place położone były przy Szosie modlińskiej i ul. Starej Golędzinowskiej nr 70 lub 71. Pierwszy plac miał 254 na 88 łokci, a drugi 168 na 46 łokci [72]. W 1791 roku Golędzinów Królewski przyłączono do Warszawy [73].

Kościół luterański, zapewne drewniany, został zniszczony w 1794 roku podczas szturmu Pragi przez armię rosyjską gen. Suworowa, chociaż podobno w 1807 roku istniał na Golędzinowie w jego miejscu inny drewniany kościółek [72].

W latach 1806-1811 na nadwiślańskiej części Golędzinowa wzniesiono fortyfikacje napoleońskie, zaś w 1833 roku władze rosyjskie przejęły tereny Golędzinowa, na których zbudowały fort Śliwickiego [73]. Dzisiejsza ul. Jagiellońska (wcześniej ul. Wspaniała, zwana też ul. Senatorską i Szosą Petersburską) przeprowadzona została 1820 roku jako trakt między rogatkami Golędzinowskimi (Petersburskimi), istniejącymi na wysokości ZOO i Grochowskimi [70]. W 1862 roku na terenie obecnego ZOO istniała zabudowa przy takich ulicach jak Mizerna, Błotna, Krzywa i Dziwna [2]. W II połowie XIX wieku została zniszczona przez Rosjan jako przedpole zbudowanej po drugiej stronie Wisły Cytadeli [2].

Pozostałością po gminie ewangelickiej był nieduży, zaniedbany cmentarz. W 1859 roku warszawscy Luteranie postanowili zatroszczyć się o pamiątkę po ich praskich współbraciach. Plac został ogrodzony, w środku cmentarza stanął nowy krzyż z wyobrażeniem Pana Jezusa. Jednakże władze carskie zlikwidowały Cmentarz golędzinowski, a zarząd inżynierii wojskowej zagarnął teren Luteran w pobliżu rogatek petersburskich i wybudował tam młyn oraz spichrze. W 1911 roku Sąd Okręgowy zasądził na rzecz zboru grunt o powierzchni 42778 łokci kwadratowych w ramach rekompensaty [72].

W 1875 północna część ul. Petersburskiej stała się wewnętrzną aleją wielkich carskich koszar na których zabudowania składało się około 35 baraków koszarowych i magazynowych. W 1916 roku wszystkie rosyjskie placówki rządowe i wojskowe zostały przejęte przez władze polskie, zaś ulica Petersburska otrzymała (w 1919 roku [70]) nazwę ul. Jagiellońskiej [71].

W 1900 roku większość terenu ZOO w zachodniej części stanowiły podmokłe tereny i stawy, które porastała roślinność. Dalszą część Golędzinowa przyłączono do Warszawy w 1916 roku [73].

Uchwałą magistratu w dniu 14 czerwca 1927 roku utworzono Miejski Ogród Zoologiczny na Pradze [2], pierwszą placówkę tego typu, która zyskała oficjalne poparcie miasta [1] i piąty ogród zoologiczny w Polsce [69]. ZOO utworzono na działce o powierzchni 12 ha [14][45], na której wcześniej mieściła się szkółka roślin zakładu zieleni miejskiej [1]. Prowadzenie ogrodu powierzono Wenantemu Burdzińskiemu, byłemu dyrektorowi i założycielowi ogrodu zoologicznego w Kijowie [2], najsłynniejszemu polskiemu zoologowi tamtych czasów. Dyrektor osobiście nadzorował prace nad budową pawilonów (m.in. codziennie wstawał o 4:00 rano i szedł na plac budowy) [1]. Ogród otwarto 11 marca 1928 roku. Mieszkańcami były zwierzęta odkupione za symboliczną złotówkę z prywatnego ZOO pana Pągowskiego oraz zwierzęta przekazane Ogrodowi przez Muzeum Pedagogiczne, które na swym terenie prowadziło Międzyszkolny Ogród Zoologiczny [62].

Burdziński zmarł w grudniu 1928 roku na zapalenie płuc. Jego ostatnia wola: „nie zabierajcie mnie z ogrodu, niech mi śpiewają moje ptaszki” nie została spełniona, został pochowany na warszawskich Powązkach [1]. Przy ulicy Ratuszowej można było za jego czasów oglądać 475 okazów (3/4 stanowiły ptaki [58]). Park cieszył się wielkim zainteresowaniem i w pierwszych dwóch tygodniach po otwarciu gościł 6500 osób [17].

W 1928 roku ZOO posiadało 17 małp (w tym tzw. świętą małpę z gatunku Hulman) i trzy lwy: Djana i Sylwa oraz Apollo. Pierwszymi lampartami była para Antynea i Pattu, a pierwszymi niedźwiedziami para Maksima i Wojtka (samica). W 1930 roku narodziła się im Pszczółka. Do 1934 roku narodziły się tu 34 lwy, które były głównym środkiem wymiany z innymi ogrodami. W 1935 roku w ZOO zamieszkała żyrafa Miss Rositta. W tym samym roku zbudowano nowy wybieg dla lwów. W 1936 roku na terenie ZOO działało „lwie przedszkole”, w którym były tresowane lwy w wieku od kilku miesięcy do dwóch lat [13]. W roku 1935 roku teren ZOO powiększył się do 32 ha [13].

Miasto rozpisało konkurs na nowego dyrektora. Wygrał młody adiunkt zakładu zoologii, Jan Żabiński i zamieszkał w ZOO wraz z żoną, Antoniną [1]. Para żyła w domu razem z borsukiem, królikami, prosiętami, małpką i szczurem piżmowym. Kiedy lwica przestała karmić swoje młode, Żabiński postanowił wykarmić zwierzęta mlekiem swojej siostry Hanny, która w tym czasie również urodziła dziecko [81]. Za ich czasów, w 1937 roku, przyszło na świat słoniątko Tuzinka [1].

W 1939 roku postępowała budowa nowoczesnej lwiarni, w maju oddano do użytku pawilon hipopotarium z obszernym basenem letnim (gdzie mieszkała para Bob i Molly), pojawiły się żyrafy w żyrafiarni i żubry [3]. Był też wybieg dla białych niedźwiedzi [17]. Zwierzostan przedwojennego warszawskiego ZOO nie przekraczał jednak 250 gatunków [3].

W lecie 1939 roku przygotowywano się do wojny. Magazyny zaopatrzono w większe zapasy paszy, zgromadzono też niezbędne ilości węgla i drewna opałowego [3]. Żabiński zakładał, że niemieccy lotnicy nie będą bombardować zwierząt, bardziej obawiał się użycia przez Niemców gazów trujących. Ponieważ dowództwo obrony Warszawy dla ochrony mostów zlokalizowało na terenie ZOO artylerię przeciwlotniczą i batalion zapór balonowych, zastąpiony po 6 września przez ciężką artylerię oraz umieszczono tu obóz kawalerii (o czym niewątpliwie Niemcy wiedzieli), a od wschodu z ZOO graniczyły tereny i zabudowania intendentury wojskowej [3], bombardowania były nieuniknione.

Na rogu ul. Ratuszowej i Wybrzeża Helskiego istniała wysoka metalowa konstrukcja na szczycie której był umieszczony wielki biały neon składający się z trzech liter tworzących napis ZOO. Teren nie należał do ZOO, znajdował się tam komisariat rzeczny Milicji Obywatelskiej oraz hangary na nieużywane w danym czasie motorówki. Po neonie pozostały cztery betonowe słupy na sterczących z ziemi blokach [76].

Magazyny wojskowe

Po wschodniej stronie ZOO, na obszarze od obecnej Słoniarni do Żyrafiarni, wcześniej znajdowały się magazyny. Teren ten został latem 1903 roku przekazany wojsku przez dotąd go dzierżawiący zarząd miasta Warszawy. Okręgowy zarząd intendentury w następnych latach zbudował tam trzecią grupę magazynów praskiego zakładu prowiantowego. Zgodnie z planami inwestycyjnymi miało tu powstać 16 drewnianych magazynów ze specjalnymi urządzeniami do wietrzenia ziarna gromadzonego w workach. Budynki te nie należały do żadnego z pułków koszarujących po sąsiedzku. Resztki kolejowych lamp manewrowych zniknęły w czasie budowy wiaduktu nad rondem Starzyńskiego [74]. W 1935 roku istniało tu 13 baraków do których prowadziły dwie rampy kolejowe, niewielki domek w środkowej części, a od ul. Jagiellońskiej ogrodzone gospodarstwo.

Z kolei na zachód od ZOO znajdował się Lunapark. Pomysł budowy lunaparku na terenie Pragi wyszedł z magistratu w latach 20-tych XX wieku. Został zrealizowany we współpracy z prywatnym przedsiębiorstwem. Przedsiębiorca dzierżawił fragment parku i czerpał korzyści z biletów. Po kilku latach biznes przyniósł jednak straty i opieka nad miejscem została powierzona Obywatelskiemu Komitetowi Pomocy Społecznej. Zmieniono także nazwę na "Sto pociech". W początkowej fazie lunapark działał na terenie obecnego ogrodu zoologicznego i wchodziło się przez wspólną bramę. Od 1929 roku ogród zoologiczny zaczął się rozbudowywać i wypchnął lunapark do Parku Praskiego [82].

3 września 1939 roku niemiecka Luftwaffe przeprowadziła nalot na Warszawę, w wyniku którego zniszczono po raz pierwszy ZOO [81]. Podczas kolejnych nalotów większość zwierząt zginęła lub została wywieziona do III Rzeszy [1]. 6 września bomby uszkodziły wybieg dla białych niedźwiedzi [17], druzgocząc ściany wybiegu, fosę i betonową barierę. Odłamki zwaliły się do fosy i cztery niedźwiedzie wyszły na teren ZOO, pozostając jednak w pobliżu wybiegu. Zostały zastrzelone przez sprowadzony w pośpiechu pluton żołnierzy [3]. Wobec niebezpieczeństwa uszkodzeń innych obiektów odstrzelono wszystkie drapieżne zwierzęta [17]. Zabito trzynaście lwów, osiem brunatnych niedźwiedzi, dwa tygrysy i jednego słonia. Według niektórych źródeł zlikwidowano także pantery, pumy, hieny i wilki [3].

Trawniki i rabaty kwiatowe pokryły się lejami od bomb, które trafiały w pomieszczenia hodowlane, zabijały lub raniły zwierzęta. W pierwszych dniach września spłonął budynek ptaszarni oraz przylegające pomieszczenie dla małp człekokształtnych, a w nim niemal wszystkie małpy i liczne egzotyczne ptaki. Ze swego basenu wydostały się foki i uchatki kalifornijskie, część zapewne dostała się do Wisły i popłynęła w dół rzeki. Ich pusty basen po kapitulacji Warszawy wypełnił się bronią i amunicją wrzucaną przez polskich żołnierzy. Jeszcze w czasie oblężenia Warszawy z wycieńczenia padły dwa konie Przewalskiego i tapir amerykański. Zginął też samiec żyrafy, zabity przez pocisk artyleryjski, natomiast samica padła wkrótce po kapitulacji. Z uszkodzonych wybiegów wydostały się i błąkały w chaszczach nad Wisłą wielbłądy, lamy i jelenie, część antylop, zebr i strusi. Zwierzęta udało się złapać po zakończeniu oblężenia Warszawy, chociaż część zwierząt kopytnych została zabita i zjedzona [3].

Po kapitulacji okazało się, że wszystkie obiekty ZOO ucierpiały podczas działań wojennych. Spośród zwierząt żył jeszcze jeden żubr z Białowieży, jeden młody koń Przewalskiego, jedna żyrafa, dwa słonie, dwa hipopotamy i dwie antylopy gnu. Małpy pozostawały poza zasięgiem wśród drzew. Dwa zbiegłe sępy i jeden orzeł krążyły przez dłuższy czas w pobliżu ogrodu, aż w Sylwestra 1939 roku stały się ofiarą polowania, zorganizowanego na nie przez oficerów gestapo. Podczas nalotów spłonęły magazyn, warsztaty i budynek mieszkalny dozorców. Willa Żabińskich przetrwała w dobrym stanie. Decyzją władz niemieckich ogród w Warszawie został zlikwidowany. Cenniejsze okazy wywieziono do ogrodów na terenie III Rzeszy (słonice Tuzinkę do Królewca, wielbłądy i lamy do Hanoweru, hipopotamy do Norymbergi, konie Przewalskiego do Wiednia, a rysie i zebry do Schorfheide, pozostałe zwierzęta do Berlina [2], żubry i tarpany do Monachium, gdzie miały posłużyć do odtworzenia tura). Wywózkę zwierząt zarządził dawny znajomy Żabińskich, profesor Lutz Heck, dyrektor Berlińskiego Ogrodu Zoologicznego. Wywóz zwierząt trwał cały dzień, prawdopodobnie 29 lub 30 listopada 1939 roku [3].

Jednym z nielicznych zwierząt, które pozostały, był wielbłąd dwugarbny. Wiosną 1940 roku był wynajmowany firmie reklamującej w Warszawie rozmaite towary, m.in. pastę do butów [3].

Znajdujące się na terenie ogrodu zabudowania gospodarcze wykorzystano zakładając na krótko tuczarnie dla świń [17] w 1940 roku [58]. Zatrudniono w niej dawnych pracowników fizycznych ZOO [3]. Pożywieniem dla świń, które było dostarczane do ZOO, można było karmić inne ocalałe zwierzęta [16]. Kierownikiem tuczarni pozostał Żabiński. Dzięki specjalnej przepustce miał wstęp do getta, gdzie miał zbierać resztki. Dzięki temu udało mu się ocalić kilkudziesięciu Żydów, którzy schronienie znaleźli w jego willi [1]. Tuczarnie zamknięto z powodu epidemii czerwonki [58], a świnie zastąpiono hodowlą lisów. Lisia ferma przetrwała do czasów Powstania. Na terenie ZOO utworzono też ogródki działkowe [17]. Prawdopodobnie były rodzajem wynagrodzenia dla Polaków za prace w niemieckich instytucjach [62]. Ponieważ uprawiano w nich jedzenie, można było część przeznaczyć na na utrzymanie przy życiu ukrywanych przez Żabińskich uciekinierów [16].

Jan Żabiński zaangażował się w działania wojenne jako żołnierz AK (m.in. przechowywał w ZOO amunicję [16], chociaż teren ZOO był miejscem wypoczynku niemieckich żołnierzy. Chodzili tam oni na randki z dziewczynami, urządzali polowania na kruki, a w dawnej słoniarni i małpiarni urządzili skład amunicji, pilnowany każdego dnia przez 20-40 żołnierzy [81]), uczestniczył w Powstaniu Warszawskim, a później po postrzale dostał się do niewoli [1]. Antonina została w ZOO z czterotygodniową córką Teresą [17]. Żabiński przeżył i wrócił do zniszczonej Warszawy w 1946 roku [81].

Z obiektów które przetrwały II wojnę światową można wymienić: basen dla fok, wolierę kondorów, starą małpiarnię, słoniarnię (dzisiaj budynek nosorożców), ptaszarnię (dzisiaj budynek akwarium) oraz lwiarnię [45]. Wzdłuż głównej alei ciągnęły się okopy, a od żyrafiarni do ul. Jagiellońskiej teren przecinały głębokie rowy przeciwczołgowe [17].

W 1946 roku zapadła decyzja, że ogród zoologiczny pozostanie na dotychczasowym terenie [1]. Powierzchnia ZOO po wojnie wyniosła 46 ha, rozszerzono je o sąsiadujące tereny wojskowe. W styczniu 1948 roku, Uchwałą Przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej, przywrócono do życia Warszawski Ogród Zoologiczny, a stanowisko dyrektora powierzono ponownie dr. Janowi Żabińskiemu. Rozpoczęto grodzenie terenu, prace porządkowe i remont ocalałych obiektów [58]. Dzięki ogromnej pomocy jego przyjaciół, głównie z Holandii, Czech i Niemiec, ZOO zapełniało się kolejnymi, coraz ciekawszymi gatunkami [1], pochodzącymi z darów od osób prywatnych [2]. Działać zaczęło też koło młodych zoologów [1]. Niestety żadne ze zwierząt, które były w ZOO w sierpniu 1939 roku nie powróciło już po wojnie [3].

Ogród ponownie otwarto 22 lipca 1949 (1948 [2]) roku [58]. Było w nim wtedy 150 okazów [2]. Pod koniec 1950 roku Jan Żabiński zrezygnował z kierowania ogrodem (Żabiński z powodu przeszłości w AK był szykanowany przez ówczesne władze, wraz z Antoniną musieli wyprowadzić się z ogrodu, gdyż oskarżano ich o mnóstwo rzeczy, którym nie zawinili [16]) i od tej pory poświęcał się wyłącznie pracy popularnonaukowej. Stał się autorem 60 pozycji książkowych i około 1500 pogadanek radiowych o tematyce zoologicznej. Nowym dyrektorem ZOO został w 1951 roku Jan Landowski, pracownik ZOO z okresu przedwojennego [58] i wieloletni współpracownik Żabińskiego [1]. Podzielił on ogród na strefy geograficzne (polarną, afrykańską, azjatycką i europejską) i wybudował rozległe wybiegi dla zwierząt, kompleks dla ptactwa wodnego, żyrafiarnię, zaplecze gospodarcze oraz kwarantannę z ambulatorium [59]. Powstał m.in. basen dla niedźwiedzi polarnych, akwarium i lamparciarnia. W 1952 roku utworzono wybieg dla niedźwiedzi brunatnych przy Trasie W-Z. Teren Ogrodu został zelektryfikowany i wyposażony w sieć wodno-kanalizacyjną, wyremontowano również istniejące drogi. W 1956 roku powołano do życia Radę Naukową przy ZOO. W 1959 roku nastąpiło otwarcie bramy wejściowej od strony mostu Gdańskiego [58].

W latach 50-tych XX wieku macewy z żydowskiego cmentarza na stołecznym Bródnie wykorzystano do budowy pergoli, murków oraz krawężników w ZOO [61]. Dopiero w XXI wieku podjęto próbę ich odzyskania i przewiezienia z powrotem na cmentarz.

Antonina zmarła w Warszawie w 1971 roku, a jej mąż trzy lata później. Oboje zostali pochowani na warszawskich Powązkach [81].

Landowski zmarł 2 października 1972 roku [59]. Jego ostatnią wolą było zrobienie obchodu po ZOO, niestety stan zdrowia na to nie pozwolił. Dopiero po śmierci kondukt pogrzebowy przeszedł alejkami ZOO [1]. Kolejnym dyrektorem ZOO został Zbigniew Woliński. Zmeliorował zaniedbane wybiegi zwierząt kopytnych i rozpoczął remonty [59]. Jednak za jego kadencji ZOO podupadło, gdyż miasto nie przekazywało funduszy [1].

W latach 1970-1978 frekwencja wynosiła 900 000 zwiedzających rocznie [2]. W 1970 roku przybyły żyrafy Iskra i Płomyk [17]. W 1975 roku przyszły na świat niedźwiedzie polarne, Wars i Sawa [58]. W 1978 roku w ogrodzie przebywało 2000 zwierząt [60] reprezentujących 380 gatunków [2].

W 1982 roku nastał czas dyrektora Macieja Rembiszewskiego [59]. Był to znany ichtiolog, badacz fauny okołobiegunowej, członek PAN. Istnieje anegdota, że gdy jeszcze uczęszczał do Koła Młodych Zoologów prowadzonego przez Żabińskiego, oświadczył, że zostanie jego następcą [1].

Kluczowa była wizyta prezydenta Warszawy, któremu pokazano popadające w ruinę klatki niedźwiedzi [1], które groziły zawaleniem. Zwołano Kolegium Prezydenckie i ZOO otrzymało pierwsze od wielu lat fundusze inwestycyjne [63]. W ZOO zaczęły powstawać liczne obiekty [1], m.in. ptaszarnia, herpetarium, słoniarnia [59], a obiekt niedźwiedzi polarnych został kompletnie odbudowany. Wyremontowano akwarium i wyposażono w nowoczesny sprzęt techniczny. Powstał ośrodek gospodarczy z kuchnią zwierzęcą, magazynami technicznymi i spożywczymi, warsztatami, garażami, szklarnią i stodołą. Zmeliorowano zaniedbane wybiegi zwierząt kopytnych. Powstał naturalny wybieg dla pand małych, gdzie wkrótce przyszły na świat pierwsze młode. Pod koniec lat 80-tych XX wieku kilku pracowników ZOO i ich przyjaciół założyło Fundację Rozwoju Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego Panda [63].

Ogród Zoologiczny wraz z Parkiem Praskim został w 1990 roku wpisany do rejestru zabytków pod numerem 1434-A [2].

W 1997 roku otwarte zostało herpetarium, pod koniec 1998 roku otwarto ptaszarnię wraz z azylem dla ptaków krajowych [2]. Dzięki Fundacji Panda zaczęli pojawiać się pierwsi sponsorzy, honorowi opiekunowie zwierząt [58].

Frekwencja w 1999 roku wyniosła 550 000 zwiedzających [57].

W 2000 roku po raz pierwszy w Polsce przyszły na świat gepardy [58]. W 2003 roku zakończyła się budowa słoniarni oraz budynków dla nosorożców. W 2006 roku otwarto pawilon dla bezkręgowców i wybieg dla jaguarów. W 2008 roku został otwarty pawilon dla małp człekokształtnych, a 10 kwietnia 2010 roku odbyło się uroczyste otwarcie obiektu dla hipopotamów i rekinów [2]. W 2017 roku otwarto wybieg dla panter śnieżnych.

W 2007 roku w ZOO znajdowało się 3646 zwierząt (489 gatunków), w 2009 roku 4203 zwierząt (533 gatunki), a w 2011 roku 3566 zwierząt (533 gatunki), w tym: 67 gatunków ssaków, 198 gatunków ptaków, 86 gatunków gadów, 30 gatunków płazów, 83 gatunki ryb i 89 gatunków bezkręgowców [2].

Od 2009 roku Warszawskim Ogrodem Zoologicznym kieruje dr Andrzej G. Kruszewicz [62]. twórca Ptasiego Azylu [58].

W 2016 roku posadzono na terenie ZOO (poza Aleją Główną) 230 drzew (48 iglastych i 152 liściaste, m.in. świerki serbskie, dęby szypułkowe, brzozy, lipy, buki, daglezje zielone oraz 8 jesionów wyniosłych, 10 buków pospolitych, 5 wiązów szypułkowych i 7 topoli czarnych) [79].