Zespół gmachów Związku Nauczycielstwa Polskiego składa się z kilku budynków zgrupowanych wokół dziedzińców na podłużnej działce. Adresy przypisane do zespołu to ul. Wybrzeże Kościuszkowskie #35, #35A oraz ul. Smulikowskiego #6/8 i #1/3 [6]. Mieszczą się tu sale wykładowe, konferencyjne, biura ZNP, Federacja Związków zawodowych Pracowników PKP [13]. Użytkownikiem części pomieszczeń jest Wyższa Warszawska Szkoła Humanistyczna.

Architektura

Gmach ZNP należy do najwcześniejszych przykładów modernistycznego monumentalizmu w architekturze międzywojennej [10]. Styl ten jest też określany w literaturze zmodernizowanym klasycyzmem [6].

Kompleks składa się z trzech zespołów: reprezentacyjnego, biurowo-mieszkalnego i hotelarskiego. Od strony Wybrzeża Kościuszkowskiego, wokół dziedzińca, na osi centralnej zakomponowano pierwszy zespół gmachów o różnej wysokości. Zlokalizowano tam czterokondygnacyjny budynek mieszczący część reprezentacyjną (pomieszczenia klubowe, restaurację, kawiarnię) z wejściem głównym. Między nim a wysokim siedmiokondygnacyjnym budynkiem biurowym z frontem i wejściem od dzisiejszej ul. Smulikowskiego znajdował się łącznik o trzech kondygnacjach. Umieszczono tam główną salę zjazdową. Dalej, po bokach dziedzińca, dostawione zostały skrzydła mieszkalne dla członków Zarządu, otwarte na ul. Smulikowskiego. Po zachodniej stronie zespołu gmachów usytuowane zostało podwórze gospodarcze, dostępne przejazdem bramnym pod budynkiem biurowym. Przeciwną stronę ul. Smulikowskiego zajmował drugi zespół gmachów zaplanowanych na osi centralnej, złożony z pięcio- i czterokondygnacyjnych bursy i hotelu, obrzeżnie zamykających wewnętrzny dziedziniec z bramą. Aby uniknąć monotonii, architekci zaprojektowali gmachy o kubicznych i zestawionych ze sobą bryłach, zróżnicowanych pod względem wysokości i wielkości [6]

Gmachy reprezentacyjny i biurowy wykonane zostały w konstrukcji żelbetowej na ławach żelazobetonowych ze względu na niejednorodność gruntu. Część ścian murowano z cegły, część ścian działowych w konstrukcji drewnianej przeszklonej. Skrzydła mieszkalne, hotel i bursa były murowane na fundamentach żelazobetonowych. Ściany zewnętrzne wykończono terrazytem. We wszystkich obiektach wykonano stropy gęstożebrowe Akermana lub żelbetowe (płytowo-żebrowe) o widocznym rysunku belek i podciągów. Stolarka okienna pomieszczeń była drewniana, a klatek schodowych metalowa z blachy ciągnionej. Kubatura całości wynosiła około 60000 m3 [6].

Na wygląd gmachów wpłynęły płaskie dachy oraz sposób rozwiązania elewacji z rzędami dość ujednoliconych okien i rytmicznymi podziałami. Charakterystyczny akcent okien pionów klatek schodowych, ciągnących się przez całą wysokość ryzalitów elewacji budynku biurowego i bursy od strony przedzielającej ulicy, wiązał dwa zespoły w jedną spójną całość kompozycyjną. Niemal wszystkie otwory wejściowe od tej strony umieszczono w mocno wyeksponowanych, wertykalnych partiach. Wertykalizm ten równoważyły pasy poziomego boniowania plastycznie zdobiącego partery elewacji skrzydeł mieszkalnych. Tylko w przyziemiu 11-osiowej fasady gmachu reprezentacyjnego od strony Wybrzeża Kościuszkowskiego zastosowano oblicowanie z pryzmatycznie wykończonych płyty piaskowca. Charakter tej fasady silnie określają różnej wysokości bryły i rytmiczna artykulacja ich ścian za pomocą wysokich otworów okiennych rozmieszczonych w centrum pomiędzy pionami pilastrów-słupów konstrukcji żelbetowej. Szczególnie interesująco zaprojektowano wejście na teren drugiego zespołu. Złożone było z trzech dekoracyjnie opracowanych przelotowych prześwitów, z których środkowy, najszerszy i najwyższy, tworzył łukowy przejazd o kasetonowym sklepieniu, zamknięty ozdobną kratą. Dwa flankujące go otwory opracowano skromniej, zamykając od góry prostym nadprożem. Ten motyw (serliany) wykorzystywano często w architekturze antycznej [6].

W zespole budynków reprezentacyjnego i biurowego zaprojektowano trzy piony komunikacyjne klatek schodowych, wiele jednobiegowych schodów oraz dwa piony wind. Z dużego holu wejściowego na parterze części reprezentacyjnej zaprojektowano trzy szerokie jednobiegowe schody prowadzące na poziom suteren, przyziemia i I piętra, gdzie mieściły się restauracja, kawiarnia, sale konferencyjne i wystawowe. Główna sala posiedzeń (ob. sala zjazdowa) znajdowała się na piętrze i uskokowo zwężała się w kierunku przylegającej części biurowej. Takie rozwiązanie pozwoliło na lepsze doświetlenie. Nad westybulem mieściła się kawiarnia klubowa z dostępem na taras od strony Wisły. Na kondygnacji II piętra i powyżej ulokowano sale zebrań i pokoje klubowe. W suterenach znalazły się: sala sportowa z zapleczem socjalnym, składy węgla i kuchnia restauracyjna, połączona specjalną windą do transportowania potraw z restauracją i kawiarnią [6].

Z częścią reprezentacyjną łączyła się wysoka 2.5-traktowa część biurowa, w której zaplanowano westybul z portiernią i pomieszczeniem ekspedycyjnym wydawnictw (parter) powiązany bezpośrednio z drukarnią (w suterenach). Na I piętrze przewidziano lokale dla wydawnictw, m.in. Głosu Nauczycielskiego [6] czy Płomyka [14]. Począwszy od II piętra znajdowały się pomieszczenia biur i sekcji z dwoma salami konferencyjnymi. Salę na ostatnim piętrze przeznaczono do zajęć muzycznych. W suterenach, oprócz drukarni, były pomieszczenia techniczne, kotłownia ogrzewania wodnego całego kompleksu gmachów, ogrzewania parowego sali głównej, instalacji zimnej i gorącej wody. Komunikację pomiędzy kondygnacjami umożliwiała centralnie założona klatka schodowa i winda (pozostawiono miejsce na drugą zapasową windę, nigdy nie zrealizowaną) [6].

Po obu stronach dziedzińca usytuowano skrzydła mieszkalne, każde z osobną klatką schodową. Niewielkie mieszkania dla urzędników liczyły po 2, 3, 4 pokoje (ogółem było 13 mieszkań). Ostatnią kondygnację przeznaczono na tarasy z pergolą dla użytku lokatorów [6].

Hotel i bursa otrzymały trzy piony komunikacyjnych klatek schodowych i korytarzowy półtoratraktowy układ funkcjonalny pomieszczeń. Wejście do hotelu prowadziło z podcienia bramy, własną klatką schodową i windą. Pokoje gościnne 1- i 2-osobowe w skrzydłach frontowych nad przejazdem zostały specjalnie umeblowane (łóżko, szafa na ubrania, szafka nocna, stolik z krzesłami) oraz zaopatrzone w umywalki i wanny. W suterenach urządzono pralnię, suszarnię i inne pomieszczenia pomocnicze. Bursa mieściła się w głębi dziedzińca. Centralna klatka schodowa obsługiwała dwa skrzydła boczne. Na parterze znajdowała się kancelaria i sala gimnastyczna, bufet oraz kuchnie. Na pozostałych kondygnacjach rozmieszczone były duże sypialnie dla wycieczek, sale dla wychowanków bursy, sala rekreacyjno-stołowa [6].

Do chwili obecnej zachował się układ wewnętrzny i wystrój architektoniczny. Wnętrza gmachów nosiły charakter modernistyczny i były kompromisem między tradycją a prostotą. Belki żelbetowe stropów wszędzie niemal zostały uwidocznione, wzbogacając plastykę wnętrz. Zachowały się też detale w boazeriach ścian sali posiedzeń (obecnie głównej sali zjazdowej), kinkiety, żyrandole (np. w obecnej sali kolumnowej), we wzorach posadzek schodów (marmurowe okładziny holu utrzymanego w gamie kolorów biało-szaro-czarnej), stolarce drzwiowej niektórych pomieszczeń, kratach drzwi zewnętrznych. Są one dopracowane i reprezentują wysoki poziom artystyczny [6].

19 listopada 2010 roku odsłonięto znajdującą się na ścianie Domu Nauczyciela pamiątkową tablicę, na której widnieje napis: "Dom Nauczycielski wzniesiony dzięki ofiarności nauczycielek i nauczycieli w latach 1930-1932 według projektu Teodora Bursze i Antoniego Kowalskiego jest siedzibą Związku Nauczycielstwa Polskiego. Tablicę wmurowano w 105. rocznicę powstania ZNP. Warszawa, 18 listopada 2010 r." [5].

Pomnik Ławki Szkolnej

Przed budynkiem znajduje się wykonana z brązu rzeźba przedstawiająca ławkę naturalnej wielkości [1]. Pomnik jest repliką ławki z 1905 roku, a jej oryginał znajduje się w Muzeum ZNP w Pilaszkowie [2]. W pulpicie dwuosobowej ławki znajduje się miejsce na kałamarz. Takie ławki były używane w szkołach jeszcze w latach 60-tych XX wieku. Rzeźbę wykonano z dbałością o szczegóły. Na oparciu krzesła wyryto symbol serca przebitego strzałą, deklaracje miłosne możemy znaleźć również w zeszycie, w którym ćwiczone są pierwsze litery i słowa. Nad zeszytem znajdują się (umieszczone w specjalnych zagłębieniach, które miały zapobiegać zsuwaniu się przedmiotów z pochylonego blatu) kałamarz i dawne pióra (składające się z obsadki oraz stalówki). Po lewej stronie ławki znajdują się książki przewiązane paskiem (dawniej nie było tornistrów), po prawej zaś pokaźnych rozmiarów liczydło [1].

Pomnik został odsłonięty w 105. rocznicę powstania [2] Związku Nauczycielstwa Polskiego 19 listopada 2010 roku. Autorem rzeźby jest Wojciech Gryniewicz [1]. Odsłonięcia dokonała prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz [2], premier Rzeczypospolitej Polskiej Donald Tusk i prezes ZNP Sławomir Broniarz. W uroczystości wzięli udział m.in.: wicepremier Waldemar Pawlak, przewodniczący OPZZ Jan Guz i przewodniczący Sojuszu Lewicy Demokratycznej Grzegorz Napieralski [3].

Wśród młodzieży krąży miejska legenda, że kto w tej ławce zasiądzie przed rozpoczęciem roku szkolnego, ten ma zapewnione powodzenie i promocję do następnej klasy [4].

W połowie XVIII wieku w tym miejscu przebiegało koryto Wisły.

Pod koniec XIX wieku działka ta nie była jeszcze zagospodarowana.

Związek Nauczycielstwa Polskiego (d. Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych [6]) istnieje od 1905 roku [13]. Idea budowy tzw. Domu Nauczyciela zrodziła się w 1917 roku [8]. W końcu lat 20-tych XX wieku Związek pod budowę nowej siedziby nabył działkę położoną przy Wybrzeżu Kościuszkowskim i dochodzącą do ul. Dobrej [17]. Było to elementem przekształcania dzielnicy z charakteru robotniczego Powiśla w zabudowę spółdzielczą oraz publiczną [10].

Do prestiżowego konkursu architektonicznego na siedzibę centrali Związku przystąpiło w 1929 roku kilkadziesiąt zespołów projektowych, które przesłały 65 prac konkursowych. Konkurs został rozstrzygnięty w 1930 roku. Projekt wymagał wzniesienia na wąskiej działce, przedzielonej projektowaną ulicą (obecną J. Smulikowskiego), monumentalnego kompleksu z zachowaniem skośnej linii ul. Wybrzeże Kościuszkowskie oraz utrzymanie jednolitej linii dachów z najbliższą zabudową. W warunkach konkursu pojawił się wymóg rozbudowanego programu funkcjonalnego (od strony Wybrzeża Kościuszkowskiego o przeznaczeniu klubowym, biurowym i mieszkalnym, po przeciwnej stronie o przeznaczeniu hotelarskim) [6].

Sąd konkursowy stanowili inż. Jędrzej Moraczewski (minister robót publicznych), inż. Zygmunt Słomiński (prezydent m.st. Warszawy), prof. inż. arch. Marian Lalewicz, inż. Aleksander Raniecki i czterej przedstawiciele Związku. Wyróżnienia komisji konkursowej zyskały prace: arch. Jerzego Gelbarda, Romana Sigalina, Grzegorza Sigalina i Romana Woyniewicza (I nagroda 10 000 złotych, projekt nr 36); arch. Teodora Bursze ojca, Antoniego Kowalskiego (II nagroda 7500 złotych, projekt nr 9); arch. Kamila Lisowskiego i Bogdana Krzemienieckiego (II nagroda 7500 złotych, projekt nr 57); arch. Jana Klewina (III nagroda 5000 złotych, projekt nr 42). Dodatkowo Zarząd zakupił za 2500 złotych prace Szymona i Heleny Syrkus (projekt nr 34), Miruty Słońskiej i Jana Łukasika (projekt nr 4), Jana Kukulskiego i Czesława Duchnowskiego (projekt nr 24), oraz Stefana Colonna-Walewskiego i Tadeusza Leśniewskiego (projekt nr 35). Zwycięski projekt nie został zrealizowany. Ostatecznie wykonanie projektu (po wprowadzeniu zmian) i kierownictwo budowy powierzono autorom II nagrody, uzasadniając ten wybór doskonałym podziałem na części o poszczególnym przeznaczeniu funkcjonalnym, dającym możliwości dalszej rozbudowy [6].

Zespół wzniesiony został w latach 1930-1933. W grudniu 1931 roku oddano do użytku bursę, hotel i skrzydła mieszkalne. Część biurowa została ukończona w październiku 1932 roku. Budowa gmachu reprezentacyjnego przeciągała się jeszcze w 1933 roku i według niektórych źródeł zakończyła się ostatecznie dopiero przed wybuchem II wojny światowej. Realizację opóźniał bowiem kryzys gospodarczy. Fundusze na budowę pochodziły w całości ze składek członków [6].

Poszczególne prace budowlane (murarskie, ciesielskie, stolarskie i żelazobetonowe) wykonało Przedsiębiorstwo Budowlane Stefan Pachowski. Obliczenia statyczne żelazobetonu opracował inż. W. Radłow i Z. Gilewicz [6].

Ulica przecinająca posesję została wytyczona na samym początku lat 30-tych XX wieku. Początkowo otrzymała nazwę Herburtowskiej, a w 1934 roku zmieniła nazwę na ul. Smulikowskiego (wiceprezesa Związku Nauczycielstwa Polskiego, który w tymże roku zmarł) [17]. W latach 1951-1992 tymczasowo patronem był Władysław Spasowski [13].

W czasie II wojny światowej zespół ZNP użytkowany był przez Niemców [6].

Podczas Powstania Warszawskiego stacjonował tu oddział AK zgrupowania Krybar (o czym informuje jedna z tablic umieszczonych na elewacji przy Smulikowskiego 6/8) [6]. Były to kwatery III Zgrupowania "Konrad" Armii Krajowej pod dowództwem porucznika Juliusza Szawdyna ps. "Konrad Niewiadomski" [20]. W bramie kamienicy przy Smulikowskiego 1/3 przed zaimprowizowanym ołtarzem organizowano msze święte dla Powstańców ze zgrupowania Konrad [9].

W podziemiach budynku funkcjonowała Gospoda Żołnierska, miejsce konsumpcji i występów artystycznych. Rolą takich miejsc było podtrzymywanie na duchu walczących. Gospoda znajdowała się w podziemiach gmachu głównego, w pomieszczeniu wydzielonym z archiwum Ubezpieczalni (dziś znajdują się tam pomieszczenia kuchenne stołówki ZG ZNP). Na wyposażenie lokalu składało się jedynie kilka stolików, krzesła, pianino, biblioteczka oraz niewielkie podium, nad którym wisiał obraz nieznanego autorstwa przedstawiający barykadę z kilkoma żołnierzami i sanitariuszką. Jednym z artystów był grający na skrzypcach kapral podchorąży Stefan Osterczy ps "Czarny Konrad" [20].

W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległ narożnik prawej (zachodniej) oficyny budynku przy ul. Smulikowskiego 1/3. Częściowo wypalone zostały wnętrza zespołu po przeciwnej stronie ulicy [6].

Nieregularne, ciemne plamy na lastrykowych stopniach i marmurowych płytach posadzki schodów w hallu głównym budynku to według relacji krew rannych Powstańców [6].

W latach 1945-1947 budynki zostały odbudowane ze zmianami Teodora Bursze. Nie odbudowano zniszczonego podczas wojny narożnika i dwóch górnych kondygnacji zachodniej oficyny przy ul. Smulikowskiego 1/3. Prawdopodobnie podczas powojennych prac wykonano w ścianach szczytowych od strony wschodniej budynków przy ul. Smulikowskiego 6/8 nowe otwory okienne [6]. Według innych źródeł gmach nieco powiększono [13].

Jedna z sal przy ul. Smulikowskiego 6/8 była miejscem procesu gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera i jego współpracowników. Rozprawa była tłumaczona na cztery języki. Proces rozpoczął się 11 marca 1947 roku. Toczył się trzy tygodnie. W tym czasie przesłuchano 85 świadków. W dniu 2 kwietnia 1947 roku Rudolf Hoess został skazany na karę śmierci [20].

Na przestrzeni lat ZNP prowadził szereg prac remontowych i modernizacyjnych, dostosowujących obiekty do aktualnych potrzeb [6].

Spośród prac przeprowadzonych XXI wieku należy wskazać wymianę drewnianej stolarki okiennej oraz zmianę tynków niektórych elewacji na tzw. baranek [6].

W 2013 roku miała miejsce modernizacja budynku przy ul. Smulikowskiego 1/3. Powierzchnia całkowita pięciokondygnacyjnego gmachu wyniosła prawie 2600 m2, w tym powierzchnia biurowa 750 m2 [15]. Najemcy mają dostęp do dwóch naziemnych miejsc parkingowych oraz pięciu miejsc w budynku garażowym. Standard wykończeń obejmuje podwieszany sufit, kable światłowodowe oraz uchylne okna. Budynek jest wyposażony w system ochrony [16].

Wyższa Szkoła Pedagogiczna

Wyższa Szkoła Pedagogiczna Związku Nauczycielstwa Polskiego powstała w tym kompleksie w 1995 roku jako uczelnia niepubliczna. Rektorem był prof. dr hab. Stefan Mieszalski. Uczelnia powstała z inicjatywy osób związanych z czasopismem Ruch Pedagogiczny i została otoczona patronatem Związku Nauczycielstwa Polskiego, kształcąc studentów na kierunkach pedagogicznych oraz z zakresu pracy socjalnej. Została zlikwidowana w 2016 roku [19], gdy połączyła się z Wyższą Warszawską Szkołą Humanistyczną [11].

Wyższa Warszawska Szkoła Humanistyczna

Wyższa Warszawska Szkoła Humanistyczna (ul. Smulikowskiego 6/8) to niepubliczna uczelnia, która została założona w 2002 roku [11]. Zmiana nazwy na Warszawską Wyższą Szkołę Humanistyczną im. Bolesława Prusa miała miejsce w 2006 roku. 9 września 2016 roku nastąpiło połączenie Warszawskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej im. Bolesława Prusa w Warszawie z Wyższą Szkołą Pedagogiczną Związku Nauczycielstwa Polskiego z siedzibą w Warszawie przy ul. Smulikowskiego 6/8 [12], zajmując siedzibę tej ostatniej.

Jednostkami organizacyjnymi uczelni są Wydziały: Nauk Pedagogicznych, Nauk Społecznych, Nauk Humanistycznych. W szkole można kształcić się na specjalnościach: Dziennikarstwo radiowo-telewizyjne, Fotografia w mediach, Strategia reklamy i public relations, Wiedza o kulturze, Sztuka fotografii w kulturze, Media relations, Zarządzanie przedsiębiorstwem medialnym, Grafika w nowych mediach. Ofertę kształcenia uzupełniają studia podyplomowe i kursy [12].