Narodowa Galeria Sztuki Zachęta (Plac Małachowskiego #3) to gmach z przełomu XIX i XX wieku [15], w którym działa narodowa instytucja kultury stawiająca sobie za cel prezentację i promocję sztuki współczesnej. Zrealizowany projekt (Stefan Szyller zaprojektował trzy znacznie różniące się warianty) nawiązuje do renesansu włoskiego i klasycyzmu [16]. Wzorowany był na Palazzo dell Esposizzione w Rzymie [5]. Szczególną dekoracyjnością odznacza się fasada główna z bogatą dekoracją rzeźbiarską Zygmunta Otto w tympanonie masywnego portyku. Wnętrze zostało zaprojektowane do celów wystawowych z przeszklonym u góry dziedzińcem otoczonym piętrowymi krużgankami [16]. Reprezentacyjna klatka schodowa ma schody z białego marmuru i kute balustrady zakończone żeliwnymi wyobrażeniami smoków. Na piętrze znajdują się sale wystawowe [20]. Ponad wejściem do budynku znajduje się łaciński napis Artibus, co oznacza Sztukom [4]. Ryzalit wejściowy tworzą trzy grupy rzeźbiarskie, przedstawiające Grottgera, Matejkę i Chełmońskiego [5]. Kolekcja zgromadzonych dzieł sztuki zawiera blisko 600 dzieł malarskich (zwłaszcza z lat 60-tych i 70-tych XX wieku), ponad 2600 prac na papierze (grafiki, rysunki, gwasze) oraz niewielką liczbę rzeźb i tkanin polskich kolorystów [7].

Pomnik Peowiaka

Przed siedzibą Zachęty, na skwerze, znajduje się pomnik żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej, którzy zginęli w latach 1914-1921. Jest on dziełem Edwarda Wittiga. Przedstawia umierającego nagiego wojownika z opadającą do tyłu głową, trzymającego w lewej dłoni krótki miecz [8]. Pomnik wykonany jest z brązu i umieszczony na granitowym cokole o wymiarach 2.4 m długości, 1.1 m szerokości oraz 1.6 m wysokości. Na cokole znajdują się napisy: „P.O.W. 1914-1921 Służba i śmierć bezimienna dla wzniosłej sprawy Ojczyzny” [9]. Pierwowzorem tej rzeźby była wykonana w 1926 roku przez Wittiga figura „Umierającego bohatera", będącej fragmentem rzeźby „Walka" na grobie Jana Zdanowicza-Opielińskiego na Cmentarzu Powązkowskim (195 kwatera) [10]. Kolejna odsłona dzieła pojawiła się na pomniku ku czci poległych żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej [13].

Pomnik przy Zachęcie został odsłonięty 11 listopada 1933 roku niedaleko miejsca, w którym w 1918 roku Józef Piłsudski odbierał defiladę oddziałów POW [8]. Pomnik był krytykowany, krążył o nim popularny wierszyk: "Gdybym ja tam był, na miejscu Peowiaka, to bym stał jak chwat, a nie leżał jak pokraka" [11]. Tuwim skomentował autora i dzieło w słowach „Przed Zachętą spoczywa biedny paralityk. Broń nas, Boże, od takich istot choro-wittyg” [13]. Monument w 1940 roku został usunięty przez władze niemieckie [8] w nieznane miejsce. Poszukiwania na placu z wykorzystaniem wykrywacza metalu nie przyniosły rezultatu [10]. W 1989 roku odnaleziono elementy cokołu na terenie Królikarni na Mokotowie [10]. Rzeźbę zrekonstruowali Marek Moderau i Zbigniew Mikielewicz na podstawie gipsowego modelu przechowanego w warszawskim Muzeum Narodowym oraz fotografii. Odtworzony pomnik został odsłonięty w 1999 roku [8]. Pomnik nie stoi dokładnie w tym samym miejscu, co pierwotnie. Został przesunięty o kilka metrów w stronę ulicy Kredytowej z powodu studzienki kanalizacyjnej [13].

W połowie XVIII wieku w miejscu Zachęty był pusty plac, otoczony skromnymi domkami. Była to biedna dzielnica przy wschodniej granicy jurydyki Bielino. W latach 1777-1781 na sąsiedniej działce powstał kościół Ewangelicko-Augsburski, który zdominował okolicę [18]. Ulica Mazowiecka była wtedy częścią traktu wiodącego z Marywilu do Ujazdowa [19].

Powstanie skweru, nazwanego oficjalnie w 1916 roku nazwiskiem marszałka Stanisława Małachowskiego, trudno dziś dokładnie datować [19]. W latach 20-tych XIX wieku rozpoczęto prace porządkowe placu Teatralnym. W 1848 roku powstał zarys dzisiejszego placu Małachowskiego. Na oczyszczonym z zabudowy terenie zasiano trawę [19]. Planowano odsłonić od ulicy Królewskiej widok z planu na Pałac Saski. Ze względu na wysoką cenę nie udało się wykupić kamienicy Burgerów, zasłaniającej widok od północy. Wykorzystano jednak jej ścianę od strony nowego placu, na której Józef Głowacki wykonał iluzjonistyczne malowidło przedstawiające czterokolumnowy portyk [19].

Historia Zachęty rozpoczęła się w 1860 roku, gdy z inicjatywy artystów malarzy powstało Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Była to pierwsza w zaborze rosyjskim instytucja zajmująca się wystawianiem i kolekcjonowaniem dzieł polskich twórców. Problemem był brak własnej siedziby z salami wystawowymi [1]. W 1862 roku ogłoszono pierwszy konkurs na projekt gmachu, jednak projekt nie został zrealizowany. Dopiero po otrzymaniu w 1894 roku od magistratu Warszawy działki przy ul. Królewskiej ogłoszono trzeci konkurs. Zwycięzcą został Stefan Szyller. Projekt przewidywał wzniesienie gmachu w stylu renesansowym o dwóch kondygnacjach. Przed rozpoczęciem realizacji Towarzystwo uzyskało jedna prawa do sąsiedniej działki (dzięki darowiźnie właścicielki sąsiedniej kamienicy przy ul. Królewskiej #17, Ludwiki z Lindów Góreckiej). W związku z tym ogłoszono czwarty, zamknięty konkurs na budowę większego gmachu. Ponownie wygrał go Szyller z projektem zakładającym budowę czteroskrzydłowego gmachu złożonego z budynku frontowego, skrzydeł bocznych i galerii z tyłu gmachu [2].

Budowę rozpoczęto we wrześniu 1898 roku, a oficjalne otwarcie budynku frontowego nastąpiło 15 grudnia 1900 roku [2]. Prace wykonała firma Wacława Silewicza [21]. Otwarcie przyciągnęło elitę towarzyską, finansową i artystyczną miasta. Po zakończeniu oficjalnych uroczystości odbył się raut w pałacu Błękitnym przy ul. Senatorskiej zorganizowany przez hr. Maurycego Zamoyskiego [20]. W 1903 roku nastąpiło otwarcie południowego skrzydła przeznaczonego na wystawę stałą [2].

Królewska 17

Gmach Zachęty został dobudowany do ściany szczytowej kamienicy przy Królewskiej #17 [18]. Kamienica powstała pomiędzy latami 1772-1782, najprawdopodobniej według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Została w 1846 roku podwyższona o jedno piętro przed Józefa Góreckiego. Dwupiętrowy budynek od strony Królewskiej był dziewięcioosiowy z trójosiowym lekko wystającym środkowym ryzalitem, w którym na parterze znajdowała się brama, a wyżej na obu piętrach balkony z kratami. Pomiędzy nim a budynkiem przy ul. Królewskiej 19 znajdowała się ozdobna brama zamykająca aleję prowadzącą do kościoła św. Trójcy. W 1900 roku posesja wraz z zabudowaniami przeszła na własność Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, zgodnie z ostatnią wolą Ludwiki Góreckiej. W 1902 roku gmach Zachęty powiększono od strony południowej poprzez wyburzenie części zabudowań na dawnej posesji Góreckich. Natomiast dawną kamienicę Góreckich gruntownie przebudowano i przeznaczono na dom dochodowy Towarzystwa [22]. Ponieważ z kamienicy czerpano dochody, dalsze skrzydła gmachu przewidziane w projekcie Szyllera nie zostały zrealizowane [2]. Po II wojnie światowej ruiny kamienicy zostały rozebrane i w jej miejscu przez kilkadziesiąt lat stały garaże. Dopiero w 1982 roku zrealizowano pierwotny zamysł Szyllera, dobudowując w tym miejscu północne skrzydło [22].

Wizyty w Zachęcie stały się zwyczajem mieszkańców Warszawy, podziwiających w jej murach najpiękniejsze obrazy Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera, Stanisława Wyspiańskiego, rzeźby Xawerego Dunikowskiego, Henryka Kuny, Edwarda Wittiga i wiele innych dzieł. Ważną częścią działalności instytucji było stworzenie kolekcji sztuki polskiej [1]. W latach 20-tych XX wieku awangardziści nie byli dopuszczani na wystawiania tu swych prac [20].

W 1922 roku do Zachęty powrócił z Rosji obraz Bitwa pod Grunwaldem. Pięć lat później na płótno Jana Matejki rzucił się szaleniec z ciupagą. Rozdarł je na wysokości metra na długość 30 cm [20].

Zamach

16 grudnia 1922 roku w Zachęcie zginął Gabriel Narutowicz, pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej [1]. Około godziny 12:10 samochód z prezydentem zajechał przed gmach Zachęty. Zgromadzona publiczność powitała Narutowicza oklaskami i wiwatami. Po drodze do sal wystawowych prezydent przywitał się z grupą malarzy organizujących wystawę. W momencie, gdy prezydent zatrzymał się przed obrazem Teodora Ziomka „Szron” (w sali numer 1 od strony Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego [20]) rozległy się trzy wystrzały. Dr Śniegocki, znajdujący się przypadkiem w pobliżu, stwierdził zatrzymanie akcji serca i zgon. W tym czasie dostrzeżono stojącego spokojnie zamachowca z hiszpańskim rewolwerem w dłoni, malarza, wykładowcę i krytyka sztuki Eligiusza Niewiadomskiego. Został pochwycony przez wiceprezesa Zachęty, malarza Edwarda Okunia i jednego z adiutantów prezydenta i bez oporu dał się rozbroić [3]. Reakcje były skrajne, poeta Tuwim wypadł z sali z płaczem, natomiast gen. Józef Haller widząc zmarłego zapytał jedynie „Ale inne sale można obejrzeć?” [20]. O godzinie 14:30 sprowadzono lando i szwadron szwoleżerów do honorowego eskortowania ciała. Mordercę prezydenta wyprowadzono bocznym wyjściem z uwagi na zebrany tłum [3]. Skazano go na śmierć w 1922 roku i stracono na stokach Cytadeli 31 stycznia 1923 roku [4].

W przeddzień wybuchu II wojny światowej dyrekcja usiłowała zabezpieczyć zbiory, lecz większość pracowników została zmobilizowana do wojska. Na polecenie dyrektora administracyjnego Stanisława Mikulicza Radeckiego i konserwatora Stanisława Eismonda pozostali pracownicy wyjmowali najważniejsze obrazy z ram i pakowali je do skrzyń, które chowano w piwnicach. Problem stanowiło ogromne płótno "Bitwy pod Grunwaldem". Zdjęcie ogromnego obrazu ze ściany i zrolowanie go było tak trudnym przedsięwzięciem, że do pomocy poproszono przechodniów. Po wielu staraniach muzealnicy otrzymali konną platformę z Zakładu Oczyszczania Miasta do przewiezienia dzieła [20].

W trakcie oblężenia Warszawy w 1939 roku gmach ocalał. Jednak spadające pociski przebijały dach i wybuchały w salach wystawowych, niszcząc pozostałe na ścianach obrazy [2].

Gmach zarekwirowali okupanci. W 1940 roku Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych zostało rozwiązane, a większość zbiorów przewieziono do Muzeum Narodowego. Kilkaset obrazów transportowano w otwartych ciężarówkach. Zachęta została przekształcona w 1942 roku w Haus der Deutschen Kultur, gdzie odbywały się propagandowe imprezy niemieckie [2], mające za zadanie gromadzenie dowodów niemieckiej kultury na Wschodzie [20]. W Sali Matejkowskiej zawisł pruski orzeł i swastyka. Na scenie odbywały się koncerty [2]. Gmach został wymalowany w barwy maskujące [20].

Niemcy opuścili budynek latem 1944 roku. Sprzed gmachu Zachęty potężne ciężarówki zabierały skrzynie po brzegi wypełnione eksponatami. Niektóre ciągnęły trzy, cztery przyczepy [20].

W 1944 roku w okolicy trwały ciężkie walki, a niemiecka artyleria i lotnictwo dokonywały ogromnych zniszczeń. Powstańcom nie udało się zdobyć Zachęty [19]. Budynek został uszkodzony podczas Powstania, jednak pomimo przygotowania do podpalenia (tuż po wojnie zostały znalezione na ścianach ślady oblania substancją palną) gmach nie został zniszczony [2].

W 1945 roku Biuro Odbudowy Stolicy przeprowadziło remont budynku [1], który trwał do 1948 roku [21]. Ulokowała się tu m.in. Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków [20].

Bogate zbiory z Zachęty pozostały w Muzeum Narodowym, gdzie utworzyły Galerię Sztuki Polskiej. W opróżnionym gmachu powołano w 1949 roku Centralne Biuro Wystaw Artystycznych [7]. Zadaniem tej instytucji było prowadzenie działalności wystawienniczej zgodnej z polityką PRL [1].

W 1958 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki zdecydowało o rozbudowie Zachęty. Oskar Hansen, Lech Tomaszewski i Stanisław Zamecznik przedstawili koncepcję, według której gmach miał zostać uzupełniony o stalową, całkowicie przeszkloną konstrukcję, pozwalającą na dowolne kształtowanie wnętrza. Ruchome stropy na suwnicach umożliwiałyby zmianę wysokości sal wystawienniczych. Projekt nie został jednak zrealizowany [2], koncepcja weszła natomiast do podręczników historii architektury polskiej [20].

Gmach został wpisany do rejestru zabytków w 1965 roku pod numerem 705 [2].

Imprezami o wielkiej randze (związanymi z sukcesem tzw. polskiej szkoły plakatu) były organizowane przez CBWA od 1966 roku Międzynarodowe Biennale Plakatu w Warszawie, pierwsze tego rodzaju wydarzenia artystyczne na świecie [1].

W 1982 roku rozpoczęto wznoszenie skrzydła północno-zachodniego według projektu Feliksa Dzierżanowskiego [2]. Prace trwały bardzo długo, ukończono je dopiero w stulecie istnienia gmachu [20]. W latach 1991-1993 budowę nadzorowała firma Dom i Miasto (Czesław Bielecki, Jerzy Heymer, Maria Twardowska, Michał Owadowicz, Tomasz Czerkawski), a następnie w latach 1993-1999 Autorskie Biuro Architektoniczne Barbary i Janusza Twardowskich. W trakcie prac przedłużono klatkę schodową w holu głównym, umożliwiając bezpośrednie wejście do sali wystawowej nowej części budynku [2].

W 1989 (1994 [2]) roku przekształcono placówkę w Państwową Galerię Sztuki Zachęta [7]. Nazwa ta funkcjonowała do 2003 roku [2]. W 1991 roku Towarzystwo wznowiło działalność jako stowarzyszenie miłośników sztuki działające przy Zachęcie [1].

W 1999 roku został odsłonięty przed budynkiem pomnik Peowiaka.

14 grudnia 2000 roku nad wejściem do sali Narutowicza odsłonięto tablicę upamiętniającą Gabriela Narutowicza oraz tablicę pamięci Wojciecha Gersona, współzałożyciela Towarzystwa, nad salą jego imienia [2].

25 września 2003 roku, decyzją ministra kultury Waldemara Dąbrowskiego, Galeria otrzymała status narodowej instytucji kultury i nazwę Zachęta Narodowa Galeria Sztuki [2].

Jako pierwsza publiczna instytucja sztuki w Polsce uwolniła swoje zasoby, udostępniając je w 2011 roku na licencjach Creative Commons [6].

Gdy Hanna Wróblewska objęła dyrektorskie stanowisko w 2012 roku [14], odremontowano wnętrza gmachu, zaś w latach 2013-2014 podjęto się renowacji elewacji [4]. Ciężkie drzwi Zachęty, dotąd trudne do ruszenia, otwierają się automatycznie. Powstał podjazd dla osób niepełnosprawnych po lewej stronie od głównego wejścia. Projekt architektoniczny wnętrz opracowała Aleksandra Wasilkowska. Nowa szatnia ulokowana została w podziemiach, w miejscu dawnego klubu Obiekt Znaleziony. Głównym elementem stały się lustra, co optycznie powiększyło ogólnodostępną przestrzeń. Nowy punkt kasowo-informacyjny urządzono w przejściu do dawnej księgarni, która z kolei mieści się teraz tam, gdzie kiedyś była szatnia. Jest też antresola z dodatkowymi regałami na książki i wygodnymi siedziskami. Wymieniona została klimatyzacja, system przeciwpożarowy, węzeł cieplny, przeprowadzono remont sal wystawienniczych (m.in. słynnej Sali Matejkowskiej) [14].