Kościół św. Jakuba Apostoła (Starszego) przy ul. Mehoffera #4 jest najstarszym, zachowanym w oryginalnym kształcie, zabytkiem sakralnym na terenie dzisiejszej Warszawy [1]. To jednocześnie najstarszy gotycki zabytek [5] jak i średniowieczny kościół [1]. Przy definicji tego kryterium znaczenie ma zapis „dzisiejszej” Warszawy (Tarchomin został przyłączony dopiero w 1951 roku) oraz zachowany „w oryginalnym kształcie”, czyli że chociaż istnieją starsze kościoły, to były one przebudowane lub zniszczone i odbudowane.

Świątynia znajduje się na Mazowieckiej Drodze Świętego Jakuba. Ten 164-kilometrowy szlak wiedzie wzdłuż Wisły z archikatedry pw. Męczeństwa św. Jana Chrzciciela w Warszawie mostem północnym przez Tarchomin, Jabłonnę, Zakroczym, Płock do Włocławka i Trzemeszna, gdzie łączy się z europejską siecią dróg prowadzących do grobu Jakuba Apostoła w Santiago de Compostela. Pielgrzymom orientację ułatwiają oznaczenia w postaci żółtej muszli na niebieskim tle. Można je spotkać na kamieniach i drzewach na wiślanym wale w pobliżu tarchomińskiego kościoła. Drogę wyznaczono w 2014 roku w oparciu o średniowieczny trakt [6].

Parafia liczy 10400 wiernych [16]. W 2018 roku uroczyście obchodzono 500-lecie kościoła. Powstało wtedy „Oratorium Jakubowe” autorstwa Jerzego Cembrzyńskiego i Aldony Kraus, dedykowane tarchomińskiej świątyni [5].

Bryła

Jest to jednonawowy kościół z węższym i niższym prezbiterium zakończonym trójbocznie [18], skierowany na południowy wschód [10], wzniesiony w stylu gotyckim (gotyku nadwiślańskiego [1]) z cegły ułożonej w wątku polskim (w każdej warstwie muru cegły ułożone są na przemian wozówką i główką, czyli raz dłuższą, a raz krótszą częścią) [3]. Wykorzystano czerwoną, pełną cegłę ceramiczną na zaprawie wapiennej z odsłoniętym licem ceglanym z wyjątkiem poziomego pasa przy gzymsie koronującym, opasek okiennych, wnęk i pionowych pasów przy skarpach pokrytych białym tynkiem wapiennym [18]. Na części widać XVI-wieczny romboidalny wzór z zendrówki (wypalonej ciemnej cegły) [20].

Kościół jest niewielki, ma 25 m długości i 10 m szerokości [1]. Powierzchnia użytkowa wynosi 268 m2 [18]. Jest oskarpowany od zewnątrz. Do prezbiterium przylegają przybudówki zakrystii i skarbca, zaś do elewacji frontowej czworoboczna kruchta. Prostokątna barokowa przybudówka kruchty [18] została dobudowana w XVIII wieku [3]. Od frontu znajduje się na niej wolutowy szczyt z owalnym okienkiem zakończony poziomym gzymsem [18]. Jeszcze w 1896 roku do kruchty można było wejść z każdej z trzech stron. Obecnie jedna ze ścian jest zamurowana i znajduje się na niej krzyż [20].

Gotycka elewacja frontowa jest trójpolowa, rozdzielona dwiema skarpami i flankowana dwiema skarpami narożnymi. W szczycie znajdują się wąskie ostrołukowe blendy z wnękami, dwie skrajne, środkowa wydłużona (z oknem) oraz dwie mniejsze nad skarpami. Elewacje boczne świątyni zostały rozdzielone skarpami na trzy pola, w części górnej z trzema gotyckimi, ostrołukowymi oknami. Elewacja południowo-zachodnia ma w polu środkowym pierwotny ostrołukowy, uskokowy portal wejściowy (obecnie zamurowany). Prezbiterium jest trójboczne, opięte skarpami na narożach. W polach bocznych ma ostrołukowe otwarte okna, a w polu środkowym zamknięte jest blendą [18]. Na jednej ze ścian umieszczony jest też zegar słoneczny [20].

Fundamenty wykonano najprawdopodobniej z kamieni polnych i cegły łączonych zaprawą wapienną. Stropy są drewniane, płaskie, z odsłoniętymi belkami. W zakrystii i skarbcu są sklepienia kolebkowe z cegły na zaprawie wapiennej, a nad nawą, prezbiterium i kruchtą dachy dwuspadowe z niewielką, czworoboczną sygnaturką na kalenicy nawy z cebulastym hełmem z ostrosłupem przechodzącym w krzyż. Nad zakrystią i skarbczykiem dachy pulpitowe. Całość wykonana została z blachy miedzianej [18].

Wnętrze

Boczne ściany podłużne rozdzielone zostały trzema płytkimi, ostrołukowymi niszami, mieszczącymi okna. Dwie nisze dzielą ścianę tylną, ujmując portal wejściowy prowadzący z kruchty. Ponad nim znalazł się wsparty na dwóch kolumnach, wysunięty trapezowo, drewniany chór muzyczny z niewielkim prospektem organowym. Posadzka w kościele wykonana została z lastriko [18] w 1894 roku (wcześniej podłoga była z belek sosnowych [20]). Dlatego pod chórem na posadzce znajduje się napis A. 1894 D i może on błędnie sugerować, że wtedy wybudowano kościół [19]. Po obu stronach nawy znajduje się rząd ławek.

Ostrołukowe przejście do prezbiterium flankowane jest dwoma bocznymi ołtarzami na ścianach nawy [18]. Ołtarze, prawy św. Jana i lewy Matki Bożej Różańcowej, są fundacji Ossolińskich [1]. Wyposażenie świątyni jest utrzymane w stylu barokowym [13].

Z XVIII wieku pochodzi czarna, marmurowa chrzcielnica z pozłacaną pokrywą (zwieńczona koroną pochodzącą z innego przedmiotu [19]) ustawiona po prawej stronie oraz lichtarze z brązu z herbem fundatora [1] z Gdańska (cztery z sześciu [19]) [3]. Po lewej stronie na ścianie znajduje się wąska drewniana ambona z licznymi pozłacanymi zdobieniami. Składa się z mównicy, zaplecka oraz baldachimu który zdobi wizerunek gołębicy [20].

Wewnątrz kościoła warte uwagi są też niewielkie kapliczki Drogi Krzyżowej [1].

We wnętrzu kruchty, w ścianie nawy, znajduje się ostrołukowy profilowany portal główny kościoła zamknięty dwuskrzydłowymi drzwiami [18]. W kruchcie ufundowano tablicę: Armia Krajowa VII Obwodu Obroża "Wołam Cię obcy człowieku, co kości odkopiesz białe: kiedy wystygną już boje, szkielet mój będzie miał w ręku Sztandar Ojczyzny mojej" Kamil Baczyński. Śp. D-ca kompanii kpt. Jan Raczkowski "Motor" lat 33 Śp. St. Sierż. Edward Janik "Wędka" lat 40 Śp. Pchor. Zbigniew Kiełkiewicz "Sławek" lat 18 Śp. St. Sierż. Ryszard Kosek "Puchar" lat 18 Śp. Strz. Wojciech Kowalski "Wąsik" lat 21 Śp. Strz. Stanisław Malesa "Fajka": lat 31 Śp. Pchor. Bohdan Pogodziński "Wawrzyniec" lat 29 Śp. Pchor. Jan Pogodziński "Grzmot" lat 27 Sp. Kpr. Stanisław Sosnowski "Wyga" lat 35 Śp. Strz. Jan Świątek "Piątek" lat 34 Żołnierzom 5 i 6 kompanii II batalionu I rejonu "Brzozów" poległym w Powstaniu Warszawskim pod wsią Polesie Nowe, oraz zaginionym, pomordowanym i zmarłym w latach 1939-1945. 20.9.1986 r. Rodziny i Koledzy [19].

Obok bocznych ołtarzy, na łuku tęczowym, znajdują się tablice epitafijne Ossolińskich. Na prawej upamiętniona została Teresa z Hrabiów na Żmigrodzie, Stadnickich herbu Szreniawa, Ossolińska, Wojewodzina Wołyńska, w Rymanowie zmarła D 8 maja 1776 r. w Zagórzu u O. karmelitów pochowana. Na lewej Józef Kanty Hrabia S.P.R. z Tęczyna Ossoliński herbu Topór, Wojewoda Wołyński, dnia 18 listopada r. 1780 zmarły w Rymanowie. Na podłodze przed łukiem znajduje się ozdobna metalowa płyta z herbem Ossolińskich i napisem: „Aedificat proprias hic ascia moesta ruinas” (tutaj na rumowisku zbudował gmach z wielkim trudem [10]), która przykrywa zejście do krypty [19].

Prezbiterium

W prezbiterium na osi głównej znalazł się ołtarz, a w ścianach bocznych ostrołukowe przejścia do zakrystii i skarbczyka. Obok drzwi do zakrystii została zasłonięta pierwotna wnęka na stalle, zwieńczona czterema nadwieszonymi arkadkami [18]. Na ścianach bocznych znajdują się po trzy ostrołukowe wnęki z malowidłami czterech Ewangelistów oraz św. Stanisława i św. Wojciecha [1], autorstwa Franciszka Stelmaskiego, które powstały między 1894 i 1898 rokiem [9]. Same stalle (rozbudowane ławki) również pochodzą z II połowy XIX wieku [5].

Barokowy ołtarz główny z obrazem Ukrzyżowania ufundował Franciszek Maksymilian Ossoliński [1]. W centrum znajduje się obraz przedstawiający Pana Jezusa na Krzyżu, a nad nim obraz przedstawiający patrona kościoła, św. Jakuba Apostoła [13]. Obraz św. Jakuba przeniesiony został w 1957 roku z innego kościoła [1]. Jest on najprawdopodobniej autorstwa Szymona Czechowicza i został namalowany w 1731 roku [11], być może w czasie jego pobytu w Rzymie lub zaraz po jego powrocie do Polski. Tym samym jest najstarszym ruchomym elementem wyposażenia kościoła [5]. Obraz Ukrzyżowania powstał w latach 50-tych XX wieku [20].

Po bokach ołtarza stoją wyrzeźbione w drewnie lipowym figury apostołów św. Piotra i Pawła [1]. W latach 1999-2000 [19] podczas prac konserwatorskich duża rzeźba św. Piotra o wysokości 2.3 metra oraz mająca ponad 100 kg wagi, po wytruciu owadów i usunięciu grubych warstw farby olejnej, ukazała resztki polichromii z XVIII wieku i wspaniałe pociągnięcia dłuta anonimowego rzeźbiarza wysokiej klasy. Zabrakło niestety pieniędzy na konserwację rzeźby św. Pawła [19]. Wcześniej figury nie były malowane, miały kolor drewna [20].

Organy

Organy zbudował Józef Szymański około 1878 roku. Pierwotnie był to siedmiogłosowy pozytyw [17]. W latach 1978-1979 zostały gruntownie wyremontowane [9]. Kapitalny remont i rozbudowę przeprowadził K. Sajdowski z Bydgoszczy. Zainstalowano wówczas nową, cicho pracującą dmuchawę z RFN [19]. W 1983 roku organy zostały rozbudowane o trzy głosy manuałowe znajdujące się po lewej stronie szafy i sekcję pedału z dwoma głosami umiejscowionymi za pozytywem Szymańskiego oraz połączeniem manuału do pedału (działającym jedynie na część dobudowaną). Głosy te zostały umieszczone na wiatrownicach stożkowych i obsługiwane są przez trakturę pneumatyczną. W 1984 roku dobudowano manuał II, który początkowo realizowany był elektronicznie. W 2006 roku Andrzej Nagalski zainstalował w nim cztery głosy piszczałkowe, obsługiwane przez trakturę elektropneumatyczną. Głosy tej sekcji zostały umieszczone po prawej stronie szafy [17]. Organy zostały wpisane w 1982 roku do rejestru zabytków [1].

Traktura gry i rejestrów są mieszane. Dostępne są Tutti i pedał crescendo (do oryginalnej części manuału I), Tremolo i połączenie I-Ped. (do dobudowanej części manuału I). Łącznie jest 16 głosów, dwie klawiatury oraz pedał. Skala manuałów to C-c3, a skala pedału C-d1. Manuał I (Bourdon 8, Larigot 1 1/3+1, Quinta 2 2/3, Octawa 4, Salizional 4, Portunal flet 8, Principal 8, Rohrflöte 8 (1983), Principal 4 (1983), Mixtur 4x (1983)), Manuał II (Gedeckt 8 (2006), Gemshorn 2 (2006), Quinte 1 1/3 (2006), Praestant 4 (2006)), Pedał (Subbas 16 (1983), Choralbas 4 (1983)) [17].

Krypta

Pod kościołem Ossolińscy, którzy w 1720 roku przeprowadzili rozbudowę kościoła [1], zbudowali kryptę, w której mieli być chowani przedstawiciele rodziny. Nad wejściem, w posadzce na styku nawy i prezbiterium, została umieszczona ozdobna płyta epitafijna z herbem Topór. Ostatecznie miejscem spoczynku Ossolińskich został kościół w Ciechanowcu, zaś w Tarchominie pochowano jedynie pięcioletniego Ignacego Ossolińskiego, zmarłego w 1755 roku [2]. Mimo młodego wieku był on już obdarzony wieloma tytułami [19], przechodzącymi na niego dziedzicznie.

Trumnę ze szczątkami Ignacego odkryto w 1978 roku [1] podczas przebudowy krypt na salkę dla ministrantów [2]. Przy trumnie znaleziono tabliczkę z inskrypcją „Ignatius Ossolinski Vexilliferides Curiae Regni Capitaneides Sandom. Regiminis Clave Majoris Regni Vexillifer Natus A. 1750, 3 Julij Extincus nudo et simul illuxit caelo 9 Julii 1755 A” (Ignacy Ossoliński chorążyc dworu królewskiego, starościc sandomierski Regimentu Laski Wielkiej Królewskiej Chorągwi, urodzony 3 lipca 1750 r., odszedł ubogo i zarazem rozjaśnił niebo 9 lipca 1755 r.) [7]. Po przebudowie dostęp do salki był z zewnątrz, wchodziło się schodami od strony prezbiterium [8]. Miejsce ponownego pochówku chłopca było nieznane [7].

W 2017 roku konserwatorzy prowadzili prace w salce [2]. Uwagę zwróciła jedna ze ścian. Po skuciu tynku odsłonięto przemurowanie. Odkryte za nim pomieszczenie mieściło schody, które łączyły pierwotnie kryptę, znajdującą się pod ołtarzem, z wnętrzem świątyni [14]. Około metra pod płytą epitafijną z herbem rodu Ossolińskich wylano na schody betonową płytę [7]. Na niej leżał krzyż wykonany z białej cegły, na krzyżu zaś ołowiana tabliczka trumienna Ignacego Ossolińskiego [2]. Dodatkowo pod lastrykową posadzką odnaleziono także dwa skupiska ludzkich kości [7], łącznie 13 osób dorosłych i kilkorga dzieci [2]. Przypuszcza się że byli to zmarli pochowani wcześniej na cmentarzu, który otaczał kościół. Prawdopodobnie odnaleziono je podczas prac remontowych w latach 70-tych XX wieku, zebrano i złożono w jednym miejscu [7].

Kryptę przekształcono w ossuarium, miejsce pamięci zmarłych. Przewidziano aranżację grobu dziecięcego zgodnie z tradycją osiemnastowieczną. Rzeźbę Ignacego obłożono kwiatami, ziołami oraz ubrano w żupan. Obok znalazła się odnaleziona tabliczka trumienna z inskrypcją oraz tkanina z guzikami, która jest prawdopodobnie fragmentem kamizelki. W niszy pod schodami prowadzącymi z kościoła, w skrzyni obitej czerwonym materiałem, umieszczono pozostałe szczątki [7]. Nową aranżację zaprojektowała prof. Anna Drążkowska [10]. Inwestycja została zrealizowana dzięki wsparciu finansowemu Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków m. st. Warszawy. 22 września 2019 roku bp Michał Janocha poświęcił i otworzył pomieszczenie dla zwiedzających [10].

Przed kościołem stoi figura Matki Bożej Fatimskiej oraz krzyż misyjny. Kapliczka maryjna została ufundowana w 1956 roku przez ks. Romana Woźniczkę [20].

Mur cmentarny

Kościół jest obiektem wolnostojącym, położonym w centrum dawnego cmentarza parafialnego. Mimo, że cmentarza już nie ma, pozostał otoczony murem cmentarnym z wbudowanymi w niego dzwonnicą (od północnego zachodu) i kostnicą (od północnego wschodu). Mur został wzniesiony około 1730 roku. Powstał z cegły na zaprawie wapiennej, tynkowany z jednostronnym spadkiem do wnętrza dziedzińca. Założony na planie czworoboku o zaokrąglonych narożach. Ściany zewnętrzne ozdobiono prostokątnymi płycinami. Filary bramek są ceglane o cechach pseudogotyckich. W 1997 roku wykonano nowe tynki zewnętrzne i nakrywy [18]. Na teren prowadzą tyko dwa wejścia, jedno od północnego wschodu od strony parkingu, drugie z terenu plebanii (pseudogotyckie bramki powstały około 1898 roku [18], podobno podczas powodzi zamurowywano przejścia, a mur zapobiegał dostaniu się wody do kościoła). W 1966 roku przeprowadzono remont ogrodzenia, ponieważ rosnące w sąsiedztwie lipy drobnolistne (pomniki przyrody) spowodowały poważne pęknięcia murów [3]. Rozebrano i wymurowano od nowa około 60 m muru oraz zbudowano sześć przesklepień dla korzeni drzew [19].

Dzwonnica

Barokowa dzwonnica powstała podczas przebudowy świątyni przez Ossolińskich między 1720 [1] i 1730 rokiem [18]. Usytuowana jest w ciągu muru cmentarnego, wzniesiona z pełnej, czerwonej cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej, tynkowana. Ma rzut czworoboku o ściętych narożach, dwie kondygnacje, zwieńczona została niskim, cebulastym hełmem. Na parterze, nakrytym sklepieniem krzyżowym, na osi znajduje się półkoliste przejście. Na piętrze jest izba dzwonów otwarta czterema półkolistymi oknami. Elewacje zostały rozdzielone płaskim gzymsem kordonowym, opięte na ściętych narożach parami końskich pilastrów na niewielkich postumentach. Podtrzymują one profilowany gzyms [18].

Podczas modernizacji w latach 1912-1932 zawieszono trzy dzwony [1]: św. Władysław (291 kg), św. Aleksander (136 kg) i św. Stanisław (82 kg). Dzwonnicę pokryto też miedzianą blachą [19].

Dzwony zostały zrabowane przez Niemców podczas II wojny światowej, w 1941 [4] lub 1943 roku. Zastąpiono je trzema nowymi w 1955 roku: Miłosierdzie Boże (651 kg), św. Jakub Apostoł (392 kg) i św. Jan (43 kg). Przypomina o tym, stylizowana na starą, tablica pamiątkowa na dzwonnicy o treści [1]: "Omnia pro Christo. Omnia per Mariam. Dzwony o imionach: Miłosierdzie Boże 651 kg, św. Jakub 392 kg, św. Jan 43 kg. Ufundowano staraniem parafian i zakonników ze Zgromadzenia Braci Dolorystów, za duszpasterstwa księży: Jana Sirotkiewicza i Romana Woźniczki. Konsekrowano 16.X.1955 przez J.E. księdza biskupa dra Wacława Majewskiego. Niech głos dzwonów budzi duchy ospałe". [19].

Kostnica

Kostnica została wzniesiona około 1730 roku na zewnątrz muru cmentarnego. Powiększono i podwyższono ją w 1898 roku. Ma 21 m2 powierzchni. Jest murowana z cegły pełnej na zaprawie wapiennej, otynkowana, czworoboczna, nakryta dachem dwuspadowym z blachy ocynkowanej. Od strony kościoła znajduje się płytka ostrołukowa wnęka i prostokątne drzwi. Trójkątny szczyt zaakcentowany został opaskowym gzymsem i niewielkim, owalnym okienkiem. Na jednej z bocznej ścian są drzwi, na przeciwnej półokrągłe okienko. Została wyremontowana razem z murem w 1997 roku. W 1999 roku pełniła rolę biblioteki parafialnej [18]. Obecnie mieści się tu dom przedpogrzebowy.

Plebania i kancelaria parafialna

Niewiele wiadomo o pierwszych plebaniach. Pod koniec XIX wieku istniejąca plebania zaczęła niebezpiecznie pękać. Dlatego w latach 1896-1912 proboszcz Rynkiewicz wybudował nową [19].

Kolejną zbudowano w miejscu sadu w latach 80-tych XX wieku, a dotychczasowa została wyburzona między 2001 i 2005 rokiem. Na parterze nowej plebanii w październiku 2001 roku oddano do użytku publicznego kaplicę, którą poświęcił 11 grudnia bp Kazimierz Romaniuk [16]. Plebania ma dwie kondygnacje plus użytkowe poddasze i rzut litery L. Do skrzydła od zachodu została dobudowana między 2005 i 2008 rokiem węższa część. Wjazd znajduje się od wschodu, a w budynku przy wewnętrznej ulicy na poziomie piwnicy są trzy bramy garażowe. Po drugiej stronie drogi znajduje się niewielki park ze ścieżką prowadzącą do rzeźby. Północno-wschodnią część zajmuje boisko, a przy przejeździe na teren sąsiedniego Seminarium Duchownego jest niewielki budynek gospodarczy.

Przypuszcza się, że pierwsza świątynia powstała w tym miejscu w XIII wieku, kiedy to rycerz Krystyn „de Chrosna” (być może z zakonu Templariuszy) w 1223 roku przekazał Tarchomin na cele misyjne biskupowi pruskiemu Chrystianowi [5]. Tarchomin stał się siedzibą rozległej parafii i miejscem przeprawy przez rzekę. Parafia należała do diecezji płockiej i sięgała od Annopola aż pod Radzymin [15]. Nie jest znana dokładna data jej utworzenia.

W XV wieku była to własność Jastrzębców-Bolestów i Junoszów [18], a następnie rodziny Gołyńskich [15]. Ówczesne źródła (z 1427 roku [1]) potwierdzają, że stał tu drewniany kościół, przy którym działała ceniona szkoła. Jej absolwentów można było znaleźć wśród studentów Akademii Krakowskiej [5]. Była to niewielka świątynia, wzniesiona na sztucznie usypanym wzniesieniu, aby chronić ją przed wylewami Wisły [1]. W niej miejscowa ludność chroniła siebie i swój dobytek w czasie powodzi [7].

W 1510 roku szlachcic Grzegorz Borzym pozostawił testament, w którym polecał pochować swe ciało w kościele św. Jakuba w Tarchominie [13].

Od XVI wieku Tarchomin w części należał do rodziny Wesslów, którzy go dzierżawili [15].

Budowę obecnej świątyni rozpoczęto najprawdopodobniej w 1518 roku, na co wskazuje data wyryta na jednej z cegieł w prezbiterium obok nazwiska ówczesnego proboszcza, x Wita Dyosińskiego. Nie wiadomo, która z rodzin (Gołyńscy czy Wesslowie) ufundowała kościół [5]. Często sugeruje się wojewodę mazowieckiego Jakuba Gołyńskiego i jego syna, kanonika katedralnego płockiego, a zarazem proboszcza w Tarchominie, Mikołaja Gołyńskiego. Budowę kontynuował starosta warszawski Adrian Gołyński [1]. Nie wiadomo jak długo trwała budowa. Kościół stał już na pewno w 1570 roku, kiedy kanonik płocki Jan Dąbrowski ufundował w kościele altarię [9]. Konsekracji dokonał biskup płocki Piotr Dunin Wolski w 1582 roku [5].

Pierwotne wejście znajdowało się w ścianie bocznej od strony Wisły [13].

Na początku XVII wieku Tarchomin przejęła rodzina Zaliwskich. W czasie najazdu szwedzkiego kościół został ograbiony i niszczał. Okoliczne wsie opustoszały, zaś właściciele Tarchomina często się zmieniali. W 1694 roku Tarchomin przeszedł na własność Bartłomieja Siekierki, a w początkach XVIII wieku został zakupiony przez rodzinę Ossolińskich [15].

Z inicjatywy Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego w 1720 roku rozpoczęto restaurację i rozbudowę świątyni [9] w stylu barokowym [5]. Do 1730 roku wybudowano nowe: zakrystię i skarbiec przy prezbiterium oraz kruchtę od frontu. Kościół wzmocniono dwunastoma skarpami, cały otynkowano i pokryto nowym dachem z sygnaturką. We wnętrzu kościoła położono nowe stropy, powstał drewniany chór muzyczny, ołtarz główny z tabernakulum (św. Krzyża z olejnym obrazem przedstawiającym Ukrzyżowanie, po obu stronach znalazły się drewniane figury św. Piotra i Pawła [19]) i dwa ołtarze boczne (św. Anny i Matki Boskiej Różańcowej [19]) [9]. Z dawnego wyposażenia zachowano jedynie trzy ołtarze boczne św. Antoniego, św. Jana Chrzciciela i św. Rocha dziś już nie istniejące [19].

Majątek tarchomiński w 1738 roku otrzymali Józef Kanty Ossoliński i Teresa ze Stadnickich i kontynuowali prace, planując tu świątynię z rodowym grobowcem. Na łuku tęczowym tarchomińskiej świątyni umieszczono dedykowane im tablice epitafijne [7]. Po 1730 roku ufundowano nową ambonę, chrzcielnicę z czarnego marmuru i kryptę grobową rodziny Ossolińskich [9]. Umieszczono wówczas na kościele mylną informację, że fundatorem świątyni jest ród Ossolińskich [1]. Uporządkowano cmentarz przykościelny, wzniesiono budynki kostnicy i dzwonnicy, które wbudowano w mur otaczający cmentarz [9].

W latach 1774-1787 proboszczem Tarchomina był ksiądz Franciszek Czaykowski, wybitny kartograf [5]. Po śmierci Józefa Kantego w 1780 roku dobra tarchomińskie przejął prawdopodobnie jego najstarszy syn Józef Salezy. W 1787 roku Tarchomin należał do Stanisława Kostki Kochanowskiego [7]. W sierpniu 1789 roku świątynię odwiedził król Stanisław August Poniatowski [5].

W 1790 roku właścicielem był Tadeusz Mostkowski, a w 1842 roku tajny radca Paweł Muchanow, zaś po jego śmierci majątek przejęła żona Maria [15].

W 1881 roku majątek Tarchomina kupił Władysław Kisiel-Kiślański, dzięki któremu w latach 1894-1898 przeprowadzono gruntowny remont. Naprawiono zewnętrzne tynki, usunięto cztery najstarsze zniszczone ołtarze, odremontowano ołtarz główny i dwa boczne oraz ambonę [9]. Wnętrze pomalowano farbą. Pracami kierował proboszcz Jan Tarnowski [19].

Regotyzację, przywracającą świątyni pierwotny wygląd, przeprowadził proboszcz Stanisław Bańkowski [1] w latach 1912-1934, początkowo pod kierunkiem Stefana Szyllera, później Stanisława Marzyńskiego [18]. Usunął tynki zewnętrzne, odsłaniając i czyszcząc cegły, odnowił stalle, ambonę, ołtarze i ławki [1]. Dach kościoła został pokryty nową dachówką, a wieżyczka została obita nową blachą. Koszty pokrył Władysław Kisiel-Kiślański [19]. W 1914 roku Stefan Szyller przedstawił projekt rozbudowy kościoła, który nie został zrealizowany [5].

Prace konserwatorskie prowadzili również kolejni proboszczowie: Zygmunt Wądołowski, Andrzej Kubiak i Karol Izdebski, m.in. przy bocznych ołtarzach i obrazach [1]. W latach 1933-1934 proboszcz Wądłowski w miejsce drewnianego stropu w XVIII wieku pokrytego gipsem, położył strop drewniany kasetonowy, bez rozet i przeprowadził generalny remont dachu [19].

W 1944 roku uszkodzony został tylko dach i stropy, które naprawiono w 1945/1946 roku [4]. Po II wojnie światowej wymieniono obraz Ukrzyżowania Chrystusa w ołtarzu głównym [5]. W 1954 roku wykonano ogrzewanie kościoła z wykorzystaniem dawnych krypt grobowych pod prezbiterium [18].

Świątynia została wpisana 1 sierpnia 1965 roku do rejestru zabytków pod numerem 644/6 [9].

W 1978 roku wykonano przebudowę krypt na salkę dla ministrantów [2]. W 1983 roku proboszcz Kruk pokrył dach kościoła blachą miedzianą, a więźbę dachową zabezpieczył w 1999 środkami ognio- i grzyboodpornymi [19]. W latach 1991-1996 odnowiono ołtarze i okna [18], a w latach 1999-2000 przeprowadzono prace konserwatorskie przy bocznych ołtarzach i obrazach z wykorzystaniem m.in. komory próżniowej. Konserwacji poddano m.in. figurę św. Piotra [19].

W latach 1987-2000 proboszczem był ks. Zbigniew Drzewiecki, autor monografii świątyni [19].

W latach 2000-2001 staraniem ks. Józefa Góreckiego wykonano izolację kościoła, osuszono mury, wykonano odprowadzenie deszczówki, oświetlenie zewnętrzne, położono chodnik z kostki granitowej (zakupionej z rozbiórki ul. Obozowej), usunięto tuje zasłaniające mury i okna. W 2003 roku wymieniono zmurszałą cegłę w świątyni [16]. Kolejna renowacja murów miała miejsce w latach 2016-2017 [4].

Od 2017 roku proboszczem jest ks. Andrzej Kowalski [12]. W 2021 roku wyremontowano kawiarenkę i rozpoczęto treningi ping-ponga w sali teatralnej [11].