Pomiędzy Bródnem, Zaciszem i Markami można wypocząć w Lesie Bródnowskim (Park Leśny Bródno, Uroczysko Lasek Bródnowski) [47]. Jest to sztuczne nasadzenie powstałe po II wojnie światowej o powierzchni około 89 ha (134 ha [44]) w miejscu wyciętej w połowie XIX wieku Puszczy Bródnowskiej, wykarczowanej z kolei pod łąki dla wsi Bródno Stare [14].

Dominują ubogie drzewostany sosnowe na piaszczystych wyniesieniach, w obniżeniach znajdują się skupiska olsów i wiklin, a przy głównych alejach szpalery brzozowe. W podszyciu występuje dziki bez, czeremchy, jarzębiny, kruszyna pospolita, dąb (również dekoracyjna odmiana czerwona), klon, głóg, niewielkie skupiska lip, modrzewi i przestoje starych topoli. W runie znajdują się mchy, trawy, niecierpek, pokrzywa, wrotycz, nawłoć, paprocie (paprotka, nerecznica), malina i jeżyna [14]. Przy kilku drzewach wokół grodziska stoją tablice z ich nazwami [21]. W parku można spotkać sarny, dziki, kuny, lisy, wiewiórki, zające, sójki, dzięcioły, jastrzębie, myszołowy i łosie [14].

Obszar najłatwiej podzielić na część wschodnią i zachodnią. W zachodniej części lasu, niedaleko CH Atrium Targówek, znajdują się odrestaurowane pozostałości grodziska. Do parku archeologicznego wchodzi się przez bramę z wieżą strażniczą. Ścieżka wiedzie do polany archeologicznej. Po drodze można poznać historię grodu, czytając informacje umieszczone na tablicach [21]. Nieopodal grodziska znajduje się plac zabaw [14]. Jest tutaj labirynt z drewnianych pali, coś na kształt wieży ze zjeżdzalnią, na którą wchodzi się z dwóch stron. Jest też mniejsza zjeżdżalnia i kolejna konstrukcja z pali, na które można się wdrapywać. Na polanie są miejsca na ognisko i wiaty do biesiadowania [54]. Dawniej w miejscu placu zabaw był ogród i sad, rosły tu truskawki, poziomki [49], obecnie zdziczałe jabłonki rodzą smaczne jabłka, obficie owocują grusze, jest orzech, czereśnia i śliwy mirabelki. W przeszłości stała obok samotna chata należąca do gospodarstwa Stare Bródno. Na łuku ul. Głębockiej leżą głazy narzutowe z wyrytą informacją o grodzisku. Wcześniej była to mosiężna tablica, którą jednak szybko skradziono [28]. W pobliżu jest też siłownia plenerowa, powstała w ramach programu „Warszawa w dobrej kondycji” [25].

Na północ od grodziska jest górka, zwana Zwałką, będąca rekultywowanym wysypiskiem śmieci. U podnóża znajduje się zarośnięte dwumetrową trzciną bagno. Na południowym stoku rosną sędziwe czarne bzy oraz akacje. Jest też krótki wąwóz, atrakcyjny dla saneczkarzy i rowerzystów [29]. W bok odchodzi ścieżka do stoku narciarskiego, który jest sztucznie podsypaną platformą.

Ulica Malborska przecina przesiekę pod linią energetyczną (co kilka lat karczuje się tu roślinność). Niedaleko znajduje się paśnik dla zwierząt. W zagłębieniu pod linią są małe oczka wodne, porośnięte ostrą, zieloną trawą wełnianką. Przed wiatą i tablicą poświęconą nauce odnajdywania kierunku w terenie umieszczono kamienne słupki pełniące rolę zegara słonecznego [28]. Rośnie tu rzadki sosnowy las (bór suchy), a także ciąg ozdobnych czerwonych dębów z podszyciem czeremchowym. Wzdłuż ul. Malborskiej wiedzie dawny kanał. Po jej południowej stronie znajdują się pozostałości po radiostacji, najpewniej wojskowej, nazywanej niesłusznie bunkrami. Są to betonowe kopułki z zaczepami do lin podtrzymujących maszt, rozrzucone po okręgu. Przy skraju ogródków działkowych widać miejsce, gdzie stał wagon, będący biurem leśniczego (przez lata tę funkcję piastował p. Dąbek). Nieco dalej jest nowy paśnik i biegnące ku jednostce wojskowej zapadlisko po kanale ze szpalerem gigantycznych topoli szarych [29]. Bagna czytelne są w terenie w sąsiedztwie drewnianego pomostu, na dawnych łąkach Starego Bródna zwanych Zagórkami, w południowo-zachodniej części [17]. Kilkunastometrową kładkę przerzucono przez błotnistą nieckę, która rozszczepia się tu na cztery baseny. Na początku kolejnej alei brzozowej odchodzi ścieżka do pobliskiej polanki z ławką na skraju sosnowych młodników. Ciągną się one pasem do ul. Kondratowicza. Wśród koron sosen umieszczono skrzynki lęgowe dla sów. Prowadzi tędy ścieżka edukacyjna. Obok bagna znajduje się wąski pas lasu na wydmie, który istniał już przed 1939 rokiem, gdy reszta obecnego Lasu Bródno była łąką [28].

Część wschodnia Lasu Bródnowskiego obejmuje tereny jednostki wojskowej i dawnego fortu. W miejscu fosy rosyjskiego fortu Lewicpol rośnie przerzedzony ols. Wzdłuż zniwelowanego wału fortu prowadzi ścieżka. Sam fort znajduje się na piaszczystym wyniesieniu. Pozostałości koszar w postaci naprzemiennych dołów (fundamentów) i wyniesień (ścian) kryją się w głębi lasu. Są tu też okopy z II wojny światowej. Wokół rosną dorodne brzozy. Na czole fortu ścieżka skręca pod linią energetyczną [29]. Między fortem i radiostacją znajduje się teren jednostki wojskowej [14]. Widoczne na terenie wojskowym wzniesienie, porośnięte akacjami i dziką różą, kryje piwnice folwarku Lewicpol, zwanego też Górnikiem. Droga do niego prowadzi przez kładkę na rowie Zacisze (pod mostem wyryta jest w cemencie inskrypcja budowniczych z datą 1953, niegdyś kładka posiadała solidne poręcze). Las między ul. Bystrą i ul. Skierskiego to mozaika pasów: sosen, cienistych dębin i olsu. Droga biegnąca po grobli od ul. Skierskiego to dawny dojazd do fortu, tzw. szosa rokadowa. Zaraz za nią rosła wierzba z wygiętym na kształt ławki konarem, gdzie umawiali się na pierwszą randkę uczniowie pobliskiej szkoły [29]. Wszystkie te kanały to efekt prac melioracyjnych z 1926 roku [17].

Teren Lasu Bródnowskiego jest stopniowo przerzedzany. W 2013 roku wycięto rząd starych topoli wzdłuż granicy z ogródkami działkowymi Malborska i poprowadzono drogę przeciwpożarową. W 2014 roku wycięto ścieżkę prowadzącą od ul. Głębockiej. Podczas budowy promenady wzdłuż Rowu Zacisze na wysokości ul. Rusieckiej wycięto pas drzew. W 2015 roku przerzedzono szpaler topoli wzdłuż rowu melioracyjnego, ciągnącego się ul. Malborską do granicy jednostki wojskowej. Kolejne drzewa usychają na polanie za grodziskiem z powodu osuszania terenu (obniżania się wód gruntowych wskutek melioracji) [15].

Przez Las Bródno prowadzi interdyscyplinarna ścieżka dydaktyczna "Nauka poszła w las" [14], częściowo przez przepiękną aleję brzozową, a we fragmencie przez kręty mostek nad bagnami [26]. Ma długość około 2 km. Tworzą ją tablice: Plan sytuacyjny, Historia w lesie. Polski w lesie, Jakie to drzewo, Warstwy lasu, Matematyka w lesie, Geografia w lesie, Kto mieszka w lesie [1]. Ścieżka została wytyczona w 2003 roku przez gminę i ZOM [28]. Są tu ławki, stoliki i śmietniki.

Drugą serią plansz są tablice edukacyjne wokół grodziska, niestety dość często niszczone. Wokół grodziska przebiega również ścieżka zdrowia [44], a przez las prowadzi dwukilometrowa trasa biegowa Nike. Przy wejściu do lasu od ul. Malborskiej postawiono tablice z informacjami dotyczącymi przebiegu trasy [38].

Grodzisko

Na terenie Bródna, na północny wschód od wsi Bródno Stare, w rozlewiskach rzeczki Brodni (późniejszej Skurczy, a następnie przebudowanej i nazwanej Kanałem Bródnowskim [2], stworzonym w celu odwodnienia bagnisk położonych wokół Bródnowskiego Grodu [3]) oraz rzeczki Zązy (późniejszej Długiej, obecnie w dolnym biegu zwanej Kanałem Markowskim), powstała najstarsza na obszarze współczesnej Warszawy osada (datowana na IX-X wiek [10][55]) i mały gród bez fosy, wzniesiony na rozległej wydmie otoczonej z trzech stron bagnami [2]. Wydma od zachodu i północy łączyła się z niskim tarasem wydmowym, którego wyższe położenie oraz bardziej suche podłoże umożliwiło powstanie osady [3]. Gród istniał prawdopodobnie przez około 120 lat, do połowy XI wieku, kiedy został zniszczony w wyniku najazdu bądź pożaru (prawdopodobnie w powstaniu Masława [3]), po którym mieszkańcy na stałe opuścili tę okolicę [12]. Osada funkcjonowała jeszcze przez jakiś czas, zapewne do końca XI wieku, najdłużej część najbardziej oddalona od grodu [3]. Po grodzie przetrwały pozostałości dawnych wałów, zwane przez okolicznych mieszkańców Zagórkami [12]. Nazwa grodu i wsi Bródno pochodzi zapewne od brodu. Gród Bródnowski był zapewne głównym ośrodkiem tamtejszego opola (jednostki podziału kasztelanii) [3].

Wydma, obok której zbudowano gród, była już wcześniej zamieszkana [3]. W 1916 roku Roman Jakimowicz, poszukujący pozostałości po grodzie, odkrył ślady bytności ludzi z okresu kultury łużyckiej i kultury grobów kloszowych (400 lat p.n.e.) [28].

Niewielkich rozmiarów gród należy do typu grodzisk pierścieniowatych, ma kształt owalny. Drewniano-ziemny wał został wzniesiony tzw. metodą przekładkową (z belek drewnianych układanych warstwami wzdłuż i w poprzek do jego biegu). Górna część konstrukcji zbudowana była metodą skrzyniową (na przekładkach z belek wybudowane były skrzynie wypełnione piaskiem i kamieniami polnymi). Tak wzniesiony szkielet pokryty był ziemią, darnią i gliną, co poprawiało stabilność budowli i chroniło przed pożarem. Wysokość wałów dochodziła do 6 m, szerokość do 8.5 m. Obecnie najlepiej zachowane partie wałów nie przekraczają 3 metrów. Na szczycie wznosił się ostrokół [3]. Wał układał się w kształt wydłużonego okręgu, a jego wnętrze (tzw. majdan) o wymiarach 47 x 40 m, nie miało zabudowań, ponieważ służyło tylko jako schronienie dla mieszkańców osady w czasie wrogiej napaści (był to tzw. gród refugialny [3]). Wejście do majdanu znajdowało się od południa i prowadziło przez drewnianą bramę, zaś przejście do grodu zapewniał pomost od zachodu [2] (znaleziono szczątki legarów z drewna sosnowego rozmieszczone na długości 5 metrów), a następnie wąskie przejście pomiędzy wałem i bagniskiem. Być może pomost był przestrzenią handlową [3], gdzie kupcy mogli rozkładać swoje towary, m.in. sól transportowaną na Mazowsze z Rusi szlakiem bużańskim [39].

Jednym z najlepiej zachowanych elementów grodu jest brama z drewnianych bali przełupywanych na pół i ustawionych częścią wypukłą do przejścia w równoległych rzędach po obu stronach. Wejście było krótkim korytarzem o szerokości 2 metrów [3]. Na balach leżały szerokie, łupane belki, stanowiące przykrycie bramy. Na nich wznosiła się wieża strażnicza [9], będąca zarówno punktem obserwacyjnym jak i elementem obronnym [3]. Do ścian bocznych przymocowane były podwójne wrota (wierzeje) [55]. Drewniana skrzynia umieszczona w przestrzeni podbramnej, w której odnaleziono resztki prosa i żyta, została umieszczona w tym miejscu przed budową bramy i zapewne służyła budowniczym wznoszącym konstrukcję [3].

Osada, umiejscowiona od strony północnej i zachodniej grodu, była bardzo rozległa, co wynikało z ukształtowania terenu [9]. Pojedyncze chaty i przylegające do nich obiekty gospodarcze budowano na piaszczystych wzniesieniach oddzielonych od siebie podmokłymi zagłębieniami. Budynki osady nie dochodziły do grodu [3]. Naturalne granice osady stanowiły mokradła otaczające wioskę. Była ona również przedzielona od północy na dwie części przez zabagnioną rynnę, która klinem wcinała się pomiędzy zabudowania. Jej brzegi były umocnione drewnem i faszyną. Drewniane pomosty ułatwiały komunikację pomiędzy zagrodami [3]. Badania wskazują na istnienie 87 domostw, w tym tzw. "domu z podcieniami" [10].

Mieszkańcy osady trudnili się rolnictwem, zbieractwem, łowiectwem oraz rzemiosłem. Uprawiali zboża (najczęściej proso, potem żyto, jęczmień, pszenicę), warzywa oraz konopie, hodowali kozy, krowy, owce, świnie i kury. Jadali maliny, jeżyny, grzyby i zioła, polowali na jelenie, łosie, dziki, bobry, tury, wydry i łowili ryby, m.in. jesiotry. Zajmowali się garncarstwem, tkactwem, rogownictwem, obróbką drewna, wytwarzaniem narzędzi, kowalstwem i wytapiano żelazo. Zboże przechowywano w drewnianych skrzyniach oraz w tzw. jamach zasobowych. Dość liczne były wyroby z kości i rogu. Hutnictwo było oparte o bogate w tej okolicy złoża rudy darniowej. Żelazo wytapiano w prymitywnych kopułkowych piecach glinianych tzw. dymarkach. Do przędzenia z użyciem wrzecion używano wełny i konopi. Materiały tkano na drewnianych krosnach. Tkaniny były barwione na różne kolory [3]. Naczynia z gliny lepiono ręcznie, a następnie obtaczano je na wolnym, ręcznym kole. Wiele naczyń starannie zdobiono. Ornamenty najczęściej wykonywano rylcem, radełkiem, grzebieniem garncarskim i stempelkiem [55]. Na terenie osady odkryto brązowy ażurowy trzewik pochwy miecza z motywem ptaka w układzie heraldycznym, co wskazuje na wymianę handlową z terytorium północnej Rusi [2].

Do najciekawszej zabudowy osady należy pojedynczy zespół mieszkalno-produkcyjny w północnej części osady: budynek produkcyjny, dom mieszkalny, obórka lub chlewik z kurnikiem, a nieopodal letnia kuchnia i zbiornik na zboże. Z budynku produkcyjnego z prostokątnym słupem tkwiącym w jego środku zachowały się podwaliny drewnianych ścian bocznych. Był on wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 3.2 x 3.7 m. Budynek miał wysunięte w stronę wschodnią podcienie otwarte ku wschodowi, przykryte wspólnym dachem z budynkiem mieszkalnym. Ściany łączone były na zrąb. Drzwi wejściowe umieszczone były od strony podcienia, prawdopodobnie w narożniku północnym. We wnętrzu budynku znajdowało się dziesięcioszprychowe koło od wozu, wykonane z jesionu, z giętym obwodem o średnicy 80 cm. Należało do kół promienisto-szprychowych z piastą i obracało się razem z nią na nieruchomej osi wozu. Prawdopodobnie był to warsztat [3] kołodzieja i bednarza [24]. W sąsiedztwie budynku z podcieniem znajdowała się duża chata o prostokątnym zarysie, o wymiarach około 4.7 x 5.5 m. Zachowała się po niej płytka jama. O mieszkalnym charakterze świadczy palenisko z drobnych kamieni polnych, zajmujące południowo-zachodni narożnik jamy, gdzie kiedyś znajdował się tu piec gliniany. W sąsiedztwie chaty odkryto pozostałości obiektu gospodarczego o ścianach wykonanych techniką plecionkową, dodatkowo oblepionych gliną. W części środkowej jamy znajdowały się belki, pochodzące ze zrujnowanego daszku. Obiekt miał kształt owalny i wymiary: 2.8 x2.5 m. Drewniana przegroda dzieliła go na dwie części. Możliwe, że trzymano w nim zwierzęta domowe i ptactwo. Kolejny obiekt zawierał resztki zrujnowanego pieca, pierwotnie zadaszonego. Drewniany daszek opierał się na wbitych po jego obwodzie kołkach. Była to prawdopodobnie letnia kuchnia. Nieco dalej odkopano kwadratową, drewnianą skrzynię na zboże. W sąsiedztwie odnaleziono jeszcze kilka jam [3].

Odnaleziony na zachód od grodziska spory budynek mieszkalny był zbudowany z belek drewnianych ułożonych na zrąb, na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach: 3.2 x2.8 m. Zachowały się podwaliny wszystkich ścian. W miejscach łączeń belki były wysunięte na 20 cm przed legary ścian bocznych. Sąsiedni budynek, znacznie mniejszy, oddalony był od poprzedniego o cztery metry w kierunku północno-zachodnim. Również został wzniesiony techniką zrębową na planie prostokątnym o wymiarach 2.3 x 1.8 m. Obiektom tym towarzyszyło kilka jam, z których jedna była rozmiarów mniejszego budynku [3].

Odkrycie grodziska to początek XX wieku, kiedy Roman Jakimowicz odnalazł ślady osadnictwa na wydmie.W czasie dwudziestolecia międzywojennego stanowisko nie było badane [3].

Po II wojnie światowej zainicjowano program badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem Warszawy. W 1947 roku na poszukiwania grodziska udali się Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst, oraz Ludwik Sawicki. Nie udało się jednoznacznie zlokalizować obiektu [9]. Dopiero w 1948 roku po długich poszukiwaniach prowadzonych przez Ludwika Sawickiego udało się ponownie odnaleźć grodzisko. W 1949 roku ekipa Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie rozpoczęła prace wykopaliskowe. Badania prowadziła Krystyna Musianowicz. Badania trwały do 1952 roku [3].

W 1961 roku prace rozpoczął Konserwator Zabytków Archeologicznych miasta stołecznego Warszawy, Bogusław Gierlach. Badaniami objęto teren na północny zachód od grodziska. Odkopano dwa blisko siebie położone budynki usytuowane na zachód od wałów. Towarzyszyły im jamy różnej wielkości i głębokości. Odkryto zabudowania, kamienne paleniska oraz niewielki zrębowy budyneczek z dużą ilością zachowanej ściółki, pełniący rolę obórki lub chlewika [3].

W 1962 roku grodzisko oraz teren osady zostały wpisane do Rejestru Zabytków Miasta Stołecznego Warszawy. Od tego czasu wysuwano projekty zagospodarowania terenu, m.in. rekonstrukcję formy grodziska, bramy, wieży obronnej oraz zabudowy na podgrodziu. Koncepcja ta nie doczekała się realizacji [9]. Prace badawcze wznowiła w 1964 roku Krystyna Musianowicz w związku z projektem utworzenia rezerwatu [3]. W latach 1964-1966 zbadano część brzegów rynny na północ od osady [55].

Po badaniach Olgi Lipińskiej w latach 70-tych XX wieku udało się stwierdzić, że gród był obiektem jednoczłonowym i nie wzniesiono w nim nigdy drugiego grodu wewnętrznego [39]. Do uporządkowania terenu grodziska powrócono w 1977 roku [9]. Archeologowie badali grodzisko także w latach 1989 i 1990 [3]. Pod koniec lat 80-tych XX wieku powstał Społeczny Komitet Rewaloryzacji Grodziska na Bródnie Starym. Projekt przewidywał odtworzenie pierwotnego, owalnego kształtu grodziska oraz podwyższenie wałów. Projekt został zrealizowany czternaście lat później [9].

Archeolodzy ponownie zjawili się na Bródnie w 2000 roku. Pracami kierował Andrzej Piotrowski. Znaleziono ślady po budynkach mieszkalnych i gospodarczych, paleniska, pozostałości dwóch drewnianych skrzyń na zboże, oraz wiele jam o trudnym do określenia przeznaczeniu. W 2001 roku badaniami objęto teren na południowy-zachód od wałów grodziska [3]. Podjęto się też odtworzenia przebiegu wałów, które w części północnej i wschodniej były ledwie widoczne, gdyż zostały zaorane. Duże zniszczenia przyniosła także eksploatacja piasku pobieranego z umocnienia [9]. W 2002 roku odkryto kolejne ślady zabudowań, pozostałości palenisk oraz przedmioty codziennego użytku [3].

Od 2001 roku trwała rewaloryzacja zabytku [53]. W czerwcu 2008 roku odbyło się uroczyste otwarcie Warszawskiego Parku Archeologicznego. Na polanie, przy której znajduje się grodzisko, ustawione zostały tablice informacyjne. Przy wejściu na polanę oraz na skraju lasu od ul. Kondratowicza zbudowano drewniane bramy stylizowane na wczesnośredniowieczne bramy wjazdowe [55]. Zamiast dobudować wały materiałem ziemnym, zepchnięto spychaczem autentyczną substancję zabytkową w nasyp. Byliny obsadzające nasyp rozkradziono [28]. Pracom archeologicznym prowadzonym na Starym Bródnie poświęcona jest powieść Zoji Kołos-Szafrańskiej pod tytułem Preludium Warszawy [2]. W chwili obecnej grodzisko jest jedynym tak dokładnie przebadanym wczesnośredniowiecznym kompleksem osadniczym w Warszawie [24].

Fort Lewicpol (XIII)

Fort XIII ("Lewicpol", "Lewiopol") [7] znajduje się na północny wschód od terenu jednostki wojskowej [5]. Powstał w 1889 roku [19]. Był to fort pierścienia zewnętrznego Twierdzy Warszawa [7]. Zapewne miał wymiary 350 metrów szerokości i 150 metrów długości, a wały osiągały 7-10 metrów wysokości. Na przedpolu, przed fosą, mógł znajdować się dodatkowy, niewysoki wał, który maskował obiekt. Na czole umieszczano kaponierę czołową (kojec), a boki osłaniały półkaponiery umieszczone na styku czoła z bokami [32].

Fort Lewicpol został całkowicie rozbrojony i zniszczony na podstawie rozkazu z 1909 roku [5] w 1913 roku [53]. Odsłonięte budowle wysadzano w powietrze (w pierwszej kolejności zniszczono forty praskie) [32]. Pozostałości fortu widnieją na zdjęciach lotniczych z 1945 roku [7]. Wały zniwelowano, zasypano nimi fosy, budynki rozebrano, reszty dokonali szabrownicy i ludzie potrzebujący materiałów budowlanych [31]. Zachowały się ślady wału zachodniego (na przedpolu jest ślad fosy), ślad wału północnego (przeryty rowem strzeleckim z II wojny światowej) oraz charakterystyczne naprzemienne nasypy i zagłębienia po koszarach szyjowych. Ul. Skierskiego to dawna grobla dojazdowa, która łączyła fort poprzez mokradła z szosą rokadową [32]. Pofałdowanie terenu to zapewne podkopy pod fundamenty ułatwiające wydobycie cegieł. Pozostało ceglane zejście, częściowo zasypane, prowadzące do tunelu, którym w czasie oblężenia żołnierze przemieszczali się z koszar szyjowych do punktu ogniowego [20]. Śladem dawnego wału północnego (szyją fortu) biegnie kręta ścieżka i rowy z II wojny światowej. Koszary mieściły się w południowej części fortu [30].

Jednostka wojskowa

W centrum Lasu Bródno znajduje się jednostka wojskowa nr 3964, czyli Oddział Zabezpieczenia podległy Dowódcy Garnizonu Warszawa, powstała w 1962 roku [13] jako 30 Składnica Sprzętu Technicznego (30 SST) [52]. Wcześniej najprawdopodobniej był tu dywizjon rakietowy [32]. W 1975 (1983 [52]) roku została przeformowana w 30 Rejonową Składnicę Techniczną (30 RST). W 2000 roku została ponownie przeformowana w oddział gospodarczy. Do jej zadań należy przede wszystkim przechowywanie i zaopatrywanie innych jednostek wojskowych. Od 2006 roku funkcjonuje jako Oddział Zabezpieczenia [13].

Wojsko stacjonuje na terenie dawnego folwarku Lewicpol (Górnik [52]). W czasie kolejnych inwestycji w jednostce znaleziono mnóstwo gruzu, który mógł pochodzić z pozostałości przedwojennej Warszawy wywiezionych w to miejsce [32]. Wał z wywietrznikami kazamat na terenie jednostki to współczesny, lekki schron przeciwlotniczy [6]. Jednostkę otaczają dwa rzędy drutu kolczastego, wieżyczki [30], kamery i czujniki ruchu [32]. W ostatnich latach z terenu jednostki wywieziono stary sprzęt i wycięto zieleń [6]. Piwnice folwarku Lewicpol nie są wykorzystywane przez wojsko. O ich rozległości świadczą białe wywietrzniki, widoczne na znacznej części wzgórza [19].

Radiostacja

Betonowe konstrukcje na północny zachód od jednostki wojskowej, zwane potocznie bunkrami, to pozostałości po maszcie radiostacji [6]. Całość składa się z kilku (4-5) betonowych podpór wyglądających jak cokół pomnika. Przy każdej podporze znajdują się trzy betonowe mocowania odciągów (jeden za podporą i dwa przed nią po bokach). Podpory rozstawione są na planie gwiazdy, a w środku znajdują się fundamenty po małym budynku. Nieopodal jest też wybetonowana dziura [45]. Do istniejących betonowych bloków zapewne były przyczepione liny podtrzymujące maszt. Z centralnego miejsca, gdzie stał maszt, odchodzą promieniście rowy [6], nawet pół kilometra od głównego kompleksu. W rowach tkwią w równych odstępach betonowe monolity [30]. Być może była to radiostacja niemiecka z czasów II wojny światowej [6].

Zwałka

Zwałka (potoczna nazwa górki na północ od grodziska, przy zachodniej granicy lasu) to zalesione wzniesienie powstałe na przedwojennym wysypisku [16]. Zostało zadrzewione przez topole, wierzby, akacje, klony, zbiorowiska trzcin oraz nawłoci. Od strony wschodniej widać kilka mini-jarów [52]. W latach PRL-u u podnóża zwałki teren był podmokły, z czasem go osuszono [49]. Być może wysypisko działało do lat 70-tych XX wieku, gdyż na zdjęciu lotniczym z tego okresu można dostrzec nieustabilizowane, piaszczyste zbocza [50]. Po 2000 roku od ul. Głębockiej, kosztem fragmentu podmokłego lasu, utworzono tu stok do sportów zimowych. To również popularne miejsce zjazdów na sankach [51].

W X wieku na tym terenie istniała osada i gród Bródno, które dzisiaj można zobaczyć w formie parku kulturowego [55]. Po zniszczeniu grodu w połowie XI wieku mieszkańcy na stałe opuścili okolicę [12]. Teren na wydmach stopniowo zarósł lasem, a umieszczony w zagłębieniach zamienił się w bagna.

W XV wieku w okolicy istniała królewska wieś Bródno. W 1570 roku odnotowano 11 włók nieoczynszowanych i jeden łan wójtowski. W XVII wieku założono tu dwunastołanowy folwark Bródno [2].

W 1656 roku wojska polsko-litewskie posiadające 18 armat i liczące 24 tys. żołnierzy regularnych (19 tys. jazdy, 950 husarii, 4 tys. piechoty, 10 tys. pospolitego ruszenia i 2 tys. Tatarów) stoczyły na polach Bródna trzydniową bitwę (28-30 lipca) z armią szwedzko-brandenburską posiadającą aż 47 armat i liczącą około 19 tys. doświadczonych żołnierzy regularnych (6.5 tys. piechoty i 12.5 tys. kawalerii). Pole bitwy od wschodu ograniczał pas bagien ciągnących się od Bródna po Białołękę. Była to największa bitwa w dziejach wojen polsko-szwedzkich w czasie Potopu szwedzkiego. Bitwę wygrali Szwedzi, a armia polsko-litewska zdołała w porę wycofać się na drugi brzeg Wisły, tracąc jedynie niewielką część swojej artylerii [56].

W 1662 roku istniało tu jedynie sześć zagród. Po raz drugi wieś Bródno zniszczyły podczas powstania kościuszkowskiego wojska rosyjskie, gdy podczas natarcia od strony Żerania w ten sposób zwiększyły sobie pole ostrzału. Trzeci raz wieś spacyfikował przebiegający od Tarchomina po Białołękę front powstania listopadowego [2].

Folwark Lewicpol

Kolonia (folwark, majątek) Lewicpol, istniejąca w miejscu dzisiejszej jednostki wojskowej w Lesie Bródnowskim, powstała około 1815 roku. Po raz pierwszy pojawia się na mapie w 1838 roku. Nazwa majątku wskazuje na pierwszego właściciela, którym był rosyjski generał Michaił Iwanowicz Lewicki. Do czasu wybudowania Fortu XIII i drogi rokadowej (obecnej ul. Skierskiego) do kolonii dojeżdżano bezpośrednio od szosy radzymińskiej. Szczegółów o majątku Lewicpol dostarczają wspomnienia sąsiada, Leona Drewnickiego. Kolonią w imieniu Lewickiego opiekował się kapitan Hrudajew. Folwark powstał w wyniku katorżniczej pracy więzionych tu ludzi. W ogrodzie były cztery sadzawki napełnione rybami. Na górze piaskowej (dziś w narożniku jednostki od strony ul. Bystrej) stał drewniany dom, z boku znajdowały się stajnie, wozownie i duża holendernia. Pod ziemią była grota murowana, więzienie dla dezerterów, w którym były porobione prycze z desek, a do każdego z 13 słupów był przykuty łańcuch z żelazną rogatką i kłódką [18].

Lewicpol był za czasów generała siedliskiem rozpusty i pijaństwa. Z domu publicznego przy ul. Furmańskiej zabierał do siebie nierządnice. Podczas przyjęć kazał im rozbierać się do naga, jak również dziewięcioletniej moskiewskiej kucharki, poddanej Lewickiego [18].

Od 1815 roku z dóbr rządowych w okolicy Warszawy utworzona została ekonomia Warszawa. Tworzyły ją m.in. folwark Ząbki, kolonie Lewicpol (400 morgów), Lewinów, Władysławów (w miejscu dzisiejszego Lasu Bródnowskiego) i wójtostwa Marki i Brudno. Kolonia Lewicpol była dzierżawiona przez różnych właścicieli, wynajmowano tam pokoje letnikom. Był tu wtedy ogród owocowy, włoski, warzywny i szparagarnia. W 1871 roku w budynku znajdował się duży salon oraz osiem mniejszych pokoi, kuchnia angielska, piwnica, stajnia i wozownia. Z posesją sąsiadował obszerny ogród angielski, przez który prowadziły długie szpalery. Całość posesji zajmowała około 100 ha. Do folwarku należał wtedy teren ograniczony dzisiejszymi: ul. Malborską, ul. Bystrą, ścieżką od ul. Skierskiego do linii energetycznej i rowem na przedłużeniu tej ścieżki [19].

Folwark Lewicpol stał się zapewne własnością wojska pod koniec XIX wieku, gdy powstał Fort XIII, istniejący w okresie 1889-1913 [19].

Po 1918 roku kolonia nazywana była Górnikiem [19] aż do 1939 roku [57]. Nazwa wiąże się z towarzyszącą folwarkowi wysoką wydmą, kryjącą piwnicę [17]. W 1926 roku działka należała do Jadwigi Moszyńskiej oraz Lucjana Gostyńskiego. Na wzgórzu postawiono drewniany zbiornik wody w kształcie wieży. Zabudowania znajdowały się pośrodku dzisiejszej jednostki wojskowej, na prawo od linii ul. Skierskiego, a ogród w stronę ul. Bystrej. Na Górniku mieszkał wójt gminy Bródno-Czarnota. Przed II wojną światową folwark być może zbankrutował [19].

Rolnicy ze Starego Bródna byli gospodarzami małorolnymi (średnio 2 ha). Posiadali przeważnie jedną albo dwie krowy. W okresie letnim były wypasane grupowo na łąkach (serwitutach) zwanych Zagórkami, znajdującymi się na terenie obecnego Lasu Bródnowskiego. Pastwisko na Zagórkach zostało przydzielone rolnikom przez cara Rosji jako zadośćuczynienie za pracę wykonywaną przy budowie węzła kolei nadwiślańskiej. Każdy rolnik miał udział w serwitutach w postaci pokosu (szerokość łąki skoszonej kosą tradycyjną) ciągnącego się około 100 metrów bieżących. Poletka na Zagórkach pokrywały się szachownicą ziemi gruntowej zbieranej przy zagrodach. W zimie na terenie Zagórków odbywały się ćwiczenia wojskowe z udziałem żołnierzy z jednostki wojskowej mieszczącej się w Warszawie przy ul. 11 Listopada [17].

Kanały na wschód od Kanału Bródnowskiego to efekt prac melioracyjnych rozpoczętych w 1926 roku. Zatrudniono wtedy 100 bezrobotnych, wykorzystano też kolejkę wąskotorową do sypania grobli. Większość z kanałów jest czytelna do dziś. Podczas prac został przeprowadzony dren, odprowadzający wodę z terenu dawnych łąk Starego Bródna wodę do pompy przy ul. Głębockiej i dalej do Kanału Bródnowskiego [17]. Rów Zacisze wzdłuż ul. Bystrej był granicą gruntów wsi Bródno i folwarku Lewicpol [15].

Na północ od drenu i ul. Malborskiej aż po Marki i obecną ul. Toruńską ciągnęły się ziemie dawnego folwarku Władysławów. Na jego terenie (w tym na grodzisku) istniały uprawne zagony. Obok bramy wejściowej stało gospodarstwo. Na południe od ul. Kondratowicza stał na wydmie tajemniczy budynek, otoczony ogrodzeniem (pozostał po nim głęboki lej) [17].

Decyzję o zasadzeniu Lasu Bródnowskiego podjęto zapewne przed 1939 rokiem. Na pewno zalesiono wtedy kilkanaście ha pomiędzy grodziskiem a fortem [17].

W 1940 roku zbierano broń i amunicję porozrzucaną w otoczeniu Fortu Lewicpol [34].

Według jednych teren folwarku Górnik był początkowo opuszczony i dzieci po szkole bawiły się na piaszczystym wzgórzu [19][30], gdzie znajdowało się dzikie boisko [8]. Inne wspomnienia mówią, że po wojnie stacjonowali tu sowieci, a w dawnych piwnicach Lewickiego hodowali świnie i przechowywali lód [19]. W 1951 roku w Warszawie ulokowano 9 dywizjon rakietowy. Pododdziały pułków rozlokowano na linii fortów zewnętrznego pierścienia XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa. Fort Lewicpol zajął 86. Pułk Artylerii Obrony Przeciwlotniczej (JW 2357). W związku z wprowadzeniem przeciwlotniczego zestawu rakietowego SA-75 Dwina, w 1960 roku w koszarach na Zaciszu rozpoczęto formowanie 5. Dywizjonu Ogniowego (JW 1329) [19].

W 1948 roku gmina Bródno, zgodnie z zarządzeniem w sprawie likwidacji odłogów, wydzierżawiła majątek Górnik o obszarze około 16 ha Teofilowi Gmurzyńskiemu i Stanisławowi Przybylskiemu. Powołano też Komitet Dnia Lasu w celu zalesienia 0.5 ha nieużytków majątku Górnik [19]. Część ziem Lewicpola stała się Lasem Bródnowskim [19]. Prace zalesiania wykonano rękami junaków OHP oraz gospodyń ze Starego Bródna i Zacisza. Potem dolesiano teren w ramach prac społecznych w latach 70-tych XX wieku. Na północ od grodziska znajdowały się uprawne zagony, w okolicy głazów i współczesnej drewnianej bramy stało gospodarstwo. Zagony przecinała polna droga wiodąca od ul. Głębockiej, a następnie obok radiostacji, w stronę fortu. Pola bliżej jednostki wojskowej zalesiono sosną, te od ul. Bystrej olchą (bliżej strugi), modrzewiem i dębiną [17]. Fragmenty lasu od strony Zacisza obsadzono najpóźniej [33].

W 1951 roku całe Stare Bródno znalazło się w granicach miasta [2].

Jeszcze w latach 70-tych XX wieku teren grodziska stanowiła niezadrzewiona łąka [50].

W 2008 roku odbyło się uroczyste otwarcie Warszawskiego Parku Archeologicznego [55].

W 2014 roku w Lasku Bródnowskim stanęła odłownia na dziki. Złapane zwierzęta są wywożone daleko za miasto i tam wypuszczane na wolność [22]. Znajduje się ona przy narożniku jednostki wojskowej, obok słupa linii wysokiego napięcia [33].