Cmentarz ewangelicko-reformowany (kalwiński, ul. Żytnia #42) zajmuje obszar 17250 m2 [1]. Spoczywa na nim około 100 tys. zmarłych [9]. Cały cmentarz tonie w zieleni, dużo tu cisów, bzów, kasztanowców oraz okazałych brzóz [4]. W starej części utwardzonych alejek jest niewiele, spaceruje się zazwyczaj po murawie. Architektura cmentarna jest dosyć skromna, zazwyczaj nawiązująca do form klasycznych. Najwięcej jest obelisków (tzw. cippusów). Warto zwrócić uwagę na ozdobne metalowe ogrodzenia grobów, charakterystyczne dla cmentarzy ewangelickich [1]. Ponieważ nauka Kościoła Reformowanego zabrania wykonywać wizerunków dla celów kultowych, stąd nawet krzyż jest rzadko spotykany. Mimo to znajduje się tu około 100 pomników z XIX wieku o dużej wartości artystycznej [6], gdyż stopniowo prawo to było naginane i w okresie międzywojennym trudno było odróżnić cmentarz augsburski od reformowanego. Natomiast nadal przestrzegany jest zakaz umieszczania na grobach fotografii zmarłych [1].

Na terenie nekropolii znajduje się tylko jedna (trzy [1]) kaplica rodowa Kronenbergów [5]. To największy grobowiec na cmentarzu, zbudowany według projektu K. Wojciechowskiego [6]. Ma stylizowane na neogotycką świątynię ostrołukowe otwory okienne i drzwiowe [15] oraz bogate wykończenie rzeźbiarskie m.in. ozdobione liśćmi dębu kapitele kolumn [1]. Kaplica znajduje się w najstarszej części cmentarza [7].

Obok, pod głazem z czerwonego granitu, spoczywają szczątki ks. Salomona Musoniusa (pierwszego proboszcza zboru reformowanego warszawskiego [1]) oraz innych osób przeniesionych ze starego cmentarza [6]. Na znajdującej się w tym miejscu tablicy jest napis: "Pamięci ks. Jana Salomona Musoniusa [...] oraz wszystkich współwyznawców, których znikome szczątki ze skasowanego w końcu XVIII wieku cmentarza na Lesznie przeniesione i tu złożone zostały." [3].

Na cmentarzu spoczywają też duchowi: ks. K. Diehl, ks. Teichman, ks. Spleszyński,, ks. A. Diehl, ks. F. Jelen, ks. Wł. Semadeni, ks. S. Skierski, ks. K. Ostachiewicz [6].

Dalej jest symboliczna mogiła pamięci batalionu „Parasol”, którzy walczyli na terenie cmentarza podczas Powstania Warszawskiego [14], pamięci tych, których rozstrzelano i spalono na samym cmentarzu oraz w narożniku ul. Młynarskiej i ul. Żytniej, wreszcie pamięci członków Zboru, którzy zginęli w latach okupacji. Pomnik został wykonany z elementów zdruzgotanych grobowców przez młodzież Zboru [6].

Na lewo od bramy głównej znajduje się trawnik, miejsce po dawnych zabudowaniach cmentarnych. Znajdująca się w murze od ul. Żytniej furtka to dawne wejście do domu nadzorcy. Znajduje się na niej oryginał tablicy, której kopia wisi na bramie od ul. Młynarskiej [1].

Groby

Na cmentarzu są pochowani przedstawiciele Żydów polskich (Kronenberg, Halper, Loewenstein), którzy w XIX wieku zmienili wyznanie mojżeszowe na ewangelicko-reformowane, osoby z małżeństw katolicko-ewangelickich, chrześcijańskich mniejszości wyznaniowych (metodyści, adwentyści), a także bezwyznaniowi, których ze względów dogmatycznych lub światopoglądowych nie chciały przyjąć katolickie cmentarze Warszawy. Są tu potomkowie szesnastowiecznej szlachty kalwińskiej, jak Grabowscy, Kurnatowscy, Krzyczewscy, Skierscy, Świdowie, oraz rodzin należących do skrajnego skrzydła reformacji, tzn. arian, czyli braci polskich (generał Karol Józef Sierakowski). Osoby noszące nazwiska angielskie (Cooper, Preacher) zapewne były wyznawcami Kościoła Anglikańskiego lub reprezentowały szkocki odłam protestantów. Nazwiska o brzmieniu francuskim lub włoskim (Lacour, Lardelli, Semadeni, Paravicini) należą do potomków rodów bugonckich lub mieszkańców kantonów szwajcarskich [3].

Na cmentarzu spoczywają takie znane osoby, jak m.in. Michał Arct (księgarz), Jan Baszkiewicz (historyk), Witold Bender (archeolog, prezes Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP), Karol Beyer (pierwszy fotograf Warszawy), Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (językoznawca), Jan Stanisław Bystroń (etnolog), Ludwik Cohn (działacz socjalistyczny, jeden z założycieli KOR-u), August Karol Diehl (superintendent generalny Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP), Waldemar Dziki (reżyser, producent filmowy), Barbara Enholc-Narzyńska (działaczka ekumeniczna), Ryszard Gerlicz (inżynier dróg i mostów), Aleksander Gins (drukarz), Stanisław Janicki (meliorant, polityk), Jacek Karpiński (konstruktor, informatyk, zwany polskim Stevem Jobsem), Tadeusz Karszo-Siedlewski (senator II RP), Aleksander Kircun (zwierzchnik Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów), Leopold Stanisław Kronenberg (finansista, ziemianin, najbogatszego człowieka Królestwa Polskiego), Stanisław Leopold Kronenberg (syn Leopolda, finansista), Zofia Lejmbach (pierwsza kobieta prezes Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego RP), Adam Łysakowski (dyrektor Państwowego Instytutu Książki w Łodzi oraz Instytutu Bibliograficznego w Warszawie), Zygmunt Malanowicz (aktor), Tola Mankiewiczówna (aktorka, piosenkarka), Antoni Marianowicz (pisarz, W/5/5), Kazimierz Mijal (polityk, K1/2/15), Zofia Mrozowska (aktorka, 5/3/9), Kazimierz Muranty (duchowny Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego), Marceli Nencki (fizjolog, A/2/4), Jan Niewieczerzał (superintendent generalny Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP), Ludwik Norblin (przemysłowiec warszawski, B/6/5), bracia Stanisław i Tadeusz Prauss (konstruktor oraz lotnik, P/1/1), Adam Próchnik (historyk), Marek Ludwik Reverdil (bibliotekarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, W/4/22), Tadeusz Semadeni (uważany za ojca sportu pływackiego w Polsce), Władysław Semadeni (superintendent generalny Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP), Karol Sierakowski (generał, profesor Szkoły Rycerskiej, twórca systemu fortyfikacji w okresie insurekcji kościuszkowskiej, A/0), Józef Simmler (malarz, I/7/7), Bronisław Zygmunt Siwik (działacz PPS), Barbara Skarga (filozofka, N/2/31), Stefan Skierski (superintendent generalny Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP), Władysław Spasowski (filozof, F/3/1), Michał Stankiewicz (zwierzchnik Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów, 3/4/7), Aniela Steinsbergowa (współzałożycielka Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, 15/3/2), Janusz Szpotański (pisarz, szachista, 10/1/10), Jan Świderski (chemik), Bogdan Tranda (proboszcz Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Warszawie), Paul Tremo (kuchmistrz na dworze Stanisława Augusta), Tadeusz Tomaszewski (psycholog), Jan Walc (historyk literatury), Teodor Werner (przemysłowiec, S/3/5), Wacław Werner (fizyk, S/3/5), Wanda Wierzchleyska (inżynier rolnik, najstarsza Polka w chwili śmierci), Karol Fryderyk Woyda (prezydent Warszawy, F/6/6), Stefan Żeromski (prozaik, F/4/1), Monika Żeromska (malarka, córka Stefana Żeromskiego), Wanda Żółkiewska (pisarka, R/2/9) [7], Lucyna Ćwierczakiewicz (z domu von Bachman, z pierwszego małżeństwa Staszewska [13], autorka popularnych książek kucharskich), Anna German (piosenkarka), Juliusz Kaden-Bandrowski (pisarz, publicysta), Janusz Kosiński (dziennikarz muzyczny), Władysław Marconi (architekt, I/6/4) i Bohdan Marconi (konserwator obrazów), Jeremi Przybora (poeta, współtwórca Kabaretu Starszych Panów, N/2/23), Hanna Skarżanka (aktorka, N/2/31), Andrzej Szczypiorski (pisarz, polityk), Katarzyna ze Schroederów Sowińska (żona gen. Sowińskiego, K/1/5) [4], Marian Kociniak (aktor), Juliusz Rawicz (jeden z założycieli Gazety Wyborczej) [5], Edmund Diehl (autor opracowania dziejów tego cmentarza) [3], Kazimierz Loewe (architekt), Ernest Faltz (tajny radca i senator), Oskar Kirschstein (kupiec) [13], Jan Bogumił Foland (dyrektor teatrów warszawskich) [14]. Wśród najstarszych grobów znaleźli się: Benezet Piotr Filip (dyrektor fabryki tabacznej), Bronikowski de Oppeln Samuel (podkomorzy króla), dHauterive Piotr August Walenty (dziedzic dóbr), Dowgiałło Justyn (podpułkownik), Fanshawe Fryderyk (szambelan dworu petersburskiego), Fanshawe Henryk (generał piechoty), Frey Jan (profesor rysunków), Goy Karol Piotr Ludwik (naczelnik rządu gubernatorstwa warszawskiego), Grabowski Karol (hrabia, prezes Konsystorza), Grabowski Stefan (tajny radca), Hirsch Leopold (baron), Gronau Aleksander Romuald (dzierżawca dóbr), Hirsch Leopold (baron), Jahn Antoni (kupiec i sędzia trybunału), Kahn Henryk (fabrykant), Karczewska Marianna Ludwika (dziedziczka dóbr), Lodzia Kurnatowski Zygmunt (generał-lejtenant, prezes heroldii, senator), Preacher Wilhelm (naczelnik fabryki), Rahn Kacper (malarz), Reinschmidt Aleksander Henryk (sędzia), Roesler Jan Daniel (właściciel dóbr), Rychter Ignacy Lojola (profesor), Schmith Ryszard (pastor anglikański), This (Thless) Jan (naczelnik wydziału w ministerium spraw wewnętrznych), Truchses hrabia (generał-major pruski), Vettery Jan (kapitan gwardii), Wierzbicki Piotr Bazyli (pułkownik i sędzia pokoju, A/6/36), Żychliński Adam (burmistrz) [2], Marek Bliziński (muzyk, I/6/7), rodzina Blikle (cukiernicy, K1/1/4),

Jadwiga Bornsteinowa (bibliotekarka, 4/6/3), rodzina Gąsiorowskich (P/1/1), Tadeusz Ludwik Hołówko (poseł na sejm RP, K1/2/28), Halina Hulanicka-Iwańska (tancerka, pedagog, W/5/13), Roman Kołoniecki (poeta ,tłumacz, publicysta, 2/2/4), Ryszard Kunicki (poseł na sejm, lekarz, C/1/2), Antoni Józef Landau (sędzia sądu najwyższego, 4/6/6), Andrzej Landau (prokurator, naczelnik banku handlowego, O/1/9), Seweryn Ludkiewicz (minister rolnictwa i reform rolnych, W/4/12),

Rudolf Feliks Macura (architekt, artysta malarz, etnograf, W/5/30), Antonina Merklowa-Sokolicz (aktorka, W/4/63), Ludwik Merkiel (inżynier, W/4/63), Andrzej Jan Niemojewski (pisarz, N/1/38), Olga Niewska-Szczekowska (rzeźbiarka, F/2/14), Bolesław Olszewicz (geograf, I/1/1), Józef Pakulski (artysta grafik, D/4/25), Andrzej Paravicini i Lorenzo Paravicini (cukiernicy, P/2/11), rodzina Reychman (T/1/1), Wacław Przybylski (żołnierz AK, Powstaniec Warszawski, dziennikarz, I/4/1), rodzina Semadenich (cukiernicy, A/5/30, K/1/6, L/1/3, C/6/2, E/4/25), Witold Sierpiński (ekonomista, R/1/2), Andrzej Szczypiorski (pisarz, C/5/1), Karyna Krystyna Szarras-Bandtke (plastyk, 9/5/2), Władysław Ludwik Szenajch (lekarz,

4/2/13), Felicjan Szopski (kompozytor, W/2/12), Edmund Trepka-Nekanda (chemik, 4/2/1), Henryk Ułaszyn (językoznawca, K1/2/44), Kazimierz Wachowski (historyk, W/2/34), Krystyna Zelwerowicz (aktorka, dyrektor teatru, D/3/20), Anna Helena Wałek-Czarnecka (botanik, 6/2/13), Marian Piotr Władysław Wawrzeniecki (malarz, archeolog, E/4/22), Jadwiga Waydel-Dmochowska (literatka E/3/14) [16], Gustaw Szyller (grób w murze od ul. Żytniej z rzeźbą anioła przypominającego, że Mors est vita (łac. Śmierć jest życiem)), grób Powicke-Robin (jeden z grobów anglikańskich od ul. Żytniej, z krzyżem celtyckim z sentencją Arduus ad solem (łac. Wznosząc się ku słońcu)), grób małżonków Fuhrman-Roesler (w formie kamiennego postumentu zwieńczonego półokrągłym tympanonem z płaskorzeźbą Chronosa, na którym są dwie postacie owinięte w śmiertelny całun, ustawione po bokach pomnika), grób rodziny Laskowskich (pod murem, modernistyczny, projektu Bolesława Jeziorańskiego z posągiem anioła trzymającego pochodnię i secesyjną fryzurą) [1].

Do 1792 roku istniał wspólny cmentarz dla obu wyznań ewangelickich (luteranie i kalwini) [3] na tyłach budynku w którym mieści się obecnie Opera Kameralna przy ul. Karmelickiej [6].

Od lat 70-tych do lat 90-tych XVIII wieku trwało przenoszenie stołecznych nekropolii poza obręb Warszawy. W 1792 roku warszawscy kalwini wydzierżawili od bankiera Karola Schultza plac o powierzchni 8000 łokci (ok. 2700 m2) [1]. Roczny czynsz wynosił 22.06 zł, a koszt zakupu placu 12700 złotych polskich [3]. Cmentarz został otwarty 2 maja 1792 roku [1]. Wejście na cmentarz było od ul. Młynarskiej. Prowadziło na dziedziniec, w którego południowym narożniku stał dom mieszkalny, a w północnym wozownia [3]. W głębi była studnia [1].

W listopadzie 1792 roku została wykonana brama w Okopach Lubomirskiego do przewożenia ciał zmarłych. Była to solidna, drewniana konstrukcja, złożona z przekopu ograniczonego dwiema ścianami przez wał, zamknięta dwuczęściową furtką o wysokości 5.5 łokcia. Dalej znajdował się most położony na fosie wałowej. Owa "brama śmierci" funkcjonowała do 1807 roku. Wówczas na polecenie policji przekop został zasypany, a kondukty pogrzebowe skierowano przez rogatki wolskie [3]. W efekcie ostatnia droga prowadziła zakurzoną albo zabłoconą ul. Młynarską [1]. W 1813 roku wystąpiono do władz z prośbą o przywrócenie furty. Te jednak zażyczyły sobie jej ufortyfikowania (bramy i mostu zwodzonego) oraz (początkowo) aby klucz przechowywany był u dozorcy rogatek Wolskich, w związku z czym odstąpiono od pomysłu [10].

W 1974 roku pierwsza kwatera rodzinna o powierzchni 72 łokci kwadratowych zakupiona została przez p. Thisen [10].

W 1794 roku obok cmentarzy ewangelickich ulokowano stanowiska artylerii, a wśród nagrobków stacjonowała piechota. Część nagrobków została zniszczona podczas walk [1], tak samo jak budynki gospodarcze [3].

Początkowo na pogrzeby przeznaczono tylko zachodnią część terenu, pozostałą przekształcając w tzw. ogród, w którym uprawiano buraki. W latach 1796-1799 prace grabarza wykonywał zakrystian, Zachariasz Roedtlinger (za 4 złote polskie miesięcznie [10]). W 1799 roku funkcję objął lokalny młynarz Beniamin Gottlieb Tisler (wynajmował on mieszkanie przy cmentarzu za 144 złote polskie) [1]. Zarabiał 24 talary rocznie i utrzymywał cmentarz w porządku, dbał o całość sztachet cmentarnych, pilnował drzew owocowych [10]. W 1804 roku zatrudniono dopiero osobnego grabarza [1], którym został Gottlieb Kambrad [3].

Początkowo teren pozbawiony był zupełnie drzew i nieuporządkowany. Ogrodzenie drewniane wykonano w 1803 roku. Roboty ciesielskie przeprowadził majster Helwig za 123 talary. W 1805 roku cmentarz został uporządkowany. Ogrodnik Herten za 94 złote zasadził przysłane i zakupione drzewa, obsiał trawniki, wytyczył odpowiednie drogi. W ogrodzie było 109 drzewek owocowych szlachetnych gatunków [10]. Na początku XIX wieku pojawiały się pierwsze topole, kasztany i wierzby, sadzone dzięki prywatnym darowiznom [1]. W 1815 roku budynek administracyjny składał się z izby, alkierza, piętra, wozowni na karawany, studni i urządzeń przeciwpożarowych [10].

W związku z budową szpitala na terenie dawnego cmentarza w jurydyce Leszno w 1821 roku przeniesiono na cmentarz [3] istniejący tam grobowiec Piotra Teppera [1] ze zwłokami Rynkowskiej, Lettowa, Muzoniusza i Tepperowej [10]. Grobowiec umieszczono na wprost dzisiejszej bramy przy ul. Młynarskiej, na tyłach obecnych katakumb [3]. Grób Tepperów przeszedł w drodze spadku na rodzinę Arndtów, jednak ci z niego nie korzystali [10]. Zaczął pełnić funkcję przechowalni zwłok, oczekujących na wykończenie grobowców rodzinnych. Wkrótce grobowiec zapełnił się anonimowymi trumnami. Dopiero w latach 40-tych i 50-tych XIX wieku najbardziej zniszczone trumny złożono w grobach ogólnych, a pozostałe ustawiono na specjalnym rusztowaniu [1].

Przy okazji wznoszenia muru ceglanego od strony skrzyżowania wmurowano w prawy filar bramy cmentarnej od strony ul. Młynarskiej tablicę z łacińskim napisem: "Stanislao Augusto Alma affulsit lux innoxio tumulo, nunc ossa tacuntur nostrorum. Legi oboediens, coetus Reformatae Confessionis, Anno Domini MDCCXCII", co znaczy: "Za Stanisława Augusta ożywcze zajaśniało światło z zimnego grobu, w którym są teraz milczące nasze kości. Prawu posłuszne Zgromadzenie Wyznania Reformowanego, Roku Pańskiego 1792." [3].

W latach 1826-1827 pierwotny cmentarz zaczął się zapełniać, stąd rozpoczęto zbiórkę funduszy na rozbudowę. Znaczną część gotówki udało się uzyskać od władz miasta oraz od innowierców. W 1828 roku wprowadzono szczegółowe przepisy grzebania zmarłych. Cmentarz został podzielony na sektory, które oznaczono literami alfabetu [1].

W 1831 roku cmentarze ewangelickie znalazły się między liniami obrony Warszawy. Po upadku reduty Ordona oraz reduty Sowińskiego były to ostatnie bastiony wojsk polskich i tu toczyły się najcięższe walki [1]. I pułk piechoty płk. Franciszka Bobińskiego odpierał ataki wojsk rosyjskich [15]. Ceglany mur, zabudowania oraz okazalsze grobowce stanowiły naturalną warownie i przechodziły parokrotnie z rąk do rąk [3]. W nocy z 6 na 7 września 1831 roku spłonęły wszystkie zabudowania cmentarne wraz z ewidencją zmarłych. Zniszczeniu uległy liczne nagrobki [1].

Poniesione straty okazały się ogromne i cmentarz popadł w zaniedbanie [1]. Urząd wezwał do naprawy budynków, zawiadamiając że jeżeli kominy, grożące zawaleniem się, nie zostaną rozebrane, prace zostaną zlecone na drodze publicznej. Ostatecznie 5 grudnia 1935 roku nakazano zapłatę 40 złotych polskich Janowi Kempińskiemu, który na zlecenie władzy zgliszcza rozebrał [10]. W 1837 roku odbudowano dom przedpogrzebowy i studnię [1]. Roboty zostały wykonane w październiku za kwotę 4776 złotych polskich przez przedsiębiorcę Grossera [10]. Nadal jednak nie uporządkowano terenu [1].

W kolejnych latach opracowywano projekty zmian w organizacji cmentarza. Uchwalono m.in. taryfę za ostatnie posługi [1].

W 1843 roku teren cmentarza został powiększony (nie jest jasne, czy było to pierwsze powiększenie cmentarza, z planów wynika iż już w 1826 roku teren miał kształt trapezu o powierzchni ok. 4666 m2, czyli był dwa razy większy od dzierżawy Schultza [1]) [3]. Zbudowano mur, a rok później wybudowano kaplicę według projektu architekta Adama Loewe. Wybrukowano podwórze, zakupiono dzwony (u Eichlera za 30 rubli [10]), wystawiono ławeczki oraz posadzono drzewa. W 1845 roku kaplicę wzbogacono o katafalk oraz mównicę [1], ogrodzono podwórze cmentarne i urządzono studnię [10]. Prace ukończono w 1846 roku. Ponowne otwarcie cmentarza nastąpiło w 1847 roku [1]. Koszt robót wyniósł 1462 rubli, 92 kopiejki [10].

W 1850 roku w budynku mieszkalnym cmentarnym urządzono poddasze mieszkalne ze względu na wilgoć w części parterowej [10].

W 1852 roku wykonano wydzielenie kwater [1], poprzedzone dokładnymi pomiarami grobów rodzinnych i tzw. kwater ogólnych, oznaczając numerami i literami każdą pozycję [3]. Do oznaczenia użyto słupków drewnianych, przez co po dwóch latach trzeba było zamówić nowe, metalowe, które wykonała firma braci Evans. W latach 80-tych XIX wieku wyłożono gruzem ścieżki, posadzono nowe drzewa, uporządkowano kwatery ogólne, starą część cmentarza przeznaczając wyłącznie na groby rodzinne [1].

Pogrzeb Katarzyny Sowińskiej, wdowy po generale Józefie Longinie Sowińskim, odprawiony 10 czerwca 1860 roku w asyście ks. Józefa Spleszyńskiego był pierwszą polską manifestacją polityczną od 1831 roku [3] zorganizowaną przez dawnych sybiraków i uczestników niepodległościowej konspiracji [12].

4 czerwca 1858 roku pojawił się plan kolejnego powiększenia cmentarza. Prowadzono rozmowy z sąsiadami: Wankiem, Andersem i Kluczyńskim. Największe możliwości dawała posiadłość Kluczyńskich, kupiona od Andersów w 1854 roku. Sprawa do lipca 1863 roku pozostawała niezałatwiona ze względu na wątpliwości prawne dotyczące właścicieli gruntów i negocjacje cenowe. W toku postępowania Prokuratorii zbadano, że przekazanie gruntów nastąpiło przez Kocha Biernackiego Maryjannie Grankowskiej, następnie na Bogumiła Kluczyńskiego, od niego na małżonków Anders, a od nich na obecnych posiadaczy Kluczyńskich. Okazało się jednak, że zachodziła wątpliwość czyli Jan Biernacki, który w imieniu swej matki w 1847 roku przekazał Andersom posiadłość, miał do tego prawo. Co więcej Kluczyńscy nie spłacili jeszcze Andersów. Kolegium Kościelne wniosło o wywłaszczenie nieruchomości na cele użyteczności publicznej, jednak zanim do tego doszło, sprawy własnościowe uregulowano i Kluczyńscy (Teofil i Elżbieta z Tielów) sprzedali nieruchomość Zborowi [10] w 1866 roku za 36000 złotych polskich. Był to teren o powierzchni 38127 łokci kwadratowych (12582 m2) [1]. Znajdował się na nim dom drewniany (22x15 łokci) z 1848 roku, na podwalinach i słupach dębowych, gontem kryty, o pięciu oknach frontowych, złożony z czterech izb i kuchni. Przy domu znajdowała się stodoła, stajnia, studnia i inne drobne zabudowania gospodarskie. Sad i ogród zawierały 117 drzew większych urodzajnych, 20 mniejszych nieurodzajnych i ok. 200 sztuk krzaków. Jednocześnie Kluczyńscy pozostali w użytkowaniu domu mieszkalnego i większej części ogrodu przez dwa lata, płacąc rocznie 2000 złotych polskich, a Zbór miał spłacić wierzytelność małżeństwa Andersów w wysokości 2400 rubli [10].

Przygotowania do poświęcenia nowego cmentarza wstrzymała epidemia cholery. Ostatecznie poświęcono go 22 lipca 1867 roku [10]. Zakup takiej ilości gruntu mocno nadszarpnął budżet zboru, postanowiono więc wydzierżawić większą jego część, na pochówki przeznaczając tylko niewielki pas przy starym cmentarzu. W 1887 (dzierżawa 2450 łokci kwadratowych placu przez Józefa Zielińskiego [10]), 1900, 1914 i 1928 roku kolejne części przeznaczano na pochówki, po czym nekropolia osiągnęła dzisiejszy kształt [1].

W 1886 roku zmarł grabarz Burmajster a Kolegium Kościelne ustaliło, że nadzorca cmentarza (intendent), otrzymawszy mieszkanie w domu cmentarnym, będzie samodzielnie zatrudniać kogoś do wypełniania obowiązków grabarza [10]. Pierwszym intendentem był Ignacy Knauff. Jego syn Stefan pełnił po ojcu tę funkcję aż do śmierci w 1940 roku. W latach następnych zarządcą cmentarza była córka Stefana, Celina Borowa [3].

W 1910 roku przebudowano istniejącą kaplicę przedpogrzebową na styl neogotycki, według projektu Władysława Marconiego. Przeniesiono też historyczną tablicę do sieni domu mieszkalnego, w prawym zaś filarze bramy od ul. Młynarskiej umieszczono jej marmurową kopię [3].

23 listopada 1925 roku podczas pogrzebu Stefana Żeromskiego cmentarz nie był w stanie pomieścić wszystkich uczestników uroczystości. Nad trumną spowitą narodowym sztandarem modlitwy żałobne odprawił ks. superintendent Władysław Semadeni, przemawiali Andrzej Strug i Wacław Sieroszewski. Mrok rozświetlały pochodnie trzymane przez harcerzy. Trumnę złożono w katakumbach, a po dwóch latach przeniesiono uroczyście do grobowca [3].

W 1939 roku znajdowały się tu polskie stanowiska obrony [1]. Cmentarne zadrzewienie maskowało baterie przeciwlotnicze [11].

W czasie Powstania Warszawskiego teren cmentarza miał odegrać rolę bariery uniemożliwiającej wrogowi opanowanie ul. Wolskiej. Cmentarz zajęli żołnierze batalionu Parasol, a miejscowa ludność cywilna wzniosła barykady w poprzek ul. Żytniej oraz ul. Karolkowej [3]. 2 sierpnia 1944 roku Niemcy rozpoczęli natarcie. Natężenie walk o utrzymanie cmentarza wzmogło się 6 sierpnia, kiedy od południa zaczęły nacierać oddziały bojowe SS Reinefartha. Odtąd cmentarz przechodził z rąk do rąk, aż do 11 sierpnia 1944 roku, kiedy batalion Parasol wycofał się na Stare Miasto, a cmentarze luterański i reformowany stały się bazą wypadową Niemców. Walki te spowodowały olbrzymie zniszczenia cmentarza. Zarówno kaplica, jak i budynek mieszkalny zostały spalone [3] wraz z księgami zmarłych. Zachowała się jednak sień (z tablicą) od ul. Żytniej [1].

7 grudnia 1947 roku sporządzono akt erekcyjny nowego budynku administracyjnego [3], który powstał przy ul. Żytniej [1]. Znalazła się w nim kancelaria i mieszkania pracowników cmentarza [3]. Prace nad porządkowaniem cmentarza trwały do 1951 roku [4], ale jeszcze przez długi czas nabożeństwa żałobne odprawiano w grobowcu Leopolda Kronenberga [1].

Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków 1 lipca 1965 roku [4].

Kaplicę cmentarną odbudowano w 1984 roku w starej lokalizacji i przejęła wówczas funkcję pogrzebową [1].

W 1989 roku rozpoczął działalność Społeczny Komitet Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie, organizujący coroczne kwesty zaduszkowe [1].

W 2014 roku cmentarz został uznany za jedną z pięciu nekropolii tworzących zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach. Jako pomnik historii [5] został wpisany do rejestru zabytków kultury narodowej pod nr. 310 [6]. Administratorem cmentarza w 2022 roku był Jan Pospiszył [5].