Cmentarz prawosławny znajduje się przy ul. Wolskiej #138/140. Zajmuje teren 13.3 ha. Jest jedyną warszawską prawosławną nekropolią (możliwe są również pochówki katolickie, wielu katolików za życia zabiega o miejsce na tym cmentarzu, obecnie udostępniane są im groby piętrowe z katakumbami [7]) i jednocześnie największą w Polsce [9]. Wyraźnie zarysowany jest układ przestrzenny cmentarza. Ma kształt zbliżony do prostokąta i jest otoczony ziemnymi fortyfikacjami [9]. Cmentarz podzielony jest na 101 kwater. Dzielą się one na rzędy, w każdym zlokalizowanych jest 40 pomników [9]. Przez środek cmentarza na osi północ-południe przebiega aleja główna [22]. W pobliżu jej południowego końca zlokalizowana jest cerkiew i dzwonnica. Od zachodu równolegle do niej przebiega aleja boczna, która kończy się w połowie, na wysokości zabytkowych wałów reduty wolskiej. W części północnej wschodni fragment jest w dużej mierze niezagospodarowany (groby zaczęły pojawiać się tu w 2008 roku [1]). Teren cmentarza jest porośnięty potężnymi drzewami [25]. Większość z nich to samosiejki. Nie istnieją już klomby, które zdobiły aleje cmentarne w XIX wieku [9].

Corocznie, 1 listopada, odbywa się tu procesja ekumeniczna. We wspólnej modlitwie uczestniczą wierni prawosławnej parafii św. Jana Klimaka i rzymskokatolickiej parafii św. Wawrzyńca [7]. Procesje zainaugurowali w latach 80-tych XX wieku ks. mitrat Anatol Szydłowski i ks. prałat Józef Łazicki [15]. Zaczyna się w przy tablicy Thorka, pamięci zamordowanych mieszkańców Woli [15]. Na przemian odmawiane są katolickie i prawosławne modlitwy [7].

Liczba pochowanych osób jest nieznana z powodu zaginięcia dokumentacji obejmującej okres carskiej Rosji oraz II Rzeczypospolitej. Spośród kilku tysięcy nagrobków kilkaset posiada znaczną wartość artystyczną [9]. Dominuje cyrylica (grażdanka [9]), jednak na niektórych nagrobkach można znaleźć napisy w ozdobnej głagolicy (alfabet służący do zapisywania języka staro-cerkiewno-słowiańskiego [19]) [1]. Od lat 60-tych XX wieku częściej widać alfabet łaciński [6]. Na uwagę zasługują epitafia, zazwyczaj z formułą "Pokój twoim prochom" lub z cytatami biblijnymi [1], są też bardziej wysublimowane, np. "Przechodniu, nie pysznij się i nie gardź naszymi prochami, albowiem my jesteśmy w domu a ty tylko gościem naszym" [19]. Wśród wschodnich grobów występuje nawiązanie do form bizantyjskich [25]. Częstym motywem zdobniczym są cebulaste kopułki. Nagrobki nawiązujące do architektury zachodniej są najczęściej w stylach neogotyckim, neorenesansowym, neoklasycznym oraz secesyjnym (żeliwne rzeźbione ogrodzenia). Płaskorzeźby często wskazują na zawód zmarłego. Popularnymi motywami są kolumny, kamienie oplatane bluszczem, kotwice, urny, gorejące serca [9]. Groby związane z wojskowymi mają szable, armaty, panoplia. Przy wielu grobach alegoria wiary trzyma tablicę z dziesięcioma przykazaniami [47]. Sporadycznie pojawiają się czaszki i piszczele oraz anioły. Wśród autorów pomników wymienia: Stanisława Noakowskiego, Andrzeja Pruszyńskiego, Henryka Żydoka, Bolesława Syrewicza, Borysa von Zinserlinga [9] i Stanisława Gundlacha [25].

Pochowani

Wśród zasłużonych pochowanych tu osób są m.in. malarka Anna Andreeff, architekt Jerzy Androsiuk, pisarz Michał Arcybaszew, rusycysta Bazyli Białokozowicz, lekarze i publicyści Juliusz i Maria Borejko, śpiewaczka operowa Maria Burska-Przybora, słynny PAN Poeta i aktor Andrzej Butruk, pedagog Zdzisław Chromiński, pisarka Nadzieja Drucka, żołnierz AK Marek Gajewski, lektor języka ukraińskiego Roman Gałan, śpiewaczka operowa, Olga Aleksandrowna Ganżulewicz, kompozytor i skrzypek Konstanty Gawryłow, śpiewaczka operetkowa Xenia Grey, żołnierz Wacław Feryniec, filozof Dmitrij Fiłosofow, aktor Marian Friedmann, działacz społeczny Mikołaj Frydrychowicz, aktorka teatralna Helena Jaszczołtowa, generał-lejtnant Franc Juzwikiewicz, sztabs-kapitan Nikołaj Juzwikiewicz, działacz sportowy Mikołaj Kawelin (jego pomnik odnowili w 2008 roku sympatycy Jagiellonii, betonowe filary zastąpiono granitowymi, wylano posadzkę i oczyszczono grobowiec [63]), działacz Miron Kertyczak, generał i polityk Czesław Kiszczak, aktor Jerzy Kozakiewicz, poeta Sergo Kuruliszwili, kapitan żeglugi Tadeusz Lewandowski, śpiewaczka Olga Łada, żołnierz AK i operator filmowy, Stanisław Mazurkiewicz, dziennikarz Wojciech Mazurkiewicz, aktor Jerzy Michalewicz, aktorka Maria Michalewicz, prezes Dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych Siergiej Muchanow, malarka Krystyna Multarzyńska, profesor Wiktor Orłowski, historyk Józef Perwolf, generał Aleksandr Puzyriewski, śpiewak operowy Nicolae Radulescu, poeci Zdzisław i Zofia Roykiewicz, historyk Jerzy Skowronek, sportowiec Witold Smętek, twórca polskiej łączności radiowej Dmitrij Sokolcow, graficzka Stanisława Stanclik, profesor Zbigniew Starczewski, akademik architektury, Wiktor Syczugow, lekarz Piotr Szarejko, pisarka Irena Szpak, kapitan żeglugi Zbigniew Szymański, historyk Jerzy Turonek, realizator filmowy Marian Ussorowski, historyk Andrzej Walicki, malarka Elżbieta Zajączkowska [17], szachista Aleksander Pietrow (nieznana lokalizacja grobu) [5], rosyjski gangster Andriej Iwajew ps. Malowany (grób symboliczny) [64], ks. Atanazy Semeniuk, ks. Antoni Kaliszewicz, ks. Włodzimierz Wieżański [52], przewodniczący Ukraińskiej Misji Dyplomatycznej w Szwajcarii Jewmen Łukasewycz [50], Rudolf Kwiek (król Cyganów), historyk wojskowości Alksandr Puzyrewski [19], profesor Aleksander Lwowicz Błok [12], rusyfikatorzy Apuchtin [60], Aleksiej Smirngin [61] czy Grigorij Simonienko, guwernantka Elżbieta von Dezen (pomnik z gotyckim ostrołukiem) [61], wojskowy Anatolij N. Grimm (pomnik z baldachimem) [1], Zofia Możejko (ułamana kolumna jest przerzucona ciężkim, odkutym w kamieniu wieńcem) [61], katolicki ks. Stefan Zembrzuski [16], pułkownik Iwan Timoszenko (na wysokiej podstawie umieszczono masywny cokół z „przykręconą” kamiennymi śrubami tablicą okoloną z trzech stron festonem. Na cokole stoi niska kanelowana kolumna, z prawosławnym krzyżem okolonym wieńcem, zwieńczona urną z przerzuconą tkaniną) [61], śpiewaczka Maria Burska-Przybora, matematyk Rafał Sztencel, fizyk Stefan Ćwiok, operator filmowy Sergiusz Sprudin, dziennikarka Joanna Wilińska, reporterka Anna Strońska, dziennikarz Jacek Bochenek [17].

Groby

Na południe od cerkwi, w narożniku, znajduje się zbiorowy grób dzieci i ich opiekunów z parafialnego sierocińca św. Jana zamordowanych przez Niemców 5 sierpnia 1944 roku [11]. W 2021 roku dzięki fundacji Orlen wykonano prace renowacyjne [67].

Naprzeciwko wejścia do cerkwi znajduje się grobowiec Nikołaja Łopatyńskiego (proboszcza cerkwi) [6]. Pomnik jest w formie postumentu z czarnego granitu z umieszczoną nań otwartą, wykutą w białym marmurze księgą i otoczony ozdobnym, metalowym parkanem [1]. Jest to kamienna ewangelia [6] z tekstem w języku staro-cerkiewno-słowiańskim [13].

Sąsiednia dwupoziomowa kaplica Wasiliewa została zaprojektowana w stylu włoskiego renesansu [6].

Dostojnicy Kościoła Prawosławnego w Polsce, a także proboszczowie parafii warszawskich i powstałych po II wojnie światowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych spoczywają w kwaterze nr 4, na wschód od cerkwi [3] oraz wokół świątyni. Spoczywają tu m.in. metropolita Makary (Oksijuk), metropolita Dionizy (Waledyński), metropolita Tymoteusz (Szretter), metropolita Stefan (Rudyk), metropolita Bazyli (Doroszkiewicz). Są tu również pochowani arcybiskup Jeremiasz (Anchimiuk), arcybiskup Sawa (Sowietow), biskup Mateusz (Siemaszko), ks. prof. dr hab. płk Marian Bendza, ks. Maksym Sandowicz (syn świętego Maksyma Gorlickiego), ks. Aleksy Znosko, ks. prof. Jerzy Klinger, ks. Stefan Biegun, ks. Wsiewołod Łopuchowicz, ks. Jan Kowalenko, archimandryta Teofan (Protasiewicz), ks. Wiaczesław Rafalski, ks. Szymon Fedorońko z synami (symbolicznie), ihumen Alipiusz (Kołodko), ks. płk. Piotr Lenczewski (kanclerz Prawosławnego Ordynariusza Wojskowego, rektor kaplicy św. płk. Bazylego przy Prawosławnym Ordynariacie WP), ks. Stefan Wawreniuk (proboszcz parafii św. Mikołaja w Radomiu), ks. Antoni Naruszewicz (proboszcz parafii św. Michała Archanioła w Starym Korninie), ks. Mikołaj Lenczewski [9].

W kwaterze 2 znajduje się grób Konstantina Czernobajewa, jeden z najstarszych zachowanych nagrobków na cmentarzu (z 1889 roku [46]), typowy przykład rosyjskiej dziewiętnastowiecznej architektury sepulkralnej [9], zakończony pięciokopułowym zwieńczeniem typowym dla cerkwi [46].

Na zachód od dzwonnicy, w kwaterze nr 6 znajduje się pomnik z czerwonego granitu na grobie Michaiła M. Zamarejewa. Kute elementy ogrodzenia z motywem liści kasztanowca nawiązują do secesji. Na grobie są też ślady kul, będące pamiątką po II wojnie światowej [1]. Pomnik jest dziełem rzeźbiarza Bolesława Syrewicza [61].

Głębiej w kwaterze nr 6 znajduje się grób ks. Jerzego Klingera [13]. To niebieski nagrobek w kształcie niszy [58]. Pomnik zmarłego w 1976 roku prawosławnego teologa zdobią malowidła Jerzego Nowosielskiego [13]. W centralnej części umieszczono wizerunek Matki Bożej (wzorowanej na ikonie typu Znak [9]) oraz świętych Jerzego, Sergiusza z Radoneża, Grzegorza z Palamas, Paraskiewy, Mikołaja i Serafina z Sarowa. Nagrobek jest wykonany z żelbetonu i lastryka oraz zwieńczony stalowym krzyżem. W 2021 roku został wpisany do rejestru zabytków [49].

W kwaterze nr 7 znajduje się pomnik Marii Aleksandrowny Siemienowej [61] pod monumentalnym baldachimem [1]. Skromny nagrobek ukryto za kamienną kurtyną uchyloną przez cherubina i dziewczynę w woalu. Kurtyna z mistrzowsko wykonanymi fałdami i załamaniami została zawieszona w renesansowym portalu. Twarz dziewczyny zakryta woalem jest majstersztykiem sztuki rzeźbiarskiej, wykonanym przez Bolesława Syrewicza [61].

W zachodniej części nekropolii wytyczono kwaterę nr 17 dla budowniczych Pałacu Kultury i Nauki, czerwonoarmistów i innych obywateli Związku Radzieckiego zmarłych w Warszawie [9]. Nagrobki wciśnięto między XIX-wieczne pomniki [1]. Jest tu 15 mogił radzieckich budowniczych PKiN w tym dwójki dzieci, które urodziły się w rodzinach budowniczych [10]. Według kronik nie są to wszyscy zmarli, przykładowo jeden z robotników spadł prosto do masy betonu i został wmurowany w ściany Pałacu (pracowali oni na budowie bez zabezpieczeń). Podobno nagrobki na to odrzuty z płyt, które były wykorzystywane przy budowie PKiN [47]. Umieszczono napis "Tu spoczywają radzieccy budowniczowie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Nie było Im dane wrócić do swoich rodzin i domów, ale my pamiętamy o Nich". Groby są pod opieką pracowników Zarządu Pałacu Kultury i Nauki. We wrześniu 2015 roku groby zostały odremontowane [10].

W dalszej części kwatery nr 17 znajdują się groby żołnierzy Armii Czerwonej [3]. Spoczywają tu 18-20-latkowie, polegli w styczniu 1945 roku [57]. Widnieje na tablicy napis "Daj panie wieczny odpoczynek duszom żołnierzy poległych za Warszawę tu spoczywają prochy żołnierzy Armii Czerwonej 1945 rok" [55].

W zachodniej części cmentarza należy uważać na podłoże. Stare nagrobki rozsiane są tutaj bez ładu i składu. Wiele jest grobów przykrytych tylko półkolistym, betonowym sklepieniem, nie zawsze szczelnym. Kiedy po deszczu niezbierane liście nasiąkają wilgocią, podłoże ugina się pod stopami, jakby zaraz miało się zapaść [1].

W tej części cmentarza znajduje się grób generała Jewgienija Rożnowa, z odkutymi gałązkami i przedziwnym kapitelem z główkami dziecięcymi, wykonany z białego kararyjskiego marmuru [61].

Przy al. głównej w kwaterze nr 29 znajduje się kaplica kupca Wsiewołowoda Istomina, który zdobył sławę i majątek dzięki handlowi herbatą [6]. Jego nagrobek architektonicznie może przypominać ogromny samowar [47].

Do jego grobu przylega kaplica z wejściem od zachodu z metalowymi drzwiami. Na szczycie, pod trójkątnym daszkiem wspartym na pseudodoryckich kolumnach, umieszczono posag kobiety trzymającej krzyż i tablice przykazań. Całość ozdobiona została płytami z rzadko występującego na warszawskich nekropoliach zielonego marmuru [1].

Kaplica Szelechowa znajduje się w kwaterze 51 [6]. Grobowiec sprawia wrażenie jakby wykuto go z monolitycznej, kamiennej bryły. Jego projektantem był Piotr Fedders [48]. Zbudowany na planie kwadratu, zwieńczony został kopułą w formie wyciągniętej do góry piramidy. Grobowiec stoi tyłem do alejki [1]. Portal ujmujący wejście do kaplicy pokrywa roślinny ornament w postaci przetworzonych palmet (symbole duszy, wiecznego życia i Zmartwychwstania). Z kolei na tylnej ścianie widnieje wystylizowana w duchu art nouveau informacja o właścicielach grobowca [48]. Mikołaj Akimowicz Szelechow był jednym z najbogatszych kupców w mieście, znany przede wszystkim ze sprowadzania pierwszorzędnego kawioru [1], nazywany był w Warszawie królem astrachańskiego kawioru i ryb [3]. Brązowo-łososiowy kolor granitowej płyty wmurowanej w ścianę kaplicy nawiązuje do tych ryb [48].

W sąsiedztwie stoi kaplica rodziny Nipaniczów, również kupców. Ma styl neorenesansowy z bogato zdobionym ażurowym ogrodzeniem [47].

W pobliżu zabytkowego wału znajduje się kwatera nr 71 będąca miejscem tradycyjnego pochówku prawosławnego Ormian [20].

W kwaterze nr 73 [3] kaplica starowierców (staroobrzędowców, raskolników [1]), a obok niej charakterystyczne dla tego wyznania groby w kształcie trumien [16]. Trumny to rodzaj nagrobku, właściwe ciała usytuowane są poniżej, w ziemi [47]. W latach 1965-1966 nagrobki te przeniesiono na Wolę z likwidowanego cmentarza na Kamionku [1] przy ul. Grochowskiej 307 [55].

Na wysokości dawnych wałów reduty wolskiej (przy kwaterze nr 60) znajduje się stara XIX-wieczna dzwonnica, a obok kaplica Mieszczerskich, obie przykryte niebieskim dachem [6]. Kaplica powstała w latach 30-tych XX wieku, a od lat 70-tych XX wieku pełni rolę kaplicy cmentarnej [55].

Na cmentarzu znajdują się dwa pomniki poświęcone żołnierzom Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL, żołnierze ukraińskiej armii atamana Petlury [19]), zlokalizowane w sąsiedztwie zespołów ich grobów (kwatery ukraińskie nr 36 i 93). Obydwa mają formę krzyży z wyrytym złotym tryzubem i napisem pamiątkowym w językach polskim i ukraińskim [9]. Wśród pochowanych są m.in. mogiły generałów Wołodymyra Salskiego, Marka Bezruczki (na jego nagrobku znajduje się trójząb, godło Ukrainy [47]), Ołeksandra Burakiwskiego, Jewhena Fedosijewa, Mikołaja Kowal-Miedźwieckiego, Wiktora Kuszcza, Wsewołoda Zmijenki, ministra oświaty Petra Chołodnego, profesorów Wasyla Bidnowa i Ołeksandra Łotockiego. Przez wiele lat grobami opiekowali się członkowie warszawskiej społeczności ukraińskiej. W latach 80-tych XX wieku rozpoczęto remont nagrobków. Dzięki staraniom Jerzego Rejta w 1999 roku odbyło się poświęcenie (z udziałem prezydentów Polski i Ukrainy) odnowionej kwatery nr 36, a w 2000 roku (z udziałem premiera Ukrainy Wiktora Juszczenki) kwatery nr 93. Obie kwatery przeszły kolejny gruntowny remont w 2019 i 2020 roku [50]. Fundacja Dziedzictwa Kulturowego przeprowadziła prace konserwatorskie przy podłożu. Prace wykonała firma ZKR, a koordynował je prof. Janusz Smaza. Oficjalne otwarcie kwatery nastąpiło podczas uroczystości 100-lecia bitwy warszawskiej, 14 sierpnia 2020 roku, w obecności Ministrów Kultury Polski i Ukrainy [56].

We wrześniu 2009 roku na północ od kwater żołnierzy URL (w kwaterze nr 48) odsłonięto krzyż, będący pomnikiem ofiar Wielkiego Głodu z lat 1932-1933 wywołanego przez Stalina [47]. Pomnik jest autorstwa Gennadija Jerszowa [9]. Został odnowiony w 2019 roku [50].

We wschodniej części cmentarza znajduje się kwatera nr 42, do której przeniesiono przed wojną groby znajdujące się wcześniej wokół kościoła św. Wawrzyńca [22]. Jednym z nich jest nagrobek Sokratesa Starynkiewicza. Pole grobowe otacza misternie kuta metalowa balustrada zamocowana na czterech słupach [61]. Grób został odrestaurowany staraniem MPWiK i jest pod opieką Wodociągów Warszawskich [57].

Kaplica ekumeniczna Gudzowatych jest największą kaplicą na cmentarzu [69] i podobno pierwszą taka budowlą na cmentarzu od czasów wojny. Znajduje się w kwaterze nr 42. Z jednej strony odwołuje się do tradycyjnych form architektury bizantyjskiej, a z drugiej do secesyjnych motywów roślinnych [59]. Cebulasty hełm wsparty na czterech pękatych kolumienkach. Surowe ściany wykonane są z ciosów piaskowca, do wejścia prowadzi półkolisty portal na osi. Masywne metalowe drzwi zdobią pęki więdnących kwiatów z metalu [69]. Po wewnętrznej stronie grobowca została humorystycznie umieszczona klamka [68]. Kaplica została wzniesiona po 1989 roku dla rodziców Aleksandra Gudzowatego, Eliasza i Aleksandry. Sam również został tu pochowany [51].

Na końcu alei od strony ul. Wolskiej znajduje się nagrobek młodziutkich kochanków samobójców [57]: podporucznika Georgija Vladimiroviča Jacuna i córki oficera Very Vladimirovny Onacevič. Zastrzelili się w dorożce tego samego listopadowego dnia 1906 roku (zapewne z powodu popełnionego przez siebie mezaliansu [47]) [1]. Pochowano ich razem, choć formalnie w związku nie byli [47]. Na surowej, ułożonej z ciemnych głazów podstawie zawieszono tablicę z odkutymi portretami zmarłych [61]. Płyta z białego marmuru wtopiona została w krzyż w formie skały. Na początku XXI wieku została odrestaurowana [54].

Na zachód od świątyni św. Jana Klimaka znajduje się tablica Thorka z napisem "Tutaj w dniu 5 sierpnia 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali 60 osób" [52]. Po obu stronach tablicy są dwie okrągłe wazy z klombami, a przed nią niewielki kwietnik.

Druga tablica Thorka znajduje się po zewnętrznej (południowej) stronie ogrodzenia, obok wejścia na teren świątyni. Ma napis "Tu 5 sierpnia 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali 60 osób oraz na cmentarzu spalili około 1500 zwłok zamordowanych mieszkańców Woli".

Przy południowym wejściu znajduje się po prawej stronie okazała cerkiew św. Jana Klimaka, po lewej stronie parterowy pawilon, w którym można kupić kwiaty i znicze, a na wprost wejścia dzwonnica.

Na północ od kancelarii, wzdłuż wschodniego ogrodzenia znajdują się zabudowania zakładu kamieniarskiego. Oprócz obiektów typowo warsztatowych, skupionych wokół dziedzińca, jeden z budynków wygląda jakby był zamieszkiwany. Do początku XXI wieku mieściły się tu zapewne szklarnie.

Plebania

W 1911 roku parafia cmentarna nabyła na południe od cmentarza kawałek ziemi z domkiem, gdzie zbudowano w 1912 roku murowaną, piętrową plebanię (ul. Wolska #147) [21]. Znajdowała się w miejscu dzisiejszego południowego wiaduktu ul. Wolskiej nad ul. Kasprzaka. Na dużej, ponad trzyhektarowej działce, znajdował się dwukondygnacyjny dom, otoczony ogromnym sadem, ciągnącym się w stronę ul. Jana Kazimierza (sadem opiekował się ogrodnik Ulrych [76]). Jedenastoosiowy budynek otrzymał eleganckie, klasycystyczne formy. Oś środkową i obie skrajne zryzalitowano. Nad środkową znalazła się pozorna attyka płytowa, a nad skrajnymi trójkątne szczyty. Kondygnację przyziemia ozdobiło boniowanie płytowe, kondygnację piętra podzieliły lizeny. Budynek, nieco cofnięty względem ulicy ogrodzono wraz z podwórkiem solidnym, stalowym ogrodzeniem. Część domu wynajmowana była policji, mieścił się w niej XXII Komisariat Policji Państwowej [66]. 5 sierpnia 1944 roku zginęło 16 granatowych policjantów z XXII Komisariatu, będącego zorganizowaną komórką AK. Mężczyźni musieli zginąć w walce [78]. Łączony komisariat XIX/XXII funkcjonował do lat 70-tych XX wieku jako komisariat MO [77].

W sąsiednim budynku (ul. Wolska #149) w okresie międzywojennym mieścił się prawosławny sierociniec św. Jana [1]. Budynek sierocińca miał dwie kondygnacje. Na parterze znajdowały się kuchnia i pokoje dla chłopców, natomiast na drugiej kondygnacji mieściły się sypialnie dla dziewcząt [66]. Został założony około 1935 roku. Był współfinansowany przez Prawosławne Metropolitalne Towarzystwo Dobroczynności. Roczne utrzymanie wynosiło ok. 13 tys. zł. Obowiązki dyrektora sierocińca pełniła Agafija Fiodorowna Roszkowska, a jej pomocnicami były: siostra zakonna Nonna (Leparska) a następnie A.N. Oceszko. Na początku działalności dawał schronienie około 50 dzieciom, w czasie okupacji było ich ponad 140, również innych wyznań, w tym żydowskiego [65]. Dzieci dojeżdżały do szkół do centrum miasta tramwajem, podczas kwest przypinały niebieskie wstążeczki z niezapominajkami. Wakacje spędzały w Zielonce lub w Poczajowie [66].

5 sierpnia 1944 roku [7] Niemcy zamordowali ponad setkę dzieci zamieszkujących przytułek. Zginął również personel przytułku oraz kapłani pracujący w cerkwi razem z rodzinami [9], w tym proboszcz ks. Teofil Protasewicz [3] i wikary Anton Kaliszewicz [1]. Ocalały dwie dziewczynki z sierocińca, Lidia i Tatiana, które ukryły się w kartoflisku, a potem schowały w jednym z grobowców [65]. Z dawnego sierocińca udało się ocalić kilka ikon (zdobią cerkiew) oraz obraz, który znajduje się na terenie nowego domu parafialnego [66].

Pierwsza plebania została zburzona w 1971 roku podczas przebudowy ul. Wolskiej [1].

W 1978 roku rozpoczęto budowę nowej plebanii, którą ukończono w 1982 roku. Mieszczą się w niej kancelarie parafii i zarządu cmentarza oraz sale katechetyczne [24]. Budynek znajduje się w południowo-wschodnim narożniku cmentarza, prowadzi do niego osobny wjazd i jest oddzielony płotem od cmentarza. Ma cztery kondygnacje, licząc z podpiwniczeniem oraz poddaszem (na tej kondygnacji są małe prostokątne okna). Ma nietypowy rzut lekko załamanego prostokąta. Z każdej strony posiada szereg prostych okien oraz w losowym miejscu jedną loggię, zwieńczoną trzema łukami. W podobnym stylu jest wejście od ul. Wolskiej, ze schodami nad którymi umieszczono czteroosiowy balkon wsparty na kolumnach, z których dwie boczne są połączone łukami. Za budynkiem znajdują się kaskadowo połączone garaże.

Cerkiew św. Jana Klimaka

Jest to druga z kolei cerkiew przy tym cmentarzu. Pierwsza mieściła się w latach 1841-1916 [28] w zarekwirowanym na podstawie ukazu Cara rzymskokatolickim sąsiednim kościele św. Wawrzyńca i nosiła wezwanie Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej [9]. Była w momencie powstania trzecią cerkwią w Warszawie [5].

Parafia przy cerkwi pod wezwaniem św. Jana Klimaka – Lestwicznika [5] (ul. Wolska #140) należy do diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego [11]. Parafia gromadzi około 130 wyznawców [26]. Kolejnymi proboszczami w parafii byli: ks. Andriej Kuszewicz (1841-1848), ks. Joann Korzeniowski (1848-1905), ks. Nikołaj Łopatinski (1905-1906), ks. Jewdokim Bielanowski (1906-1915), przerwa w działalności parafii (bieżeństwo, 1915-1918), ks. Jan Kowalenko (1919-1939), archimandryta Teofan (Protasiewicz, 1939-1944), przerwa w działalności parafii (1944-1945), ks. Mikołaj Lenczewski (senior, 1945), ks. Aleksander Czubuk-Podolski (1945-1948), ks. Aleksander Surwiłło (1948-1955), ks. Mikołaj Lenczewski (senior, 1955), ks. Jerzy Klinger (1955-1960), ks. Aleksy Znosko (1960-1972), ks. Anatol Szydłowski (1973-2003), archimandryta Paisjusz (Martyniuk, 2003-2007), ks. Mikołaj Lenczewski (junior, 2007-2017), ks. Adam Misijuk (2017-) [28].

Projekt świątyni wykonał Władimir Pokrowski. Według tego samego projektu wzniesiono około 1910 roku nieistniejącą już cerkiew św. Włodzimierza w Opocznie [11]. Budowla wzoruje się na cerkwiach rostowskich z XVI i XVII wieku [12]. Wyrazisty styl ruski miał pozostawać w kontraście z wyglądem sąsiedniej zaadaptowanej cerkwi [11]. Budynek na planie krzyża greckiego [1] wykonano z kamienia obłożonego jasną cegłą. Całość wieńczy pojedyncza cebulasta kopuła z krzyżem, kryta miedzianą łuskowatą blachą [11]. Wokół kopuły znajdują się ornamenty w stylu staroruskim [12]. Cerkiew posiada dwie kondygnacje, na których znajdują się niezależne miejsca kultu [11]. Wejście do cerkwi prowadzi od zachodu przez wysunięty ganek, nad którym na trójkątnym tympanonie znajduje się fresk z postacią Matki Bożej [11] w typie Umilenie [13]. Na wschodniej ścianie znajduje się tablica w języku rosyjskim opisująca powstanie świątyni. W 2009 roku na zachodniej ścianie budynku (po prawej stronie od wejścia) została odsłonięta tablica Ofiar Terroru Najeźdźców Hitlerowskich, czyli wyznawców prawosławia, którzy ponieśli śmierć w czasie II wojny światowej. Na tablicy widnieje kilkadziesiąt nazwisk [11][7].

Górna część cerkwi jest poświęcona św. Janowi Klimakowi. Ma charakter trójdzielny. Portale nawy głównej oraz nawy bocznej wypełniają akroteriony (zdobienia na szczycie) w kształcie kokoszników, nawiązujące do dolnych części kopuły cerkwi. Fryz z półkolistych akroterionów znajduje się na bębnie, poniżej rzędu okien. Z kolei powyżej okien znajdują się jeszcze dwa fryzy, jeden z formie okien biforialnych i jeden potrójny. Trzy fryzy znajdują się również we wszystkich absydach: najniższy w formie okien biforialnych, jeden z motywami florystycznymi i ostatni z motywami geometrycznymi. Poza fryzami na ścianach bocznych nie ma żadnych zdobień. Ponieważ świątynia powstała jako cerkiew cmentarna, pierwotnie była wyjątkowo skromna, m.in. pozbawiona fresków na ścianach. Obecnie ściany obiektu zdobi dekoracja malarska [11]. Polichromie wykonane zostały według projektu Stalony-Dobrzańskiego w latach 1977-1983 przez Sotyrisa Pantopulosa, Bolesława Oleszko, Jana Pawlickiego i ks. Henryka Paprockiego [75]. Stalony-Dobrzański jest również autorem witraży [11]. Struktura witraży oparta została na rytmicznie zestawionych kwaterach, dzielących powierzchnię na osiem sześciokwaterowych rzędów. Kwatery zawierają naprzemiennie ułożone sceny figuralne oraz abstrakcyjne pola, z subtelnie wypisanymi fragmentami Pisma Świętego. Każde pole figuratywne stanowi samodzielny, zamknięty obraz, zazwyczaj ukazujący jedną postać biblijną, jednakże w całości przeszklenia łączy się z sąsiednimi polami w określoną scenę ikonograficzną, np. Boże Narodzenie czy Chrzest Chrystusa. Wyjątek stanowią szczytowe rzędy kwater ukazujące starotestamentowych proroków [75].

Trzyrzędowy ikonostas jest dziełem Aleksandra Muraszki. Wyrzeźbiono go w drewnie dębowym, jest dekorowany kolumienkami w stylu neoromańskim, rozetkami i akroterionami. W pierwszym rzędzie ikon, na środkowych carskich wrotach, widać scenę Zwiastowania i cztery wizerunki Ewangelistów w półpostaciach. Po obu stronach carskich wrót znajdują się wizerunki Jezusa Chrystusa i Matki Bożej. Na diakońskich bocznych wrotach po prawej stronie zlokalizowano ikonę bł. Hieronima [11], a z drugiej ikonę św. Jana Klimaka [70]. Od 1986 roku nad carskimi wrotami (w złotej, gwieździstej ramie [24]) znajduje się kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, stworzona w Warszawie i poświęcona w Ławrze Poczajowskiej [11]. Na poziomie drugiego rzędu znajduje się centralnie półokrągłe wyobrażenie Ostatniej wieczerzy [27]. Boki drugiego rzędu wyznaczają ikony (nad wrotami diakońskimi) św. Mikołaja (od prawej) i św. Aleksandry (od lewej) oraz wokół Ostatniej Wieczerzy, Bazylego Wielkiego (od lewej) i Jana Chryzostoma (od prawej). W górnym, trzecim rzędzie umieszczono centralnie ikonę Trójcy Świętej oraz po jej bokach duże okrągłe ikony apostołów Piotra i Pawła [27]. Powyżej ikonostasu znajdował się, już nieistniejący, napis w języku cerkiewnosłowiańskim Czaju woskriesienia miertwych (pol. Oczekuję wskrzeszenia umarłych) [11].

W części ołtarzowej znajdują się m.in. ikona Zmartwychwstania Pańskiego oraz cykl ikon przedstawiających wybrane wielkie święta prawosławia. Od strony nawy, po obydwu stronach ikonostasu, zlokalizowano wizerunki św. Sergiusza z Radoneża i św. Serafima z Sarowa. Po prawej stronie od ikonostasu umieszczona została Golgota oraz ikona Chrystusa Cierpiącego, stworzona przez Weniamina Siemionowa. Inni święci, których wizerunki znajdują się w cerkwi, to m.in. św. Andrzej Apostoł, św. Olga Kijowska, św. Włodzimierz Wielki (ikony wstawione z okazji tysiąclecia chrztu Rusi Kijowskiej), kopia Atoskiej Ikony Matki Bożej oraz podobizna św. Jana Ruskiego (przywiezione z pielgrzymek na Athos). W przedsionku zawieszona została reprodukcja obrazu Kazanie Chrystusa w Łodzi [11]. Szczególną czcią otaczane są ikony św. Mikołaja Cudotwórcy oraz kopia Kazańskiej Ikony Matki Bożej, umieszczona w 2001 roku w narożniku w zdobionym zaoblonym kiocie (obramowaniu) wykonanym przez Wojciecha Szmeję. Wizerunki te trafiły do cerkwi z inicjatywy jej fundatora. Od 8 czerwca 2003 roku w świątyni znajdują się relikwie męczennika Bazylego Martysza [11]. Zostały przeniesione z grobowca znajdującego się obok cerkwi [24] i zostały umieszczone na bocznej ścianie w czarnym prostokątnym relikwiarzu.

Część dolna nosi wezwanie św. Eliasza i bł. Hieronima ze Strydonu, patronów fundatora świątyni. Przy zachodniej ścianie znajduje się miedziana tablica pamięci arcybiskupa Hieronima [11].

Pracami dekoratorskimi w dolnej części kierował Piotr Fedders. Znajduje się tam jednorzędowy ikonostas wykonany przez Włodzimierza Inokientiewa z różowego i czarnego marmuru, sprowadzonego ze Szwecji. Z tego samego materiału wykonany jest ołtarz, pod którym pochowano arcybiskupa Hieronima. Ściany pokrywała pierwotnie polichromia autorstwa A. Korelina, który przygotował również na szkle ikonę Chrystusa Pantokratora w otoczeniu apostołów. Na suficie zawieszono panikadiło. W 1979 (albo w 1977) roku dekorację ścian zastąpiły freski Jerzego Nowosielskiego [11]. Malowidła ozdobiły łuk tęczowy oraz podłucza czterech arkad rozmieszczonych wokół centralnego przęsła nawy, ścianę zachodnią oraz północną oraz wnękę nawy po stronie południowej. Malowidła dekorują ponadto ościeża i podłucza otworów wejściowych prowadzących do bocznych pomieszczeń zlokalizowanych w nawie tuż przed prezbiterium. W prezbiterium umieszczona jest ikona Matki Bożej Oranty oraz archaniołowie. Kompozycje w nawie przedstawiają sceny z życia Marii. Pozostałe malowidła ukazują postaci ewangelistów, apostołów, proroków i świętych oraz sceny biblijne i z żywota św. Eliasza. Polichromia była jedną z pierwszych samodzielnych polichromii artysty [73]. Biały marmurowy anałoj pośrodku pomieszczenia jest nagrobkiem metropolity warszawskiego Jerzego [9].

Cerkiew wybudował z prywatnych funduszy arcybiskup warszawski i nadwiślański Hieronim (Eliasz Egzemplarski) w celu upamiętnienia zmarłego 8 sierpnia 1902 roku w Piatigorsku swojego syna, Iwana Iljicza Egzemplarskiego. Zakupił on w 1903 roku działkę przy wschodnim murze cmentarnym o powierzchni 1237 sążni kwadratowych. Koszt zakupu wyniósł 4275 rubli. 28 czerwca 1903 roku osadzono kamień węgielny. Posesję otoczono żelaznym płotem [11].

Górna cerkiew była gotowa w czerwcu 1905 roku, jednak konsekracja przez arcybiskupa Hieronima nastąpiła 15 października 1905 roku i była połączona z pogrzebem Iwana. Dwa tygodnie później zmarł sam arcybiskup, który został pochowany obok syna [11]. Do dnia dzisiejszego w każdą środę – dzień jego śmierci - odprawia się w jego intencji św. liturgię [24]. W czasie pogrzebu w prezbiterium dolnej cerkwi ustawiono ołtarz-święty stół, który umieszczono nad miejscem pochówku arcybiskupa. Nagrobek Iwana znalazł się w południowo-wschodniej części cerkwi. Dolna cerkiew została wyświęcona 1 listopada 1906 roku przez ks. P. Kallistowa, w obecności krewnych zmarłego [11].

W swoim testamencie arcybiskup prosił, by wygląd dolnej części cerkwi nie był zmieniany i by nie dokonywano w niej następnych pogrzebów. Dla pochówków spokrewnionych z nim osób została przeznaczona kwatera sąsiadująca z cerkwią od wschodu. Ostatnia wola hierarchy nie została jednak zrealizowana. W dolnej kaplicy pochowany został m.in. metropolita warszawski Jerzy (Jaroszewski, Jaroszewicz [1]) [11], a w rodzinnej kwaterze spoczywają głównie duchowni prawosławni [9]. Dokonano też przebudowy dolnej części cerkwi [11].

Cerkiew pełniła zadania świątyni pomocniczej. Gdy w 1915 roku kapłani zostali ewakuowani do Rosji, została zamknięta. Opiekował się nią kościelny, Nikanor Skibin [11].

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę wiele obiektów wzniesionych przez Rosjan zostało wyburzonych, a cerkiew Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej została w 1919 roku zwrócona Katolikom. Tym samym cerkiew św. Klimaka stała się drugą, po cerkwi św. Marii Magdaleny na Pradze, zachowaną cerkwią wolnostojącą [11].

Część dolna cerkwi była schronieniem dla cywilnej ludności Warszawy we wrześniu 1939 roku [11].

W czasie rzezi Woli zginął proboszcz archimandryta Teofan (Protasiewicz) oraz jeden z kapłanów, ks. Antoni Kaliszewicz, razem z rodziną. Hitlerowcy zamordowali również kilkadziesiąt ukrywających się osób: członków chóru parafialnego, kilkanaścioro prawosławnych wiernych oraz grupę mieszkańców domów w najbliższej okolicy [11]. Imiona rozpoznanych ofiar zostały uwiecznione na tablicy umieszczonej na prawo od wejścia. Ocalał ks. Mikołaj Lenczewski i jego czteroletni syn Mikołaj, którzy przebywali wówczas poza Warszawą [24]. Po tym wydarzeniu cerkiew została opuszczona i pozostawała bez opieki do stycznia 1945 roku. Żołnierze niemieccy dopuścili się aktów wandalizmu, ukradli również dzwony. Wielokrotnie służyła jako kryjówka dla ludności cywilnej [11].

Między styczniem i majem 1945 roku pod nadzorem ks. Pietraszkiewicza usunięto część wojennych zniszczeń [11]. Kapitalny remont głównej kopuły i elewacji przeprowadzono w 1964 roku. W 1966 roku został dobudowany chór w górnej części świątyni [12]. Fasada chóru została ozdobiona wielkim malowidłem Chrystus na Pustyni [24]. W nocy z 22 na 23 maja 1968 roku nieznani sprawcy włamali się do budynku, kradnąc szereg zabytkowych ikon oraz przyrządów [11].

W latach 60-tych XX wieku parafia św. Jana Klimaka zorganizowała punkt nauki religii prawosławnej dla dzieci w wieku szkolnym, którego zajęcia odbywały się w cerkwi. Na początku lat 70-tych XX wieku brało w nich udział około trzydzieściorga dzieci [11].

W latach 1973-1980 ściany górnej cerkwi ozdobiono freskami i witrażami [24]. W 1977 roku zakończono prace remontowe w dolnej cerkwi, którą powiększono (plan poszerzenia, by mogły się w niej odbywać kolejne pogrzeby, pochodził z 1944 roku), a ściany ozdobił Jerzy Nowosielski [24]. W 1978 roku cerkiew została ponownie poświęcona. Ceremonii przewodniczył metropolita warszawski i całej Polski Bazyli w asyście archimandryty Atanazego. Prace w górnej cerkwi trwały jeszcze po wyświęceniu budynku [11].

W 1988 roku umieszczono tablicę upamiętniającą uroczystości tysiąclecia chrztu Rusi [11].

W latach 90-tych XX wieku w cerkwi przeprowadzono kolejne remonty, m.in. odnowiono freski w górnej cerkwi. 5 grudnia 1999 roku, po zakończeniu tych prac, obiekt ponownie poświęcił metropolita warszawski i całej Polski Sawa [11].

20 sierpnia 2003 roku cerkiew została wpisana do rejestru zabytków pod nr A-54 [11].

W 2009 roku na zachodniej ścianie została odsłonięta tablica ku czci wyznawców prawosławia, którzy ponieśli śmierć w czasie II wojny światowej. W 2014 po raz kolejny odnowiono cerkiew dolną, wymieniając posadzkę i malując sklepienia [11].

Na przełomie lipca i sierpnia 2018 roku ruszyły przygotowania do odkopania i osuszenia fundamentów cerkwi [23]. Wykonano izolację przeciwwilgociową. Powstała kanalizacja odprowadzająca wodę deszczową, a wokół świątyni ułożono granitowy bruk. W 2019 roku okazało się, że drewniana więźba kopuły była tak spróchniała, że nadawała się tylko do wymiany. Wokół tamburu kopuły wycięto w murze bruzdę, w której umieszczono siatkę z włókna węglowego, co ma powstrzymać pękanie. Uzupełniono ponad 5 tys. płytek ceramicznych, a krzyż na szczycie został pozłocony. Ekipa remontowa odsłoniła ślady dawnej farby i wieża z białej otrzymała dekoracje piaskowo-żółte [71]. W październiku 2019 roku przy okazji remontu doszło do zamalowania części polichromii w górnym kościele projektu Stalony-Dobrzańskiego [75]. Z wewnętrznej strony kopuły skuto tynk i grupa artystów z Ukrainy namalowała wizerunek Chrystusa Pantokratora, a niżej przedstawienia aniołów, proroków i świętych. Postacie mają od 2.5 m do 4 m wysokości. W dolnej świątyni przeniesiono razem z fragmentem ściany dwa freski Jerzego Nowosielskiego: „Spotkanie Pańskie” i „Wprowadzenie do Świątyni Najświętszej Bogurodzicy Marii”, co pozwoliło przywrócić dawny układ przestrzenny [70]. W 2021 roku metropolita warszawski i całej Polski, Sawa dokonał poświęcenia nowych fresków [74]. W 2022 roku zakończono czwarty, ostatni etap prac [71]. Prace współfinansował stołeczny ratusz, dwa pierwsze etapy kosztowały 3.1 mln zł [70].

W maju 2022 roku polichromie i dekoracje malarskie Nowosielskiego zostały wpisane do rejestru zabytków [72].

Dzwonnica

W 1931 roku wzniesiono pierwszą dzwonnicę i zawieszono dzwony o łącznej masie 354 kg [11].

W latach 1987-1988 zastąpiono starszą dzwonnicę nową konstrukcją zaprojektowaną przez Michała Sandowicza [11] i Wiktora Sandowicza z okazji tysiąclecia chrztu Rusi [13]. Stara, metalowa (drewniana [9]) dzwonnica sprzed II wojny światowej została przeniesiona na północ w pobliże wałów (w okolice kaplicy Mieszczerskich [9]) [1]. 2 stycznia 2005 roku Sawa Metropolita Warszawski i całej Polski dokonał uroczystego poświęcenia nowych dzwonów, zakupionych ze środków ofiarowanych przez duchowieństwo i parafian [24].

Nazwa dzielnicy Wola pochodzi od największej podwarszawskiej wsi książęcej Wielka Wola Warszawska (Magna Wola Varsoviensis). Zabudowa wsi koncentrowała się wzdłuż drogi wolskiej, pomiędzy obecnymi ul. Elekcyjną i ul. Sowińskiego. W środku wsi stał kościół św. Stanisława biskupa i Wawrzyńca [44]. Pierwsza wzmianka o istnieniu kościoła (a tym samym wsi) pochodzi z 1412 roku [34].

Podczas Potopu Szwedzkiego została zniszczona większość zabudowań wsi [44]. W XVII wieku były w tym miejscu podobno umocnienia szwedzkie [40]

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku odbudowany kościół otoczono wałami i zamieniono na bastion obronny [37]. Podczas oblężenia Warszawy przez wojska pruskie otoczony wałami kościół bronił się długo [25]. Na terenie dzisiejszego cmentarza znajdował się przykościelny ogród [32].

Reduta nr 56

Obwałowania Reduty 56 (zwanej Redutą Wolską, Redutą Sowińskiego lub Fortem Sowińskiego [26]) w większości pokrywają się z granicami dzisiejszego cmentarza, jednak najważniejsza i najbardziej umocniona część znajdowała się bardziej na zachód, wokół kościoła św. Wawrzyńca [42]. Tam również jest najwięcej miejsc upamiętnienia walk i przy tym obiekcie zostały one opisane.

Prace przy budowie Reduty 56 rozpoczęto w czerwcu 1831 roku i trwały do dnia szturmu wojsk rosyjskich. Reduta została wzmocniona i znacznie rozszerzona na północ i wschód [42], gdzie znajdowały się ogrody. Obwód wałów wynosił ponad kilometr, grubość wału 4-10 metrów, a wysokość ponad 2 metry. Wał otoczony był głębokim rowem z wodą i miał dopełnienie w postaci palisady. Przed bastionem naczelnym (śródszaniec przy kościele św. Wawrzyńca [32]) ciągnął się pas wilczych dołów. W ścianach kościoła wykuto otwory strzelnicze, a w zabudowaniach kościelnych zorganizowano szpital polowy i skład amunicji [4]. Osłonięte wjazdy prowadziły od wschodu oraz od ul. Wolskiej.

Reduta Wolska jest obecnie unikalnym zabytkiem sztuki fortyfikacyjnej jako jedyne zachowane dzieło obronne z powstania listopadowego i jedyny element nowożytnych fortyfikacji Warszawy sprzed połowy XIX wieku [43].

Utworzenie cmentarza

Za pierwsze pochówki na cmentarzu można uznać urządzenie w obrębie reduty wolskiej masowego grobu żołnierzy rosyjskich poległych w czasie szturmu w 1931 roku, co nastąpiło natychmiast po zakończeniu walk (Rosjanie celowo pochowali polskich obrońców poza obrębem szańca) [9].

Do lat 30-tych XIX wieku wierni prawosławni nie posiadali własnego cmentarza w Warszawie i grzebali zmarłych na cmentarzach ewangelickich. Konieczność założenia odrębnej nekropolii pojawiła się około 1834 roku, kiedy po powstaniu listopadowym wzrosła liczba Rosjan w mieście [9]. Ponieważ teren Reduty 56 był często odwiedzany przez Warszawiaków, którzy w ten sposób czcili pamięć gen. Sowińskiego [5], na podstawie ukazu Cara została skasowana rzymskokatolicka parafia św. Wawrzyńca i przemieniona w cerkiew Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej [9] (trzecią cerkiew w Warszawie) [5], a obok cerkwi powstał cmentarz prawosławny, który objął teren reduty i grunt wykupiony od rodziny Poraj-Biernackich (10 ha [5]). Organizacja nekropolii została sfinansowana z 45 tys. złotych pozostałych ze zbiórki na pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie, skonfiskowanych przez władze carskie. Koordynatorem prac przy urządzaniu cmentarza był inżynier Filip lwanowicz Golikow, pod kierunkiem którego splantowano i zadrzewiono teren, wyznaczono aleje oraz kwatery [9]. Ówczesny obszar cmentarza rozciągał się do obecnych tzw. wałów zabytkowych [1], położonych mniej więcej w połowie dzisiejszej nekropolii.

Całość została podzielona na części przeznaczone dla konkretnych kategorii obywateli. Część I, znajdująca się w pobliżu cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej, przysługiwała generałom i ich rodzinom, sztabs- i oberoficerom odznaczonych krzyżem św. Jerzego oraz duchowieństwu prawosławnemu. Część II przysługiwała pozostałym sztabs- i oberoficerom oraz kupcom. Część III przysługiwała zdymisjonowanym żołnierzom, mieszczanom, ludziom mniej zamożnym. Część IV (północna) składała się z mogił ogólnych dla ubogich i zmarłych w szpitalach [1].

Jako jeden z pierwszych na cmentarzu pochowany został 23 czerwca 1836 roku Nikita Pankratiew, generał-gubernator Warszawy [9]. Poświęcenie cmentarza odbyło się 1839 roku (według niektórych źródeł w czerwcu 1836 roku [1]), natomiast w 1841 roku (w dziesiątą rocznicę zwycięskiego dla Rosjan szturmu Woli [5]) zorganizowano oficjalne, uroczyste otwarcie, połączone z paradą wojskową i poświęceniem sąsiedniej cerkwi. Opiekunem nekropolii został ks. Andrzej Kuszewicz [9]. Ponieważ część rodzin prawosławnych nadal preferowała chowanie zmarłych na cmentarzu ewangelickim, zabronił tego w 1842 roku dekret władz carskich. W tym samym roku naprzeciw bramy wjazdowej na cmentarz został wzniesiony dom mieszkalny dla pracowników cmentarza oraz jego opiekuna [9].

W 1850 roku teren cmentarza okazał się niewystarczający i w październiku 1855 roku Rada Administracyjna Królestwa Polskiego wywłaszczyła przyległe tereny (kolejne 8 ha ziemi od północy [5], również od rodziny Poraj-Bienackich [1]), poszerzając obszar do 18 ha [9]. Władze otoczyły nowo pozyskany teren wałem oraz rowem, by uzyskać jednolity wygląd całości [5]. Nowa część cmentarza utworzyła V kwaterę. Cmentarz w nowych granicach został urządzony przed 1862 rokiem. Początkowo starsza i nowsza część była rozdzielona rowem z wyznaczonym wąskim przejściem, jednak przed końcem XIX wieku obydwa obszary zostały całkowicie połączone. W 1843 roku liczba pochowanych wynosiła 16352 [9].

W 1875 roku [1] cmentarz był doskonale utrzymany, na kształt pięknego ogrodu z szerokimi alejami, klombami pełnymi kwiatów i wspaniałymi pomnikami [9]. Na początku XX wieku wyodrębniono kwatery zwane oddziałami [7].

W 1915 roku duchowni prawosławni wyjechali z Warszawy (było to tzw. bieżeństwo), zabierając ze sobą dokumenty kancelarii cmentarnej. Do czasu odzyskania niepodległości cmentarz pozbawiony był opieki i ulegał dewastacji [9]. Do 1918 roku pogrzeby odbywały się w obecności kościelnego Nikanowa K. Skibina, sprawującego nadzór nad cmentarzem i cerkwią [1].

Kościół św. Wawrzyńca został zwrócony kościołowi rzymskokatolickiemu w 1919 roku [9]. Domagano się też całkowitej likwidacji cmentarza [1]. Było to związane z projektem Towarzystwa Przyjaciół Woli, zakładającym stworzenie na tym terenie Parku Wolności im. gen. Sowińskiego [9]. Atmosfera obojętności sprawiła, że cmentarz stał się celem wandali [5]. Większość sklepionych grobów miała wyłamane zamki drzwiczek lub rozbite płyty marmurowe. Metalowe trumny były otwierane i okradane [1]. Często przewracano nagie szkielety [9]. Po cmentarzu włóczyły się gromady wyrostków, było to miejsce imprez zakrapianych alkoholem [1].

W 1921 roku między terenem kościoła św. Wawrzyńca i cmentarza wzniesiono metalowe ogrodzenie. W latach 1928-1932 cmentarz otoczono betonowo-żeliwnym płotem, którego projektantem był Anatol Kowalenko. Współfinansowało je Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego [9], przekazując 2 tys. zł [21], środki ofiarowali też wierni. Według niektórych źródeł przed 1939 rokiem udało się ogrodzić tylko dłuższe boki nekropolii [1], a całość została ukończona dopiero po II wojnie światowej [9].

W 1932 roku z terenu wokół kościoła do południowo-wschodniej części cmentarza [1] przeniesiono 50 pomników wybitnych zmarłych [1], m.in. komisarza Warszawy Sokratesa Starynkiewicza, historyka wojskowości Alksandra Puzyrewskiego, prezesa dyrekcji warszawskich Teatrów Rządowych Sergieja Muchanowa, pisarza P. K. Szczebalskiego czy profesora UW Aleksandra Błoka [21]. Działania te zburzyły chronologiczny układ grobów [21]. Nagrobki, które nie zostały przeniesione, nie przetrwały dwudziestolecia międzywojennego [9].

Podczas kampanii wrześniowej cmentarz praktycznie nie ucierpiał [1], mimo że przebiegała tutaj linia obrony. Za budynkiem głównej cerkwi w kierunku zachodnim znajdował się punkt opatrunkowy [7][21]. Oddział porucznika Zdzisława Pacaka-Kuźmirskiego bronił tego terenu w dniach 9-27 września 1939 roku, aż do kapitulacji Warszawy [42].

Cmentarz był miejscem egzekucji ludności cywilnej w czasie rzezi Woli. Rozstrzelano tu 60 okolicznych mieszkańców [9] i spalono też 1500 zwłok [7]. Na cmentarzu stacjonowały podczas Powstania Warszawskiego wojska niemieckie, które w części południowej urządziły miejsce pochówku dla swoich poległych [1].

W latach 50-tych XX wieku na terenie cmentarza oraz przy chodniku ul. Wolskiej ustawiono dwie tablice Tchorka upamiętniające ofiary rzezi Woli [11]. Po wojnie cmentarz przez długi czas był zaniedbany [1]. Liczne nagrobki padały ofiarą aktów wandalizmu lub kradzieży [9].

W celu zdobycia funduszy na remont cerkwi zarząd nekropolii, w porozumieniu z konserwatorem Warszawy, na początku lat 60-tych XX wieku przeznaczył około 200 nagrobków na materiał kamieniarski. Po raz kolejny zmieniono wtedy układ alei na cmentarzu, wytyczając nowe drogi boczne, co łączyło się z serią przenosin zabytkowych pomników [9]. W latach 60-tych XX wieku uporządkowano teren dzięki pracom społecznym. Niestety dopuszczono do dewastacji wału północnego i porządkowania zieleni [32]. W 1965 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków [9].

W 1971 roku, w czasie przebudowy ul. Wolskiej, obszar nekropolii został od południa zmniejszony, a część nagrobków musiała zostać przeniesiona [9]. W 1973 roku proboszczem został ks. Anatol Szydłowski, który zainicjował prace konserwatorskie na cmentarzu i jego generalne uporządkowanie [9], remontując świątynię, porządkując aleje, organizując oświetlenie oraz wodociąg [1]. Kaplica grobowa Mieszczerskich, położona w północnej części nekropolii, została zaadaptowana na główną kaplicę cmentarną [9].

Od 1977 roku (1970 [1]) zarząd cmentarza, m.in. ze względów finansowych, pozwolił na dokonywanie w części najbardziej wysuniętej na północ pochówków katolickich [9]. Część ta została zapełniona grobami i tylko obok wałów pojawiają się groby prawosławne z przełomu XIX i XX wieku [1].

Na początku XXI wieku stan cmentarza poprawił się. Zieleń jest często koszona, nawet w nieużywanych częściach nekropolii. Rozpoczęto konserwację zabytkowych nagrobków [1]. Gdy w sierpniu 2005 roku w czasie silnej wichury drzewa zniszczyły kilkadziesiąt nagrobków, odnowiło je Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków [5]. Prace interwencyjne wykonał pod kierunkiem Zdzisława Gossa zespół kamieniarzy z warszawskiej firmy IMAG [25].

31 grudnia 2012 roku miały miejsce uroczystości powtórnego pogrzebu biskupów Sawy (Sowietowa) i Mateusza (Siemaszki) [9].

W 2012 roku skradziono mosiężne litery z kilkudziesięciu nagrobków i wszystkie żeliwne krany w ujęciach wody [14].