Cmentarz Służewski (Nowy)


Cmentarz Służewski (Nowy)

Ten niewielki i raczej mało znany cmentarz kryje tajemnice egzekucji ofiar stalinizmu, których prawdopodobnie kilka tysięcy zostało tu pochowanych w ukryciu. Są też groby żołnierzy i cywilów z II wojny światowej oraz Dominikanów z pobliskiego klasztoru. Sam cmentarz powstał jako cmentarz wiejski na początku XX wieku i zajmował najpierw fragment od ul. Wałbrzyskiej.

cmentarzcmentarzpomnik przyrodypomnik przyrodypomnikpomnik

Powiedz, jak bardzo lubisz to miejsce w Warszawie:

  • Ulice:   ulica Jana Sebastiana Bacha, ulica Wałbrzyska, ulica Zygmunta Noskowskiego
  • Rok powstania:  1900-1903
  • Obszar MSI:  Służew
  • Wysokość:   0 m
  • Funkcja:  sakralna
  • Styl: 
  • Związane osoby: Binkiewicz Maksymilian, Branicki Ksawery, Wyrzykowski Tadeusz

Opis urbanistyczny:

Cmentarz przy ul. Wałbrzyskiej #6/12 zajmuje 3.94 ha (3.72 ha [9]) [4]. Zarząd cmentarza należy do parafii św. Katarzyny przy ul. Fosa. Niewiele jest nagrobków sprzed II wojny światowej. Większość pomników na grobach osób zmarłych w okresie międzywojennym powstała po 1945 roku [1]. Są to nieciekawe artystycznie formy, typowe dla lat powojennych i wykonane z lastryko. Wolnostojący posąg z około 1934 roku znajduje się tylko w kwaterze rodziny Komorowskich [4].

Nekropolia podzielona jest kilkoma alejkami, a większość grobów jest tak stłoczona, że aby dojść do niektórych pomników, trzeba iść po innych. Wśród tego kamiennego "gąszczu" giną m.in. mogiły dziecięce, które pierwotnie zajmowały północno-wschodni skraj cmentarza [4]. Skromnie prezentuje się zadrzewienie, nieco bardziej jest obfite w południowej części, obsadzone tam wiecznie zielonymi tujami i świerkami [4]. Na terenie cmentarza znajduje się pomnik przyrody, metasekwoja chińska Jadwigi i Zdzisława Kobenzów, posadzona w 45 rocznicę ustanowienia Kampinoskiego Parku Narodowego [7].

Obiekty, pomniki, tablice:

Na cmentarzu pochowani są m.in. profesorowie znajdującej się niedaleko Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, m.in. prof. Antoni Kleszczycki, prof. Roman Kobendza, prof. Roman Kuntze, prof. Jerzy Ważny i prof. Alfons Zielonko. Można znaleźć także symboliczny grób rodzinny bł. ks. Maksymiliana Binkiewicza, męczennika II wojny światowej, umęczonego w Dachau 24 czerwca 1942 roku (jego relikwie nie przetrwały do naszych czasów) [1].

Spoczywają tu m.in. żołnierze, którzy zginęli w okolicach Warszawy w 1914 roku [2] oraz żołnierze Wojska Polskiego i osoby cywilne, którzy zginęli w czasie bombardowań i nalotów w okresie okupacji hitlerowskiej. Ten fakt upamiętnia pomnik, na którym wyryty jest napis: Niech na zawsze pozostaną w pamięci narodu Ci, którzy w walce z najeźdźcą hitlerowskim złożyli swe życie, żołnierze kampanii wrześniowej 1939, powstańcy warszawy z 1944 r., ludność cywilna z 1939 r. [3].

Kwatera wojenna

Kwatera wojenna została zaprojektowana przez Tadeusza Wyrzykowskiego i znajduje się w centralnej części cmentarza. Pochowano w niej 1717 ofiar kampanii wrześniowej, co upamiętnia tablica o treści: Cmentarz wojenny, na którym pochowano w kwaterze A: 493 rozpoznanych i 1224 nie rozpoznanych żołnierzy WP i osób cywilnych - ofiar nalotów i bombardowania broniącej się Warszawy w 1939 r [1].

Znajdują się tu również groby 82 Powstańców Warszawskich z Pułku "Baszta" Armii Krajowej. Upamiętnia ich napis w kwaterze B: 39 rozpoznanych i 43 nie rozpoznanych żołnierzy AK pułku "Baszta", poległych w czasie Powstania Warszawskiego 1944 [1].

O poległych przypomina pomnik i pionowe tablice ustawione w regularnych odstępach wśród niskich, rozłożystych krzewów. Kompozycję zakłócają pojedyncze bardzo różnorodne nagrobki, wystawione przez rodziny poległych [4].

Niedaleko furtki od strony zachodniej, na skraju kwatery wojennej, znajduje się mogiła, w której pochowano szczątki z lat 1946-1955, przeniesione tu z tajnych miejsc pochówków ofiar stalinizmu [1].

Kwatera Dominikanów

Przy furtce od ul. Wałbrzyskiej znajduje się kwatera dominikańska, w której w 12 gromach spoczywa 23 braci dominikanów [1].

Krzyż ofiar terroru

W południowo-zachodnim rogu cmentarza, tuż przy murze, w pobliżu miejsca prawdopodobnego pochówku ofiar stalinizmu, stoi wysoki drewniany krzyż z tabliczką: „Przechodniu! Pochyl czoło, wstrzymaj krok na chwilę. Tu każda grudka ziemi krwią męczeńską broczy. To jest Służewiec. To nasze Termopile. Tu leżą ci, co chcieli bój do końca toczyć. Nie odprowadzał nas kondukt pogrzebowy. Nikt nie miał honorowej salwy ani wieńca. W mokotowskim więzieniu strzał w tył głowy, a potem mały kucyk wiózł nas na Służewiec. Pamięci Ofiar reżimu komunistycznego bezprawnie skazanych i zamordowanych w latach 40 i 50., potajemnie pochowanych na tym cmentarzu” [1]. Krzyż jest osadzony w żelaznej tulei, ukryty za drzewem, zupełnie niewidoczny od strony cmentarza. Metr nad ziemią krzyż jest lekko poszerzony. Nie wiadomo kto ufundował ten krzyż [9].

Głaz pamięci

Przed główną bramą kościoła znajduje się na trawniku głaz pamięci.

XVIII wiek i wcześniej:

Niewykluczone, że na tym terenie chowano poległych w insurekcji kościuszkowskiej [1].

XIX wiek:

Cmentarz został założony prawdopodobnie około 1900 (według źródeł kościelnych) [2] - 1903 (według prasy) roku z inicjatywy ks. prałata Zygmunta Skarzyńskiego na gruncie ofiarowanym przez Ksawerego Branickiego. Pierwotnie był przeznaczony dla mieszkańców Mokotowa. Wraz z rozwojem Warszawy zaczęto tu chować także mieszkańców Służewa [1]. Pierwotnie cmentarz zajmował teren o powierzchni 2,17 ha, zbliżony kształtem do trapezu, w rogu dzisiejszej ul. Wałbrzyskiej i ul. Noskowskiego [4]. Początkowo cmentarz miał charakter typowo wiejski [1] i zapewne był jedynie okopany rowem [4]. Zadbano jednak o posadzenie drzew na jego terenie. Pierwszy mur pojawił się od ul. Wałbrzyskiej [1].

Okres międzywojenny:

W latach 1929-1940 cmentarz zajmował obszar 2.11 ha [4].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Cmentarz

[1932] Cmentarz (źródło)

II wojna światowa i Powstanie Warszawskie:

W latach 1939-1940 planowano cmentarz powiększyć, dodając niewielkie fragmenty terenu od zachodu i południa (łącznie ok. 1,1 ha) [4].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Cmentarz na Służewie

[1940] Cmentarz na Służewie (źródło)

Odbudowa stolicy:

Po II wojnie światowej była zajęta tylko niewielka część obecnego cmentarza, na północ od obecnego pasa zieleni i kwater wojskowych.

Na południe od obecnej kwatery wojennej leżało pole Józefa Bokusa. W 1945 roku teren ten został wywłaszczony, zapewne późnym latem, gdyż gospodarzowi nie pozwolono na zebranie owsa. Pole przyłączono do cmentarza, grodząc je metalową siatką rozpiętą na słupach. Część tych betonowych słupów zachowała się, mimo że cmentarz otoczono później nowym murem według projektu architekta Janusza Kazubińskiego. Powiększenie cmentarza nie było zainicjowane przez parafię. Dawną granicę cmentarza oznacza obecnie pomnik [9].

Na tym terenie, a być może także na terenie przyległego do cmentarza od południa parkingu, w latach 1945-1956 potajemnie chowano bezimienne ofiary terroru komunistycznego. W latach 1945-1948 byli to głównie pomordowani w więzieniu mokotowskim [2], później również z innych warszawskich więzień, aresztów oraz obozów. Nie były to tylko osoby stracone na podstawie wyroków sądowych, ale także zmarłe z wycieńczenia lub w wyniku tortur [5]. Liczba ofiar pochowanych na tych terenach nie została dokładnie określona, szacuje się ją na kilka tysięcy [1]. W 1945 roku do parafii przysłano nowego grabarza Franciszka Lesiaka. Prawdopodobnie wtedy odbył się pierwszy z nocnych pochówków. Do wykopanego wcześniej dołu wrzucano zwłoki, polewano wapnem i zasypywano. Zwłoki były nagie, ziemię równano. Podobno doszło wówczas do paru ekshumacji z pomocą okolicznych rolników [9]. Na polu Bokusa w 1947 roku znajdowało się ponad 90 grobów, co widać na ówczesnym zdjęciu lotniczym [8].

Cmentarz został oficjalnie powiększony w 1955 roku [2]. Wytyczono alejki i miejsca tajnych pochówków zabudowano całkowicie nowymi pomnikami. Odnajdywano jednak znaki, na przykład kamienie ze słowami upamiętniającymi poległych. Leżały jednak krótko i znikały. W okresie Zaduszek przyczepiano do drzew kartki mówiące o ofiarach terroru. Ostatni kamień z inskrypcją znajduje się w ukryciu przy murze od wschodu z wezwaniem „Módlcie się za poległych” [9].

Komunistyczne władze chowały swoje ofiary na terenie istniejących cmentarzy, w bezimiennych jamach, aby zatrzeć ślady zbrodni [6]. To obok Łączki na Powązkach oraz Cmentarza Bródnowskiego może być trzecie największe pole grzebalne ofiar komunizmu w Polsce [5].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Cmentarz

[1945] Cmentarz (źródło)

Czasy PRL-u:

W 1974 roku pod groby przeznaczono teren o powierzchni 3.75 ha [4].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Pomnik obronców Warszawy

[1965] Pomnik obronców Warszawy (źródło)

Cmentarz od zachodu

[1984] Cmentarz od zachodu (źródło)

Przemiany 1989-2000:


Przemiany 1989-2000

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

XXI wiek:

Na początku lipca 2014 roku w wyniku poszukiwań na cmentarzu, poza oficjalnie dotychczas znanymi grobami, odnaleziono kolejne szczątki 21 osób ofiar represji. Wydobyto wtedy cztery szkielety [6].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Cmentarz na Służewie

[2008] Cmentarz na Służewie (źródło)

Cmentarz na Służewie - kwatery wojenne

[2008] Cmentarz na Służewie - kwatery wojenne (źródło)

Wejście główne

[2009] Wejście główne (źródło)

Jedyny budynek na terenie cmentarza

[2009] Jedyny budynek na terenie cmentarza (źródło)

Fragment postumentu poświęconego poległym

[2009] Fragment postumentu poświęconego poległym (źródło)

Kwatery wojskowe

[2009] Kwatery wojskowe (źródło)

Stary mur od ul. Wałbrzyskiej

[2009] Stary mur od ul. Wałbrzyskiej (źródło)

Tablica pamiątkowa na krzyżu poświęconym ofiarom stalinizmu

[2009] Tablica pamiątkowa na krzyżu poświęconym ofiarom stalinizmu (źródło)

Krzyż w narożniku cmentarza

[2009] Krzyż w narożniku cmentarza (źródło)

Kwatery wojskowe

[2009] Kwatery wojskowe (źródło)

Prace na terenie cmentarza

[2014] Prace na terenie cmentarza (źródło)

Kwatery wojskowe

[2014] Kwatery wojskowe (źródło)

Pomnik rodziny Komorowskich

[2014] Pomnik rodziny Komorowskich (źródło)

Nowy Cmentarz Służewski

[2015] Nowy Cmentarz Służewski (źródło)

Plan cmentarza

[2016] Plan cmentarza (źródło)

Kwatera wojenna

[2016] Kwatera wojenna (źródło)

Mogiła tajnych pochówków

[2016] Mogiła tajnych pochówków (źródło)

Groby Dominikanów

[2016] Groby Dominikanów (źródło)

Furtka od ul. Wałbrzyskiej

[2016] Furtka od ul. Wałbrzyskiej (źródło)

Ścieżka do kwatery dominikańskiej

[2016] Ścieżka do kwatery dominikańskiej (źródło)

Kwatera Dominikanów

[2016] Kwatera Dominikanów (źródło)

Kwatera Dominikanów

[2016] Kwatera Dominikanów (źródło)

Cmentarz od północy

[2016] Cmentarz od północy (źródło)

Opis przygotowano: 2017-10