Uwaga: Z uwagi na znaczną objętość materiału obszar Łazienek został zmodyfikowany, a opisy obiektów na północ od ul. Agrykola, na wschód od Pałacu Myślewickiego, teren Belwederu i Ogrodu Botanicznego znajdują się w sąsiednich obszarach.

Muzeum Łazienki Królewskie (ul. Agrykoli #1), letnia rezydencja króla Stanisława Augusta, to połączenie klasycystycznej architektury i bogatego, naturalnego otoczenia. Zabytkowy Ogród Muzeum tworzą trzy duże ogrody: Ogród Królewski, Ogród Belwederski wraz z ogrodem XIX-wiecznym i Ogród Modernistyczny oraz dwa mniejsze: Ogród Włoski i Ogród Chiński [4]. Park jest ogrodzony i zamykany na noc. Wejścia na jego teren prowadzą od strony al. Ujazdowskich (trzy), ul. Agrykoli (pięć), ul. Gagarina (jedno) oraz wejścia od strony wschodniej (dwa) [1]. Obok głównego wejścia stoi pomnik Fryderyka Chopina, przy którym organizowane są letnie niedzielne koncerty chopinowskie z udziałem wybitnych pianistów [5]. Idąc od głównego wejścia w dół dochodzi się do Starej Pomarańczarni, następnie mija się Biały Domek i dochodzi do Pałacu na Wyspie sąsiadującego z Teatrem na Wodzie [5]. Z kolei przy północnym wyjściu z parku przy ul. Agrykoli znajdują się gmachy: Podchorążówki, Starej Kordegardy i Pałacyku Myślewickiego. W pobliżu południowego wyjścia znajduje się minipole golfowe, stanica jeździecka, oraz Nowa Pomarańczarnia [5]. Główną osią północ-południe jest Aleja Chińska. Na terenie Łazienek znajduje się kilka niewielkich pawilonów, w których znajdują się bezpłatne toalety. Można z nich skorzystać również większości budynków.

Park jest miejscem licznych wydarzeń o charakterze kulturalnym, naukowym, rozrywkowym i sportowym, a także ulubionym miejscem spacerów Warszawiaków [5], obserwacji wiewiórek, pawi czy kaczek [51]. Teren stanowi własność Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie [1].

Przyroda

Na 76 ha Łazienek, wśród trawników, łąk i drzew znajdują się połączone kanałami trzy stawy, o powierzchni ponad 4 ha [204]. Staw południowy dolny z wyspą i mostkiem z kamienną kaskadą oraz staw północny z perspektywą mostu z pomnikiem Jana III Sobieskiego wyznaczyły główne osie widokowe z Pałacu na Wyspie [209]. W pogodne dni po stawie południowym dolnym pływają dwie gondole [223].

Powstanie skromnego wodospadu (Kaskady) między stawem południowym górnym i południowym dolnym datowane jest na lata 1778-1779. Wówczas powstał pomysł stworzenia kanału z kaskadą. Wykonanie kaskady wymagało spiętrzenia wody, a więc wybudowania zbiornika (dzisiejszy górny staw południowy). Ziemia, którą wybrano z dna, została użyta na wały otaczające zbiornik, które następnie obsadzono drzewami. Kaskada miała zostać obłożona kamieniami sugerującymi wodogrzmot skalny, ostatecznie otrzymała jednak podwójne podmurowanie z cegły. W 1783 roku staw uzyskał nieregularną linię brzegów [203].

Wśród drzew znajdziemy m.in. kasztanowce, graby, lipy, klony, dęby, buki, jesiony, olsze, wiązy, wierzby, robinie, topole, katalpy, magnolie, miłorzęby, platany, sosny, choiny i świerki. Wśród krzewów: cisy, rododendrony, azalie, hortensje, jaśminowce wonne, bzy czarne, derenie, jarzęby, leszczyny, pigwowce, śnieguliczki, ogniki szkarłatne, trzmieliny, żywotniki oraz bogato kwitnące krzewy róż. Trawniki i łąki zajmują ponad 37 ha, a sezonowe rabaty kwietne, bylinowe i różane wraz z roślinami okrywowymi ponad 4.6 ha. W Łazienkach Królewskich każdego roku wiosną kwitnie nawet 100 tysięcy kwiatów. Jest też ponad 60 sztuk tzw. roślin kubłowych, wystawianych wiosną i latem drzewek mandarynek, pomarańczy, cytryn i oliwek [204].

W Łazienkach znajdują się cztery pomniki przyrody: dwa dęby szypułkowe, tzw. Dęby Królewskie w pobliżu Nowej Oranżerii, trzeci dąb szypułkowy od strony ul. Agrykoli, w odległości około 12 m od głównej alei oraz buk zwyczajny w pobliżu ul. Parkowej [214].

W ogrodzie romantycznym przy stawie, u podnóża skarpy, rośnie Barszcz Sosnowskiego (barszcz olbrzymi Mantegazziego). Został tam posadzony w latach 80-tych XX wieku [205]. Roślina trafiła do Polski jako dar naukowców z ZSRR i była uważana za roślinę ozdobną. W Łazienkach posadzili ją pracownicy opiekujący się parkiem. O jej toksycznych właściwościach przekonano się, gdy zdążyła już się zakorzenić [206]. Prowadzone są działania mechaniczne zwalczające siedlisko [205].

Ogrody Łazienek są terenami o niskim ryzyku występowania kleszczy. Mogą jednak wystąpić w naturalnej części ogrodów o zwartym zakrzewieniu [207].

Badania dokumentują obecność w ogrodzie wielu gatunków ptaków. Jednym z symboli są pawie. Wędrują swobodnie po ogrodzie, sypiają na drzewach, a zimą chętnie przechadzają się w pobliżu budynków. Poza tym można zobaczyć tu kaczki krzyżówki, kaczki mandarynki, łabędzie, nurogęsi, kokoszki wodne, łyski, mewy śmieszki, świstuny, krakwy i gęsi białoczelne. Największą popularnością cieszą się wiewiórki, jest ich ponad 200. Mieszkają w dziuplach, ale też w specjalnych drewnianych budkach. W ten sposób są chronione przed kunami i łasicami, które także się pojawiają. W Łazienkach mieszka od lat sarna. Liczne są nornice rude. W całym parku można zobaczyć kopce kretów. Są też jeże [204]. W stawach pływają olbrzymie karpie królewskie.

Wyniki badań wykazały, że skażenie powietrza na terenie parku jest o dwie trzecie mniejsze niż w Warszawie [218].

Ogród Włoski

Najstarsza część ogrodu z końca XVII i XVIII wieku powstała w miejscu dawnego, podmokłego Zwierzyńca, należącego do Stanisława Lubomirskiego. Kanały porządkowały bagienne przestrzenie, a na wyspie obok pawilonu Łaźni powstał niewielki, rozplanowany gwiaździście, regularny ogród w stylu włoskim. Założony został przez pierwszego ministra królewskiego Henryka von Brühla. Utrzymywany za panowania króla Stanisława Augusta w formie regularnych boskietów nie dotrwał do naszych czasów. Dzisiaj ten teren przypomina układ promieniście strzyżonych szpalerów grabowych. Na placyku, pośrodku przecinających się alejek, ustawiona jest zakupiona przez króla rzeźba Tankred i Klorynda [112].

Ogród Królewski

Łazienki przed przejęciem ich przez króla Stanisława Augusta posiadały charakter leśny. Przez lata panowania Sasów wykorzystywano je głównie do polowań [112].

Ogród Królewski najciekawszą formę osiągnął za panowania króla Stanisława Augusta. Wraz z przylegającym od zachodu niewielkim Ogrodem Paca tuż przy budynku Belwederu liczył 146 ha. Pierwsze prace nad uporządkowaniem rozpoczęto w latach 1765-1768. W 1766 roku przez teren Zwierzyńca, od Zamku Ujazdowskiego na południe, poprowadzono tzw. Drogę do Wilanowa, nazwaną później Aleją Chińską. W tym czasie na kształt ogrodu duży wpływ miał doradca króla August Fryderyk Moszyński, propagator angielskiego stylu ogrodowego, nawiązującej do naturalnego krajobrazu. Ogród uzyskał dwoistość stylów. Był to częściowo zachowany tradycyjny styl ogrodu francuskiego i styl nowego ogrodu angielskiego o dużych połaciach trawników i samotnie rosnących drzewach tzw. syngieltonach do podziwiania ich kształtu i pokroju poszczególnych gatunków. Novum były ścieżki prowadzone po łukach, dalekie perspektywy malowniczych widoków, a naśladowanie natury stało się myślą przewodnią ogrodu [112].

Od samego początku bardzo ważną rolę odgrywał układ wodny. Niewielka sadzawka otaczająca od północy stojącą na wyspie Łaźnię w 1784 roku zmieniona została w regularny staw, sięgający ul. Agrykoli. Drugi staw z wyspą został założony od południa. Łączył się z trzecim stawem z samotną wyspą, malowniczo położonym pośród łąk. Na połączeniu stawów powstał most i kamienna kaskada. Brzegi stawu wypełniała roślinność nadwodna, krzewy i niewysokie jeszcze wówczas drzewa [112].

W czasie przebudowy ogrodu w XVIII wieku uporządkowano i upiększono teren. Wycięto charakterystyczne dla podmokłych terenów olchy i posadzono dęby, jesiony, lipy, topole, klony, orzechy, wierzby (ten skład gatunkowy zachowany jest do dziś, uzupełniony o kasztanowce białe), zakładano drogi, przerzucano mosty nad osuszającymi teren kanałami. W latach 70-tych XVIII wieku wytyczono Promenadę Królewską łączącą Pałac na Wyspie z Białym Domkiem. Była to szeroka aleja długości 420 m, z bindażem porośniętym pnączami, biegnąca pomiędzy dwoma kanałami, zdobiona drzewkami pomarańczowymi. Na skrzyżowaniu Promenady z Drogą Chińską zbudowano Bramę Chińską. W połowie XIX wieku zarówno mostki, jak i brama zostały rozebrane, a kanały zasypane. Dzisiejsza Promenada Królewska jest szeroką aleją z pasem gazonowym [112]. Duża altana chińska znajdowała się u podnóża Belwederu. Projektowane były również: chiński most zwodzony i karuzela chińska, obie budowle projektu Kamsetzera. Na osi promenady istniała (lub była projektowana) Brama Turecka, stojąca przy dwóch zadaszonych kładkach (galeriach), łączących Łazienkę z Białym Domkiem [226].

Przy Białym Domku powstał od południa regularny, niewielki ogród z zegarem słonecznym na osi, otoczony kanałami i przerzuconymi małymi mostkami w stylu chińskim (zasypane i zlikwidowane w XIX wieku). Przy Pałacu Myslewickim powstał ogród od strony południowej z fontanną i wolierą dla ptaków (nie zachował się). Od strony południowej Starej Pomarańczarni, poniżej tarasu budynku założono ogród oranżeryjny z fontanną w centralnej części. Teren powyżej, w kierunku zachodnim, miał charakter użytkowy. Wybudowano tam cieplarnie, które sąsiadowały z ogrodami warzywnymi, figarniami, ananasarniami i pomarańczarniami. W 1818 roku na ich miejscu powstał Ogród Botaniczny [112].

Po tym, jak Stanisław August opuścił Polskę, dalekie osie widokowe zostały utracone, gdyż posadzone drzewka wyrosły, a zmiany w XIX wieku wyeliminowały z ogrodu egzotyczne detale [112].

Ogród Romantyczny

Ta część ogrodu (ok. 13 ha) należy do założeń stylu krajobrazowego, jaki w XIX wieku dominował na terenie Europy. Ogród Romantyczny (Ogród Belwederski) powstał jako nowy układ przestrzenny z dominantą Belwederu na skarpie. Wschodnią granicę stanowi Aleja Chińska, a północną Promenada Królewska. Na południe od ogrodu w drugiej połowie XIX wieku powstało gospodarstwo, w którego sąsiedztwie wybudowano Nową Pomarańczarnię [111]. Ta część ogrodu znacznie różni się od gęsto zadrzewionego dawnego Zwierzyńca [51].

Gdy Łazienki zostały sprzedane carowi Rosji Aleksandrowi I, Belweder stał się rezydencją Wielkiego Księcia Konstantego. Nieznany jest twórca ogrodu, choć wiadomo, że ogrodnikiem w tym czasie był J. Akerman [111]. Do prac nad utworzeniem ogrodu przystąpiono w 1819 roku [110]. Przy samej rezydencji belwederskiej powstał niewielki ogród z tarasem widokowym. Poniżej, w myśl zasad tworzenia romantycznego ogrodu wystawiono zachowane do dzisiaj pawilony: Świątynię Sybilli, Świątynię Egipską oraz niezachowaną Oranżerię Neogotycką. Świątynia Sybilli otoczona jest posadzonymi swobodnie wokół niej drzewami i krzewami. Biegną od niej w kierunku południowym i wschodnim otwarte osie widokowe na staw i kanał z mostkami [111].

Perspektywę widokową z pałacu belwederskiego wyznaczał układ wodny. Znaczącym elementem architektonicznym ogrodu był most o trzech arkadach. Na jego miejscu obecnie znajduje się nowy most. Na wprost pałacu znajdowała się sadzawka (obecny staw), niegdyś mająca wysepkę, na której stało popiersie Marii Teodorówny, matki wielkiego księcia Konstantego. Obecnie nie ma po nich śladu [110]. Staw miał malowniczą, nieregularną linię brzegową. Do dziś istnieje kanał wypływający z tej części ogrodu, który wpada do stawu południowego Pałacu na Wyspie. Kanał porasta roślinność nadwodna: różaneczniki katawbijskie (rododendrony), azalie pontyjskie, wierzby, olchy czarne i paprocie, nadające temu miejscu specjalny nastrój. Pozostały teren Ogrodu Romantycznego to wijące się, nieregularne ścieżki i alejki m.in. z topolami włoskimi i dębami. Rosną tu także robinie akacjowe, buki, kasztanowce białe, platany klonolistne, sosny wejmutki, daglezje i żywotniki olbrzymie uzupełnione krzewami śnieguliczki białej, bzów tureckich i jaśminowców wonnych. W XX wieku dla uatrakcyjnienia zasadzono tu szereg roślin sprowadzonych z różnych części świata: klon ginnala, miłorząb dwuklapowy, surmię bignoniową, korkowiec amurski, bożodrzew gruczołkowaty, magnolię kobus, tulipanowiec amerykański, glediczję trójcieniową, grujecznik japoński, leszczynę turecką, cyprysik groszkowy, jabłoń purpurową [111].

Ogród XIX-wieczny

Ogród XIX-wieczny tworzą okolice Nowej Pomarańczarni oraz terenu Hipodromu. Styl Ogrodu XIX-wiecznego ma również część Łazienek położona na skarpie, między terenem Ogrodu Botanicznego i Belwederem (z wyjątkiem okolic pomnika Chopina).

Idąc alejką od Świątyni Egipskiej dochodzi się do rozległej polany, które zdobią dwa Dęby Królewskie. Do niedawna trawniki obok Nowej Pomarańczarni były niedostępne. Od 2010 roku zamieniły się w rodzaj zielonych dywanów, na których władze Łazienek ustawiły leżaki w charakterystyczne biało zielone paski [211]. Otwartą przestrzeń trawników wokół Nowej Oranżerii dzieli alejka na osi budynku, którą okalają amfiteatralnie od wschodu, południa i zachodu drzewa i krzewy. Są wśród nich jesiony wyniosłe, kasztanowce białe, żywotniki wschodnie, cisy pospolite, surmie bignoniowe (katalpy), lilaki, złotokapy, uzupełnione rozrzuconymi nieregularnie krzewami pigwowców japońskich, dereni, śnieguliczki białej i innych popularnych krzewów. Na niewielkim placyku znajduje się współczesna rzeźba zegara słonecznego [114].

Ogród Modernistyczny

Modernistyczny ogród z I połowy XX wieku znajduje się w południowej części całego założenia. Odmienne rozplanowanie ogrodu, nowe reguły sadzenia drzew i krzewów oraz doboru gatunków roślin są typowe dla modernizmu. W układzie przestrzeni można dostrzec zwielokrotniony kwadrat, koło, akcenty punktów podkreślających ważne miejsca w ogrodzie. Geometryczną kompozycję stanowią punkty utworzone ze strzelistych, wysokich topoli, z niewielkich, krępych, kwitnących w maju lilaków o bogatym ulistnieniu, z niskich krzewów róż posadzonych pojedynczo na trawnikach zamkniętych opaskami, ze sztywno przystrzyżonych, niezbyt wysokich żywopłotów. W centralnej części kompozycji, pośrodku okręgu basenu, wystawiona została rzeźba przedstawiająca Jutrzenkę. Od północy ogród przecina prostopadła ścieżka, skąd przechodzi się do Nowej Oranżerii [114].

Zamknięta i skupiona na prostych podziałach część geometryczna ogrodu łączy się od południa z zaprojektowaną na zasadzie kontrastu częścią krajobrazową. Rozległe łąki otoczone kwitnącymi odmianami jabłoni: kwiecistymi, purpurowymi i jagodowymi, podkreślają wartość przestrzeni. Uzupełnieniem są rozplanowane po bokach swobodne układy drzew i ścieżek [114].

Do stylu modernistycznego zalicza się również część ogrodu znajdująca się przy Alejach Ujazdowskich, wokół pomnika Fryderyka Chopina. Ogród reprezentuje dwa okresy modernizmu z I i II połowy XX wieku. Otacza go ogród różany według projektu Longina Majdeckiego, rozplanowany geometrycznie, charakterystyczny dla lat 60-tych XX wieku. Regularne rabaty wypełnione krzewami róż, przecinają ścieżki z ustawionymi regularnie ławkami stanowiącymi widownię dla słuchaczy Koncertów Chopinowskich. Za pomnikiem została utworzona naturalna kurtyna z dębów czerwonych, szczególnie atrakcyjnych jesienią [114] , a także klonów oraz krzewów śnieguliczki białej [42]. W kulisach bocznych zadrzewienia rośnie rzadki okaz metasekwoi chińskiej i grupa cyprysików nutkajskich, uzupełnionych różnorodnymi krzewami [114]. Ponadto występują drzewa: robinia, czeremcha, śliwa, wiąz, jesion, lipa oraz krzewy: tawuła, jaśminowiec, cis, forsycja, ognik, bez [233]. Na przełomie 2012 i 2013 roku przeprowadzono rewitalizację ogrodu [114]. Całe założenie ogrodowe z posadzonymi amfiteatralnie drzewami miało przypominać salę koncertową [42]. Centralnym akcentem jest pomnik Fryderyka Chopina [208].

Tuż za bramą parkową stoi ławeczka chopinowska. To pierwsza z piętnastu ławeczek chopinowskich ustawionych wzdłuż Traktu Królewskiego. Ma siedzisko z czarnego polerowanego granitu. Gdy wciśniemy metalowy przycisk, usłyszymy fragment Poloneza A-dur op. 40 nr 1 [208]. Wokół pomnika Chopina jest 205 zwykłych ławek parkowych i 70 koszy na odpadki. Nawierzchnie alejek wykonane są z asfaltu uzupełnionego kostką granitową, a widownia najbliżej pomnika ma nawierzchnię z pospółki uzupełnioną elementami z otoczaków zatopionych w betonie [233].

Ogród Chiński

W 2012 roku archeolodzy odkryli pozostałości fundamentów Mostu Chińskiego. Od tego roku w Łazienkach latem organizowany jest festiwal lampionów. Powstał też nowy Ogród Chiński. Koncepcję opracowali prof. Edward Bartman i arch. Paweł Bartman z pracowni Architektury Krajobrazu. Budowę sfinansowały firmy KGHM Polska Miedź i China Minmetals Corporation. Fundacja Chińsko-Polskiej Wymiany Gospodarczej i Kulturalnej Sinopol wspólnie z Muzeum Łazienki Królewskie stworzyły projekt rewitalizacji Alei Chińskiej. Muzeum Księcia Gonga w Pekinie dostarczyło wszystkie elementy architektoniczne tworzące Ogród Chiński. Wszystkie elementy ogrodu zostały wykonane przez chińskich rzemieślników, zgodnie ze starymi chińskimi zasadami rzemiosła budowlanego. Budowę ogrodu rozpoczęto wiosną 2014 roku w ramach projektu Ogrody Światła. 31 maja postawiono pierwsze kolumny Pawilonu Chińskiego, a w dniu Święta Wolności 4 czerwca ułożono ostatnią belkę konstrukcyjną Pawilonu. Ogród oddano do użytku 2 sierpnia 2014 roku w chińskie Święto Zakochanych [201].

Ogród znajduje się w północnej części Łazienek, na zachód od Alei Chińskiej i na wschód od Drogi Belwederskiej, wokół jednego z małych stawów. Na terenie ogrodu znajdują się: prostokątny Pawilon Chiński, ażurowa Altana Chińska w kształcie rotundy. Od Alei Chińskiej wejścia do ogrodu strzegą dwa kamienne lwy (podarunek Muzeum Rezydencji Księcia Gonga w Pekinie, symbolizujące dostatek i bogactwo), a od strony północnej dwie marmurowo-drewniane latarnie. Oba budynki zostały połączone marmurowym mostem nad strumykiem symbolizującym Drogę Mleczną. Osiem obrazów znajdujących się wewnątrz pawilonu tworzy typową chińską historię [201]. Pawilon Chiński symbolizuje pierwiastek męski, ażurowa Altana Chińska jest symbolem kobiecości. Wieńczące Pawilon i Altanę dachy pokryte są wykonaną w Chinach ręcznie glazurowaną dachówką w kolorze ugru w trzynastu kształtach. Ten kolor przysługujący tylko Cesarzowi, w Łazienkach Królewskich przysługuje symbolicznie Stanisławowi Augustowi [113].

Aleja Chińska przed modernizacją była asfaltową drogą o długości 1.2 km, obsadzoną po obu stronach grabami. Przywrócono jej nawierzchnię żwirową. Na modernizację alei park dostał 5 mln zł. Projekt został zrealizowany do 2015 roku. Przy alei znajdują się dwie tablice upamiętniające zmiany [202].

Herbaciarnia

Herbaciarnia w Łazienkach to parterowy obiekt, który został zbudowany niemal od podstaw w latach 2013-2014. Całkowita powierzchnia wynosi 140 m2. Projekt architektoniczny był autorstwa Fiszer Atelier 41. Koszt inwestycji wyniósł około 880 000 zł [145]. Konstrukcję zaprojektowała w 2012 roku Ove Arup & Partners International Limited [147]. Budynek nowej herbaciarni w Łazienkach ma lekkie, przeszklone ściany. Po zapaleniu świateł sprawia wrażenie lampionu [147]. Całość jest oddzielona od otaczającej zieleni murem-ogrodzeniem o wysokości 150 cm. Wejście główne do pawilonu jest w ścianie zachodniej [232]. Wcześniej w tym miejscu była XIX-wieczna oranżeria [146]. Obecnie jest to punkt informacji turystycznej [147].

Kolumna z orłem

Rok 1262 widniejący na cokole kolumny, to pierwsza znana data z historii Warszawy. Na terenie obecnych Łazienek istniał wtedy gród albo dwór o nazwie Jazdów. Miejsce, gdzie wznosi się dziś biała kolumna z piastowskim orłem [84], jest najbardziej prawdopodobnym miejscem lokacji tego grodu [83].

Pomnik pojawił się w Łazienkach Królewskich w 2004 roku. Kolumnę na cyplu skarpy, między dwoma wąwozami, uroczyście odsłonił prezydent Warszawy Lech Kaczyński. Marmurowy trzon kolumny znaleziony po wojnie w gruzach Warszawy przeleżał w Starej Pomarańczarni. Odrestaurował go zatrudniony w Łazienkach konserwator Andrzej Nowicki. On też wykonał z kamienia rzeźbę orła, herb Mazowsza [132]. Kolumna stanęła tu równocześnie z urządzaniem alejek, bo wcześniej była tu tylko wydeptana ścieżka [133].

Głaz Jastrzębowskiego

Głaz Jastrzębowskiego znajduje się na skarpie przy Herbaciarni. Na nierównej powierzchni granitowego głazu narzutowego, znalezionego przy zakładaniu Ogrodu Botanicznego, umieszczono [141] w 1831 albo 1828 roku [143] zegar słoneczny. To najstarszy chroniony głaz narzutowy w Warszawie [141] i jednocześnie największy i najstarszy granitowy monolit z zegarem słonecznym w Polsce. Wykonał go własnoręcznie Wojciech Bogumił Jastrzębowski, polski naukowiec, przyrodnik i wynalazca. Do budowy zegara zaprojektował urządzenie, które nazwał Kompasem Polskim (Gnomonografem), pozwalające rysować zegary słoneczne na dowolnej powierzchni. Zatopiony w skale masywny gnomon pokryty jest półokrągłymi wypustkami, a rzymska cyfra IV pisana jest jako cztery pionowe kreski (Symbol IV był zarezerwowany dla rzymskiego boga Jupitera). Głaz ma wymiary 1 x 0.7 metra i jest umieszczony półtora metra nad ziemią. Inskrypcja głosi: Wojciech Jastrzębowski 1799-1882 uczony profesor Instytutu Agronomicznego w Marymoncie żołnierz 1831 roku ten zegar słoneczny instrumentem swego pomysłu, Kompasem Polskim przez niego nazwanym, własnoręcznie na tym kamieniu wykreślił” Na gnomonie jest napis „Kompas W. Jastrzębowskiego przez jego uczniów odnowiony 1887 r.” [142].

Pomnik Henryka Sienkiewicza

Przygotowania do budowy pomnika pisarza (na placu Małachowskiego [74]) rozpoczął Komitet Sienkiewiczowski w 1937 roku, jednak wojna pokrzyżowała te plany. Dopiero w 1997 roku, dzięki Zbigniewowi Porczyńskiemu [51] i jego żonie Janinie [75], którzy przekazali 100 tys. dolarów, rozpoczęto pracę. Kamień węgielny został położony w 1998 roku, a uroczyste odsłonięcie miało miejsce w 2000 roku [51]. Odsłonięcia dokonali: wnuczka pisarza Maria Sienkiewicz oraz praprawnuk Jan Sienkiewicz [74].

Rzeźba autorstwa Gustawa Zemły przedstawia Henryka Sienkiewicza ubranego w płaszcz, siedzącego na ławce. Z ręki pisarza wypadają kolejno trzy kartki papieru [51]. Jedną kartkę rękopisu skradziono w 2010 roku. Postać pisarza została odlana z brązu w zakładzie Tadeusza Zwolińskiego w Iłży, cokół wykonany jest z dolnośląskiego sjenitu. Po prawej stronie cokołu znajduje się owalna tarcza z herbami Polski i Litwy otaczającymi postać Matki Boskiej. Z tyłu pomnika znajduje się tablica z nazwiskiem fundatorów [74]. Boki pomnika pokryte są płaskorzeźbionymi płomieniami, które symbolizują burzliwe dzieje Polski [116].

Pomnik Fryderyka Chopina

Jest to najbardziej znany polski monument na świecie [120], jako jeden z nielicznych w Europie wykonany w stylu secesyjnym [118]. Przedstawia polskiego kompozytora siedzącego pod mazowiecką wierzbą płaczącą. Jej gałęzie malowniczo pochylają się, jakby pod wpływem silnego wiatru. Nad głową Chopina układają się w kształt dłoni. Postać artysty wydaje się być zespolona z drzewem, poły jego płaszcza powiewają. Chopin został ukazany jako muzyk zasłuchany w głosy natury, prawą rękę unoszący w powietrzu, jakby nad klawiaturą niewidzialnego fortepianu. Całość kompozycji ma kształt monumentalnej harfy [120].

Nieodłączną częścią pomnika stał się okrągły basen wodny z czerwonego piaskowca [40], zaprojektowany (tak jak cokół) przez Oskara Sosnowskiego [51]. Na cokole umieszczono napis o treści: Posąg Fryderyka Chopina zburzony i zagrabiony przez Niemców w dniu 31 maja 1940 roku odbuduje Naród 17-X-1946 r. Kolejny napis z datą odsłonięcia informuje, że pomnik został odbudowany ze składek Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. Wyryto również słowa z Konrada Wallenroda autorstwa Adama Mickiewicza: Płomień rozgryzie malowane dzieje, Skarby mieczowi spustoszą złodzieje, Pieśń ujdzie cało... Układ trawników i alejek wokół pomnika zaprojektował Longin Majdecki [42].

Pomysł upamiętnienia Fryderyka Chopina pojawił się wśród członków Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego w 1876 roku, ale pod zaborami nie mógł zostać urzeczywistniony [42]. W 1901 roku nadarzyła się okazja. Gdy w Petersburgu w teatrze dworskim występowała primadonna Adelajda Bolska (Dienheim-Szczawińska-Brochocka [118]), car tak się zachwycił śpiewem, że obiecał spełnić jej dowolne życzenie. Poprosiła o pozwolenie postawienia pomnika „Pour Monieur Frederica Chopina”. Prośbę poparł mąż artystki, hr. Dienheim-Brochocki. Zaskoczony car zgodził się [41], czemu władze nie mogły się bezpośrednio sprzeciwić.

Władze zakazały jednak zbiórki publicznej i rozpisania konkursu na projekt. W 1902 roku powstał Komitet Budowy Pomnika Chopina w Warszawie. Jednocześnie mieszkający we Francji rzeźbiarz Wacław Szymanowski już w 1904 roku stworzył projekt takiego pomnika. Projektem zainteresował się Komitet, a jego wiceprezes, hrabia Szembek zapewnił Szymanowskiego, że jego dzieło zostanie zrealizowane. Jednak zgoda władz rosyjskich wymusiła przeprowadzenie w 1908 roku konkursu na projekt. Regulamin zezwalał na udział wyłącznie artystów polskich. Pomnik według wytycznych konkursowych miał zostać wykonany z brązu i granitu i być wpasowany w układ Placu Wareckiego, gdzie pomnik miał stanąć [17].

Modele projektów należało przedstawić anonimowo w odlewach gipsowych w skali 1:10. W jury zasiedli m.in. Hector Ferrari, Albert Bartholome, Antoine Bourdelle, Maurycy Zamoyski, Mikołaj Tołwiński, Miłosz Kotarbiński, Marian Gawalewicz, Marian Wawrzeniecki. Na konkurs nadesłano sześćdziesiąt sześć prac. Rozgoryczony Szymanowski dał się przekonać namowom Komitetu do udziału w konkursie. Werdykt jury z 1909 roku był jednogłośny i przyznawał pierwszeństwo pracy Szymanowskiego i Franciszka Mączyńskiego (autora opracowania architektonicznego pomnika). Drugie i trzecie miejsce zajęli odpowiednio Władysław Marcinkowski (na szczycie monumentalnej schodkowej podstawy w kształcie owalu rozmieszczono dwie figury kobiet, a na masywnym graniastosłupowym postumencie usytuowano postać Chopina na tronie) i Zygmunt Otto (projekt ukazywał Chopina w pozycji stojącej, postać ustawiono na postumencie przypominającym piramidę schodkową, którego każdą ze stron zdobiły figury siedzących kobiet) [117].

Zarzucono Komitetowi, że projekt Szymanowskiego był znany od kilku lat, a skala odlewu była znacznie większa niż regulaminowa 1:10, przez co dużo bardziej rzucał się w oczy. Projekt nie uwzględniał też rozmiarów Placu Wareckiego, gdyż nie było tam miejsca na sadzawkę, a zatem pozostali twórcy nie mogli nawet o tym marzyć. Skrytykowany został też sam projekt artystyczny. Cesarska Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu odrzuciła wynik konkursu, tłumacząc werdykt obecnością drzewa, które w rzeźbie nie powinno być. W odpowiedzi Oskar Sosnowski zmienił podstawę pomnika, usunął figury żab oraz nadał nowy kształt sadzawce. Natomiast Szymanowski udał się na audiencję do księżnej Marii Pawłownej, ciotki cara. Ta interweniowała u Mikołaja II i w efekcie monarcha wydał pisemną zgodę na realizację projektu [117].

W latach 1910-1912 Szymanowski pracował nad pięciometrowym posągiem Chopina i siedmiometrową wierzbą [42] w pracowni Franciszka Mączyńskiego w Krakowie [117]. W 1914 roku zawarł umowę na wykonanie monumentu z francuską firmą Ancciennes Fonderies Thiebaut Fréres należącą do Renè Fulda [42]. Rozpoczęła się zbiórka funduszy. Pianiści oddawali swe honoraria za koncerty, sprzedawano plakietki z wizerunkiem głowy Chopina oraz z projektem pomnika [117]. Wysłana z Krakowa połowa modelu dotarła do Francji na krótko przed wybuchem I wojny światowej, lecz wkrótce potem odlewnia zbankrutowała [42].

Po wojnie artysta sprzedał pracownię, przeniósł się do Warszawy i rozpoczął prywatną agitację, mającą ponownie zainteresować społeczeństwo jego projektem. W 1923 roku powołano nowy Komitet Budowy oraz Komitet Honorowy (z początkowego pozostały tylko dwie osoby, w tym Adelajda Brochocka [41]). Do sporządzenia odlewu wybrano firmę Barbedienne, która miała wykonać monument w stopie brązowym, nanieść patynę oraz złocenia liści wierzby. Pomnik został odlany w 1926 roku [117]. Na lokalizację wybrano miejsce dawnego sadu owocowego w Łazienkach. Pomnik został odsłonięty w 25-lecie Filharmonii Narodowej,14 listopada 1926 roku. Był to pierwszy warszawski pomnik wystawiony po odzyskaniu niepodległości [41]. Ustawiając pomnik obniżono cokół, który ostatecznie z powodu łatwości wykonania zrobiono z piaskowca (wapienia wąchockiego [119]), a nie z granitu [117] pochodzącego z soboru św. Aleksandra Newskiego na Placu Saskim [119], jak pierwotnie planowano. Prace kamieniarskie wykonała firma łódzkiego przedsiębiorcy Antoniego Urbanowskiego [42].

Pomnik przetrwał kampanię wrześniową. Później Łazienki znalazły się w obrębie dzielnicy niemieckiej. O muzyce Chopina mówi się, że „to armaty ukryte w kwiatach”. W sposób dosłowny potraktowali to okupanci. Pomnik Chopina był pierwszym pomnikiem w Warszawie, który został wysadzony w powietrze 31 maja 1940 roku i pocięty palnikami na mniejsze części w celu przetopienia na amunicję. Zbiórkę rozpoczęto z polecenia gubernatora Hansa Franka [42]. Krótko po tym wydarzeniu na pustym cokole pojawił się wierszyk, który brzmiał: „Kto mnie zdjął, to nie wiem, / Ale wiem dlaczego, / Żebym mu nie zagrał / Marsza żałobnego”. O zniszczeniu pisał m.in. Leopold Staff [117]. Co ciekawe, trzy miesiące wcześniej Niemcy wydali banknot dziesięciozłotowy z wizerunkiem pomnika [118]. Pomnik został przewieziony do huty [42]. Transport do Rzeszy zarejestrował przypadkowy świadek w Łowiczu.

W 1946 roku wyryto na cokole deklarację odbudowy [117]. Ponieważ Niemcy zadbali o zniszczenie wszystkich kopii pomnika, odbudowa wydawała się niemożliwa [51]. Jednak podczas odgruzowywania domu Szymanowskiego na Mokotowie znaleziono kopię całego pomnika [42], wykonaną na zamówienie artysty przez rzymskiego odlewnika i brązownika Bastinnellego. W 1956 roku profesor Leon Suzin wykonał na jej podstawie, na podstawie odnalezionej drewnianej głowy oraz na podstawie archiwalnych zdjęć analizę fotogrametryczną posągu. Zespół artystów rzeźbiarzy pod kierunkiem profesora Władysława Wasiewicza przystąpił do wykonania modelu pomnika. Odlew wykonywano od marca do grudnia 1957 roku w spółdzielni "Brąz dekoracyjny" w Warszawie (dawniej Bracia Łopieńscy). Składał się on z 116 części i ważył 16 ton przy wysokości 640 cm [119]. Gdy firmę odlewniczą znacjonalizowano w 1950 roku, ostatniemu właścicielowi (Tadeuszowi Łopieńskiemu) zabroniono zbliżania się do zakładu. Jednak nowi fachowcy nie potrafili wykonać pomnika. Łopieński został zatrudniony we własnym zakładzie, a gdy ukończono prace nad pomnikiem Chopina, został zwolniony oraz otrzymał dożywotni zakaz wykonywania zawodu [121].

11 maja 1958 roku odsłonięto zrekonstruowany monument [119]. Wokół pomnika ustawiono ławki. Od 1959 roku odbywają się przed pomnikiem letnie Koncerty Chopinowskie [51] w wykonaniu pianistów z całego świata [39]. W 2012 roku odrestaurowano otoczenie pomnika [39].

Czterometrową kopię pomnika z brązu [117] odsłonięto w japońskim mieście Hamamatsu w 1994 roku [42], a 2010 roku wykonano sześciometrową kopię w Hanoi [117].

Popiersie Franciszka Liszta

W 2011 roku obok pomnika Fryderyka Chopina odsłonięto popiersie Franciszka Liszta [122]. Liszt był przyjacielem Fryderyka Chopina, wspólnie koncertowali, a po śmierci Chopina Liszt napisał o nim książkę. Popiersie odsłonili przewodniczący Komitetu Obchodów Roku Chopinowskiego, dyrektor Teatru Wielkiego–Opery Narodowej Waldemar Dąbrowski i dyrektor Muzeum Łazienki Królewskie Tadeusz Zielniewicz. Uroczystości towarzyszył recital węgierskiego pianisty Alexa Szilasi, który zagrał utwory Liszta: "Csardas obstine" i Rapsodię nr 12 w tonacji cis-moll oraz utwory Fryderyka Chopina: nokturn Des-dur op. 27 nr 2 i poloneza fis-moll op. 44. [244].

Autorką rzeźby odlanej z brązu jest węgierska artystka Katalin Gero. Portret o wymiarach 73 cm x 86 cm x 46 cm waży 110 kg. Postument wykonał Antoni Grabowski. Rzeźba jest darem burmistrza pierwszej dzielnicy Budapesztu (Budavar), Tamasa Gabora Nagy. Realizacja projektu była możliwa dzięki wsparciu firmy Philips Lighting Poland [122].

Wodozbiór

Wodozbiór (Okrąglak, Rezerwuar, Okrągła Wieża, Baszta) jest jednym z najstarszych obiektów w Łazienkach. Został wybudowany w drugiej połowie XVII wieku. Na szczycie, w formie wieży ciśnień [51] zbierana była woda z licznych źródeł na skarpie, skąd następnie płynęła drewnianymi rurami do Łazienki Herakliusza Lubomirskiego [24]. W latach 1777-1778 Wodozbiór przekształcono według projektu Dominika Merliniego. Powstał wtedy ceglany nieotynkowany budynek na planie koła [51] o promieniu 5.76 metra [26]. Pełnił m.in. funkcję mieszkania paziów królewskich (kuchnia i cztery pokoiki na piętrze [24], których trzy okna wychodzą na najmniejszy dziedziniec w Warszawie [99]) [26]. W latach 1823-1827 został powiększony według projektu Chrystiana Piotra Aignera, który nadał mu charakter klasycystyczny. Dostawiono dwukolumnowy portyk, a ściany ozdobiono płytami rustykalnymi [51] i zwieńczono gzymsem z motywem czaszek wołów (tzw. bukranionem) i owocowych girland [98]. Wodozbiór nawiązuje do rzymskiego grobowca Cecylii Metelli. Na dziedzińcu znalazła się studnia [51].

Woda poddana została analizie w XIX wieku i była to najlepsza woda źródlana w Warszawie. W 1904 roku woda w źródle na skarpie zanikła i Wodozbiór przestał być czynny [100]. Obecnie woda jest wydobywana ze studni i odprowadzana do północnego stawu, a w budynku organizowane są czasowe wystawy artystyczne [51] i działa niewielka galeria sztuki [216].

Biały Domek

Biały Domek był pierwszą budowlą na terenie Łazienek Królewskich wzniesioną przez Stanisława Augusta. Został wybudowany w latach 1774-1776 przez Dominika Merliniego w charakterze podmiejskiej willi. Stanisław August mieszkał w Białym Domku w okresie letnim zapewne do 1779 roku. Później przenosił się tu, gdy Pałac na Wyspie był w remoncie. W Białym Domku mieszkali też członkowie rodziny króla: jego siostry Izabela Branicka i Ludwika Maria Zamoyska, bratowa Teresa Herula z Kinskych, matka księcia Józefa Poniatowskiego oraz najprawdopodobniej Elżbieta Grabowska, towarzyszka Stanisława Augusta [154]. Później w Białym Domku mieszkał też przebywający na wygnaniu król Francji Ludwik XVIII [155].

Budynek powstał w stylu wczesnoklasycystycznym z elementami barokowymi [155]. Architektura podporządkowana została zasadzie symetrii. Wszystkie cztery elewacje są identyczne, każdą tworzy pięcioosiowy układ składający się z prostokątnych porte-fenetre (okno-drzwi) na parterze i mniejszych półokrągłych okien na wysokości pierwszego piętra. Całość wieńczy attyka, ponad którą widoczny jest belwederek flankowany blaszanymi wazami [17]. Budowla zwieńczona została drewnianą balustradą [157].

Budynek jest częściowo murowany, a częściowo szachulcowy (drewniano-gliniany) [155]. Grube, ceglane mury budynku wskazują, że teren był podmokły. W 1776 roku ze wszystkich stron domek otaczał kanał, który miał osuszać piwnice, przeznaczone pierwotnie na kuchnię. Jednakże kłopoty z osuszaniem doprowadziły do wzniesienia w 1778 roku oficyny, do której kuchnię przeniesiono. Dwa lata później kuchnia została dwukrotnie powiększona, prawdopodobnie według projektu Merliniego. Oficynę z Białym Domkiem łączył drewniany mostek z 1779 roku. Drugi mostek prowadził z Białego Domu na Promenadę [157]. Kanał wokół domu został zasypany w XIX wieku. Brakuje również treliażu, drewnianej konstrukcji do podtrzymywania pnącej się roślinności, która przylegała do pawilonu od strony północnej [17].

Na przełomie XVIII i XIX wieku z narożników attyki wieńczącej elewację usunięto wazy. W latach 1914-1915 opuszczający Warszawę Rosjanie ograbili domek. W 1932 roku rozebrano kuchenną oficynę [157]. W czasie II wojny światowej Biały Domek uniknął zniszczenia [154]. Po zakończeniu wojny był siedzibą Pracowni Stanisławowskiej, jednostki Biura Odbudowy Stolicy [157].

Centralne miejsce w Białym Domku zajmuje klatka schodowa, poprzedzona sienią wyłożoną boazerią [154].

Największe i najbardziej reprezentacyjne wnętrze Białego Domku to Sala Jadalna (Pokój Stołowy, Sala Arabesek) [154], położona na lewo od wejścia. Symetryczny kształt wyznaczają dwie poprzeczne osie. Dzięki dużym oknom jest dobrze oświetlona, jest też wiele luster. Komnata zawdzięcza piękno misternym groteskom. W czterech kątach przedstawione są cztery kontynenty: Azja (wielbłąd), Afryka (słoń), Europa (koń) i Ameryka (struś) [51]. Każdemu z nich towarzyszą umieszczone w medalionach postaci mieszkańców danego kontynentu: Murzynów, Indian, mieszkańców Orientu oraz wytwornych Europejczyków w strojach dworskich [156]. Na przeciwległych ścianach widnieją pory roku oraz cztery żywioły: woda, ogień, ziemia i powietrze (czasem trudno rozpoznać symbolikę, bo na przykład do ognia odwołuje się pejzaż morski [156]) [51]. Niżej znajdują się medaliony z wymalowanymi pracami codziennymi (pracą na roli czy sprzątaniem), a jeszcze niżej wszystkie znaki zodiaku. Charakterystyczne jest to, że figury i rośliny są malowane w pionie. Każda z ozdób ma zawiły kształt, a poszczególne elementy łączą się w pasującą do siebie całość [51]. Groteski namalował w 1777 roku Jan Bogumił Plersch, wzorując się na renesansowych malowidłach Rafaela w Loggiach Watykańskich. Były to pierwsze w Polsce groteski [154]. W zachodniej ścianie znajduje się nisza, zdobiona przez malowidła naśladujące wnętrze altany ogrodowej. Stoi tam posąg Wenus Anadyomene z początku II wieku, który w czasie II wojny światowej stracił prawą dłoń. Rzeźba nie ma też lewej ręki [154]. Sala Jadalna była miejscem, w którym Stanisław August spotykał się z rodziną i bliskimi mu gośćmi [154]. Stoły wnoszono tu tylko w razie potrzeby [156].

Pokój Bawialny (Sala Chińska) to następny mały pokoik. W rogach wiszą świeczniki. Zostały one zniszczone podczas wojny, ze szczątek udało się złożyć tylko dwa. Dwa okna wychodzą na stronę południową, dzięki czemu pokoik jest dobrze oświetlony. Między oknami wisi lustro. Wszystkie ozdoby oddają chiński charakter pomieszczenia, można obejrzeć m.in. sylwetki smoków [51]. Dwie ściany wyłożone są oryginalnymi, chińskimi tapetami, przedstawiającymi widok europejskich faktorii handlowych w chińskim Kantonie [154]. Na tapetach ciekawym elementem są okrągłe drzwi i okna. Na przystani wywieszone są flagi różnych państw oraz mieszkalne łódki [51]. Ponieważ nie zakupiono wystarczającej liczby tapety, Jan Bogumił Plersch domalował dodatkowe fragmenty: górną partię nieba oraz elementy pejzażu wyznaczające horyzont. Trzecia ściana zawiera malowidło Plerscha, przedstawiające sceny z życia Chińczyków. W pokoju przyjmowano gości [154].

Następne pomieszczenie to Królewska Sypialnia, jedyne zachowane w Polsce XVIII-wieczne wnętrze z autentycznym łożem królewskim. Ściany wyłożono białą boazerią z malowidłami ptaków na tle roślinności. Sceny myśliwskiej namalowane przez Jana Ścisłę to aluzja do miłosnych podbojów. Oryginalnym elementem wystroju wnętrza są chińskie figurki egzotycznych ptaków, ustawione na kominku [154]. Ponieważ Biały Dom zamieszkiwały kobiety, sypialnia urządzona jest po kobiecemu. Przy wejściu znajduje się pięknie ozdobione lustro oraz marmurowy kominek, a podłoga udekorowana została motywem kwiatów. Z sufitu zwisa okazały żyrandol [51]. Wystrój uzupełniają rokokowe detale, takie jak motyw całujących się gołąbków na oparciu łoża. Elementem dekoracji są również klamki u drzwi w kształcie uśmiechniętych, nagich chłopczyków (tzw. putt) [154]. Pomieszczenie obok sypialni to XVIII-wieczna toaleta [156].

W rogu sypialni znajduje się Gabinet ośmiokątny (Buduar), którego ściany pokrywa dekoracja malarska Jana Bogumiła Plerscha i Jana Ścisły. Imituje wnętrze altany ogrodowej, oplecionej gałązkami pnących róż. Widoczne są rozmaite sceny na tle szerokiego pejzażu, a wszystkie łączy temat wody. Na suficie namalowano niebo z fruwającymi ptakami. Na kominku stoi marmurowe popiersie Rozalii Lubomirskiej [154]. To jedyny przykład w Polsce takiego gabinetu z końca XVIII wieku.

Na parterze znajdują się jeszcze dwa pokoje, pełniące funkcje garderoby do przechowywania królewskich szat. W pierwszej zgromadzono dzieła sztuki, a wzrok przyciąga ośmioświecowy żyrandol w stylu chińskim, wykonany w Polsce w końcu XVIII wieku. W drugiej garderobie obecnie stoją meble [154] i zgromadzone są zbiory osiemnastowiecznej porcelany miśnieńskiej.

Na piętrze, gdzie prowadzą szerokie dębowe schody [154] znajdują się pokoje sióstr króla. Każda z pań miała sypialnię oraz mały gabinecik. Pomiędzy pokojami jest tajemne przejście, które ułatwiało kobietom kontakt, a także specjalny korytarz dla służby. Ponieważ grząski teren nie pozwalał na wybudowanie wyższego budynku, sufit jest bardzo nisko. W dekoracjach dominują motywy kwiatowe [51]. Górna sień dekorowana jest owalnymi, gipsowymi medalionami przedstawiającymi Erosów [154].

W przedpokoju zachodnim znajduje się marmurowy kominek zdobiony motywem podwieszonych chust. Apartament ma dekoracje w postaci malowanej na ścianach wici roślinnej z kwiatami polnymi, otaczającej miejsca grafik ze scenami z Metamorfoz, Owidiusza. W gabinecie wiszą olejne obrazki małego formatu. Sypialnię zapełniają meble z drugiej połowy XVIII wieku [154].

W przedpokoju wschodnim na klasycystycznym stoliku eksponowane są dwa rękopisy z podpisem króla Stanisława Augusta. Głównym meblem w sypialni jest łóżko. We wnętrzu stoi marmurowy kominek, a obok niszy łóżka, z lewej strony, znajduje się sekretne pomieszczenie, w którym stoi podróżna mahoniowa toaleta. Pozostałe dwa pomieszczenia to Garderoba i Gabinet [154].

Przed Białym Domkiem znajduje się kwadratowy zbiornik wodny z tryskającą fontanną. Powstał on po II wojnie światowej w miejscu owalnego stawu.

Według projektu z lat 1967-1969 żelbetowa niecka basenu ma grubość 18-25 cm, a ściany grubość 35 cm i jest pokryta betonem imitującym kamień. Głębokość niecki wynosi około 40 Pod fontanną ułożona jest rura wodociągowa o średnicy 1200 mm, tłocząca wodę, przykryta od góry płytami. Wymiary fontanny wynoszą 14.2 x 14.2 metra, z przyciętymi symetrycznie narożami z 48 płyt płyt piaskowcowych długości jednego metra. Zbiornik stoi na tarasie nadzalewowym Wisły. Poziom wód gruntowych znajduje się na głębokości 3-4 metrów p.p.t. Powierzchnię stanowią nasypy gruzu przemieszanego z piaskiem o miąższości 0.5 metra, następnie mady pylaste i pylasto-ilaste, pod którymi zalegają piaski rzeczne (miejscami przedzielone warstwą iłów). Są to utwory czwartorzędowe zlodowacenia środkowopolskiego o miąższości 9 metrów. Poniżej zalegają trzeciorzędowe iły plioceńskie [235].

Pomnik Stanisława Augusta

Oryginał popiersia Stanisława Augusta to odlew z brązu króla dłuta André Le Bruna, wykonany w 1784 roku [148]. W 1992 roku, w podzięce za Łazienki, ustawiono jego kopię w parku [55]. Początkowo popiersie stało na niewielkim wzniesieniu obok Pałacu Na Wyspie, w miejscu, w którym Stanisław August planował urządzić Mauzoleum dla siebie i swoich rodziców. Pod pomnikiem umieszczono odrobinę ziemi z krypty w Wołczynie, gdzie przechowywane były królewskie prochy [151].

Kopię wykonał artysta-konserwator Edward Śluzek. 8 maja 2013 roku, w dniu imienin króla [148] przeniesiono popiersie w pobliże Białego Domku i umieszczono pośrodku żywopłotu [151] na zamknięciu osi Promenady Królewskiej [148]. Natomiast w miejscu pierwotnej lokalizacji postumentu pozostawiono tablicę pamiątkową.

Popiersie ukazuje Stanisława Augusta w zbroi, mimo że król nigdy nie uczestniczył w żadnej potyczce wojennej. Popiersie cechuje się idealizacją rysów twarzy [148]. Stoi na marmurowym postumencie. Na cokole znajduje się napis: "Królowi Stanisławowi Augustowi w podzięce za Łazienki 8 V 1992 r." [149].

Herkules

Na okrągłym placyku, na północ od Białego Domu, stoi kamienny posąg Herkulesa. Ta XVIII-wieczna rzeźba, pozbawiona głowy i jednej ręki, do końca XX wieku była ukryta w zaroślach [79] przy scenie Amfiteatru. Ponieważ nie odnaleziono antycznego pierwowzoru rzeźby [153], rekonstrukcji głowy dokonał artysta-rzeźbiarz Wiesław Winkler [79] na podstawie rysów twarzy jednego z pracowników Łazienek, Stanisława Kalinowskiego [152]. Rzeźba przedstawia herosa walczącego z lwem nemejskim. Autor rzeźby skupił się na dokładnym odtworzeniu muskulatury nagiego ciała [152].

Zegar słoneczny z satyrem

Stanisław August Poniatowski cenił zegary i naukę astronomii. Wiadomo o dwóch zegarach słonecznych, które kazał ustawić w Łazienkach Królewskich. Oba przetrwały do naszych czasów w niezmienionym kształcie [141]. Najstarszy w Łazienkach Królewskich Zegar słoneczny z satyrem stoi na tarasie przed elewacją południową Białego Domku od 1777 roku. Ma okrągłą tarczę z białego marmuru kararyjskiego. Podtrzymuje ją postać klęczącego satyra, wykonana z piaskowca. Projekt rzeźby przypisuje się Janowi Chryzostomowi Redlerowi [141] (albo E. M. Falconetowi [144]). Tarczę wykonał w 1777 roku Józef Hegel [144]. Na surową w swej konstrukcji białą tarczę cień rzuca czarny gnomon. Oznaczenia na tarczy są już niemal nieczytelne. Zatarciu uległa inskrypcja zdobiąca zegar od strony północnej, być może monogram Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wykonaniem zajęła się najpewniej pracownia Andrzeja Le Bruna. Zegar ma średnicę 0.7 metra i znajduje się 1.2 metra nad ziemią [142].

Stara Pomarańczarnia

Budynek został wzniesiony na terenie, na którym wcześniej oprócz Wodozbioru nie było zabudowań. Była to niezadrzewiona część Łazienek, sąsiadująca ze wsią Ujazdów. Dopiero gdy wieś została przeniesiona, rozpoczęto zabudowę skarpy. Pierwsze projekty Pomarańczarni Dominik Merlini przygotował Dominik Merlini. Początkowo miała to być niewielka, piętrowa budowla w stylu chińskim. Według innego wariantu miała mieć szeroki, klasyczny front. Konkurencyjne projekty tworzył Szymon Bogumił Zug. Do realizacji wybrano projekt Merliniego, zawierający teatr w skrzydle wschodnim. 10 lat później rozpoczęto budowę [179].

Klasycystyczny budynek Starej Pomarańczarni (Starej Oranżerii, Ogrodu Zimowego) powstał w latach 1784-1788 na planie prostokątnej podkowy [18]. Podczas budowy zmieniono formy architektoniczne na bardziej proste i surowe [179]. Od strony południowej budynek posiada duże okna, oświetlające wydłużoną salę, w której przechowywano drzewa pomarańczowe, wystawiane latem do Łazienek. Od północy do budynku przylegają dwa skrzydła: wschodnie i zachodnie [51]. W zachodnim skrzydle mieściły się pokoje dla gości i ogrodników, wozownie i pomieszczenia na sprzęt ogrodniczy, zaś we wschodnim, znacznie szerszym, ulokowano dworski teatr [182]. Fasada budynku od strony południowej ma jedną kondygnację i została skomponowana jako ciąg siedemnastu okien arkadowych z pilastrami toskańskimi między nimi [180]. Natomiast szczyt wschodniej, dwukondygnacyjnej elewacji (prowadzącej do teatru), widoczny dawniej z okien pałacu w Ujazdowie, oprócz autentycznego arkadowego okna, ozdobiony był po obu jego stronach parami okien malowanych, odkrytych kilka lat temu pod tynkiem i odtworzonych [182]. Początkowo dach oranżerii kryty był dachówką karpiówką, natomiast dachy budynków bocznych pokrywała blacha [180]. Pomarańczarnia dawniej miała attykę i wyraźniejszy gzyms w częściach, które miały dwie kondygnacje. Dolna miała charakter cokołu o małych otworach. Zostało to zmienione podczas remontów w XIX wieku [179]. Sala oranżeryjna ogrzewana była zimą piecami, których paleniska znajdowały się w korytarzu łączącym oba skrzydła [182].

Skrzydło południowe (Ogród Zimowy) ma jedną kondygnację nadziemną o podwójnej wysokości oraz nieużytkowe poddasze. Skrzydła wschodnie (teatr) i zachodnie posiadają dwie kondygnacje nadziemne, podpiwniczone, z nieużytkowym poddaszem. Wysokość budynku od głównego wejścia do kalenicy dachu wynosi 18.35 metra [238].

Dekoracje wnętrz zaprojektował Jan Chrystian Kamsetzer. Zagospodarował górną ścianę malowidłem pejzażowym z krajobrazem włoskim i ruinami antycznymi, a przed ścianą umieścił galerię najsławniejszych rzeźb starożytnych [179].

Budynek przetrwał niezniszczony II wojnę światową. W latach 1950-1952 przeprowadzono w budynku remont i modernizację (zgodnie z projektem wykonanym przez Jana Dąbrowskiego) mające za zadanie dostosowanie obiektu do pełnienia funkcji muzealnych (Galeria Rzeźby) [238]. W 1962 roku otwarty został dla zwiedzających [18].

Obiekt został odnowiony w latach 2014-2016 [18]. Wcześniej długa południowa sala miała kolor zielonego groszku. Służyła jako magazyn palm i przypadkowo ustawionych rzeźb [184]. Gdy przeprowadzono badania ścian, okazało się, że w foyer teatru i skrzydle oranżeryjnym pod warstwami farby ukryte są XVIII-wieczne malowidła, zaprojektowane przez Jana Krystiana Kamsetzera [183]. Malowidła pokrywały około 60% powierzchni [179]. Zdecydowano na ich odtworzenie. Iluzjonistyczne malowidła przedstawiają elementy architektury na tle włoskiego krajobrazu ze wzgórzami, jeziorem, smukłymi cyprysami i ruinami starożytnych budowli. Sufit zmienił się w błękitne niebo, po którym płyną obłoki [184]. Podczas remontu zbudowano pod tarasem ogrodowym podziemną komorę techniczną na urządzenia przeciwpożarowe [183] i odtworzono Królewską Galerię Rzeźby.

Taras

Wzdłuż elewacji południowej oranżerii wymurowano taras, przed którym powstał ogród o układzie geometrycznym z rzeźbami satyrów i bóstw antycznych [180]. Prostokątny taras jest dwupoziomowy (z wąską partią bezpośrednio przy budynku i niższą z ogrodem), oddzielony od reszty Łazienek grubym murem. Przy wejściu do ogrodu po obu stronach leżą kamienne lwy, a w narożach murów stoją dwa wielkie kamienne antyczne wazony. W centrum ogrodu znajduje się okrągły basen z fontanną [28]. Wokół niego są ustawione popiersia cezarów rzymskich: Hadriana, Kaliguli, Wespazjana, Witeliusza, Tyberiusza, Juliusza Cezara, Pompejusza i Trajana [85], wykonane przez Franciszka Pincka (niegdyś służyły do ozdoby pieców ogrzewających nieistniejące obecnie kolumnowe galerie Pałacu na Wyspie) [19]. Przy wejściu na schody stoją Apollo i Wenus. Wykonane na początku lat 70-tych XVIII wieku, zdobiły taras Pałacu na Wyspie. Do tego samego zespołu należą także figury Fauna z koźlęciem i Bachusa z winogronami. Zostały tu też przeniesione rzeźby symbolizujące Wisłę i Bug, wykonane przez Righiego i zdobiące początkowo taras południowy Pałacu na Wyspie [85]. Alegoria Wisły jest najstarszym wolnostojącym przedstawieniem królowej polskich rzek (1793 rok). Righi przedstawił Wisłę jako kobietę w pozycji półleżącej, podpierającą się o dzban, z którego wypływa woda. Rzeźba w kilku miejscach jest uszkodzona [189]. Ogród uzupełniają dwa marmurowe sfinksy i osiem marmurowych wazonów [85]. W latach 1952-1965 stał tu pomnik Józefa Poniatowskiego, który potem przeniesiono na Krakowskie Przedmieście [18]. W 2013 roku zmieniono układ trawiastych części, po których wcześniej prowadziły ścieżki. W 2015 na posadzono tu rośliny w formie Ogrodu Holenderskiego, zaprojektowany przez holenderskiego architekta krajobrazu Nieka Roozena [179]. Idea wyszła od króla Holandii Wilhelma Aleksandra po tym, gdy w 2014 roku odwiedził oranżerię. Zainstalowano nowoczesny system nawadniania trawników i rabat, odrestaurowano stojące tu rzeźby, fontanny, a w alejki wróciły nawierzchnia mineralna i białe ławki odtworzone na podstawie XVIII-wiecznych akwarel Zygmunta Vogla [228].

Galerie rzeźby

W budynku Starej Pomarańczarni znalazły swoje miejsce: Królewska Galeria Rzeźby, czyli zbiór odlewów gipsowych arcydzieł rzeźby starożytnej i nowożytnej, eksponowany w foyer teatru i w Ogrodzie Zimowym oraz Galeria Rzeźby Polskiej, mieszcząca się w pokojach na parterze i na pierwszym piętrze zachodniego skrzydła [182].

Galeria Rzeźby Polskiej zawiera rzeźby od początku XVII stulecia aż do wybuchu II wojny światowej. Dzieła rozmieszczono w układzie historycznym na dwóch piętrach zachodniego skrzydła. Obecny kształt galerii nadano w 1982 roku. Pierwsze piętro zajmują mniejsze rzeźby wykonane w XVII, XVIII i XIX wieku, a także na początku XX wieku. Na parterze wyeksponowano dzieła artystów początku XX wieku, przede wszystkim dwudziestolecia międzywojennego [176]. W 2012 roku około 100 rzeźb z XVIII wieku zostało poddanych renowacji [18].

W Starej Oranżerii znajduje się również Królewska Galeria Rzeźby z kolekcją marmurowych i gipsowych posągów. Nawiązuje do koncepcji Stanisława Augusta, który gromadził rzeźby o dydaktycznym charakterze, aby spowodować rozkwit sztuki [178]. W kolekcji było 176 rzeźb marmurowych, 57 kamiennych, 16 antycznych, 23 wazy marmurowe, 2 kamienne, 563 odlewy gipsowe [184]. Projekt królewskiej Galerii Rzeźby określany był mianem Kolumnady Kamsetzera. Według zachowanych szkiców na tle iluzjonistycznie malowanej architektury eksponowane były kopie rzeźb świata starożytnego: Grupa Laokoona, Herkules Farnese, Flora Farnese, Apollo Belwederski, Meleager, Amazonka Mattei i Hermes Ludovisi, ustawione na kształt alei posągów. Kolumnada przez dziesięciolecia uznawana była przez historyków sztuki za projekt niezrealizowany. Dopiero odkrycia konserwatorskie z 2012 i 2013 roku ujawniły pod tynkami obecność zachowanych XVIII-wiecznych malowideł. Szczegółowość projektów Kamsetzera umożliwiła odtworzenie Galerii Rzeźby zgodnie z królewską koncepcją [178]. Brakujące trzy gipsowe odlewy zostały wykonane w Gliptotece Berlińskiej [184]. Królewską Galerię Rzeźby można oglądać od czerwca 2015 roku [181]. Odtworzenie Królewskiej Galerii Rzeźby, nowa aranżacja Galerii Rzeźby Polskiej, rewitalizacja Ogrodu Oranżeryjnego, powstanie Pracowni Artysty, a także zabezpieczenie Teatru Królewskiego nowoczesnym systemem przeciwpożarowym kosztowało 34 mln zł [178].

Teatr Stanisławowski

Wewnątrz Starej Pomarańczarni zachował się unikalny w skali Europy teatr dworski, w całości wykonany z drewna [18], co zapewnia mu doskonałą akustykę [9]. Założenie ma układ amfiteatralny [18]. Wejście do teatru prowadzi przez potrójne drzwi w fasadzie, zdominowanej przez siedem wysokich, arkadowych okien pierwszego piętra. Scenę na planie kwadratu o boku około 15 metrów i 10 metrach wysokości oddzielają od podobnej rozmiarami sali dla widzów dwie pary kolumn korynckich i kanał dla orkiestry [172]. Wzdłuż brzegu sceny pierwotnie znajdował się kanał na świeczki, które miały oświetlać artystów. Tę samą funkcję pełniły metalowe świeczniki (15 trzyświecowych i 164 dwuświecowe) umieszczone przy suficie i kulisach. W wyposażeniu teatru były dekoracje, takie jak wnętrze architektoniczne, gabinet, więzienie, las, przedmieście, izba chłopska. Z obu stron sceny można zajrzeć do garderób artystów [51]. Niezachowana kurtyna, przedstawiająca dziewięć Muz na Parnasie, była dziełem Plerscha [172].

Widownię na ponad 200 osób tworzą rzędy amfiteatralnie ustawionych ławek na parterze i dziewięć lóż na piętrze [172]. Obecnie inne są obicia krzeseł na widowni: niegdyś były one z żółtego płótna, obecnie są złoto-zielone. Loże oddzielają bliźniacze pilastry o złoconych głowicach [51]. Pomiędzy lożami stoją posągi kobiet w antycznych szatach, trzymające w dłoniach świeczniki (posągi wykonali królewscy rzeźbiarze, André Le Brun i Jacopo Monaldi) [172]. Trzy loże na wprost sceny przeznaczone były dla króla i jego rodziny [172]. Środkowa królewska loża początkowo nie miała drzwi (zostały one dobudowane po II wojnie światowej), lecz wchodziło się do niej przez sąsiednie loże. Stało tam czerwone, pozłacane krzesło. Z sufitu balkonu zwisał ośmioświecowy żyrandol [51].

Ponad widownią znajdują się namalowane iluzjonistyczne loże wypełnione dworską publicznością, która bardziej niż przedstawieniem zainteresowana jest samą sobą [18]. Modnym damom towarzyszą panowie ubrani we francuskie fraki i pudrowane peruki, jak i tradycjonaliści w narodowych kontuszach i z podgolonymi głowami [9]. Strop zdobi plafon z wizerunkiem Apolla o twarzy Stanisława Augusta Poniatowskiego [18], powożącego kwadrygą. Wokół plafonu umieszczono cztery medaliony prezentujące postacie wybitnych dramaturgów: Sofoklesa, Szekspira, Racine-a i Moliera. Ponad sceną widnieje herb Rzeczypospolitej z herbem królewskim, podtrzymywany przez dmące w trąby Famy [9]. Dekoracje malarskie zostały wykonane przez Jana Bogumiła Plerscha i Antoniego Gerżabka [18]. Wykonanie medalionów przypisywane jest artyście Jasińskiemu. Przez wiele lat realistyczne malowidła przedstawiające ówczesnych ludzi przypisywano Antoniemu Smuglewiczowi, jednak autorem może być też Dąbrowski, który współpracował z Plerschem [179]. W Polsce można znaleźć tylko dwa tak wyraźne przykłady iluzjonizmu (drugim są barokowe freski w Łowiczu) [51].

Teatr, zaprojektowany przez Dominika Merliniego, zbudowany został w latach 1786-1788 [10]. Otwarcie nastąpiło 6 września 1788 roku [9]. Na inauguracji amatorzy z arystokratycznych rodów odegrali po francusku sztuki „George Dandin” Molière-a i „La partie de chasse d-Henri VI” Collé-a. Między czerwcem i wrześniem 1791 roku, podczas przebudowy Teatru Narodowego, występowała tu grupa Wojciecha Bogusławskiego. Gdy car Rosji kupił Łazienki, teatr był używany tylko okazjonalnie. Antonio Sacchetti zaprojektował nową kurtynę, przedstawiającą kolumnę Aleksandra I przed Pałacem Zimowym w Petersburgu [172]. W latach 1839-1840 teatr został odnowiony pod nadzorem ówczesnego prezesa dyrekcji teatrów, gen. Rautenstraucha i Ludwika Kozubowskiego. Z tego czasu pochodzą zmiany w elewacjach, pokrycia mebli i portiery w loży [179]. W 1916 roku po gruntownej renowacji (zniszczono wtedy dawne dekoracje i kurtyny) wystawiono miniaturę dramatyczną „W pałacu królewskim” autorstwa Jana Lechonia. Kolejną renowację przeprowadzono po II wojnie światowej, unowocześniając urządzenia sceniczne. Z dawnych urządzeń przetrwały do dziś kołowroty do podciągania dekoracji oraz [172] rynna do imitowania odgłosów burzy [9]. W 1950 roku odbyły się kolejne prace konserwatorskie [179]. Teatr Stanisławowski wyposażono w nowoczesną technologię teatralną (po zdemontowaniu pierwotnych elementów technologii i wzmocnieniu konstrukcji stropu kratownicami stalowymi dla podwieszenia sztankietów teatralnych sterowanych elektrycznie) [238]. Od 1962 roku teatr jest otwarty dla zwiedzających [179], jako jeden z nielicznych na świecie przykładów autentycznego XVIII-wiecznego teatru dworskiego [9]. Dlatego rzadko bywa udostępniany na przedstawienia i uroczystości [172]. Od 2015 roku znajduje się na Trasie Bałtyckiej Europejskiego Szlaku Teatrów Historycznych [178].

Główne wejście do części budynku w której znajduje się teatr (trzy pary dwuskrzydłowych drzwi zewnętrznych) znajduje się od wschodu na poziomie 0. Z korytarza można dostać się na główną widownię teatru przez cztery pary drzwi umieszczonych na dwu równoległych ścianach widowni oraz na górny poziom podscenia. Na dolny poziom podscenia (na poziomie -1) można się dostać za pomocą drewnianych klatek schodowych umieszczonych przy ścianie zewnętrznej sceny. Oba poziomy podscenia użytkowane są jako magazyn rzeźb. Przez wejścia prowadzące do fosy orkiestry można wejść na poziom podłogi sceny. Z boków sceny zlokalizowane są korytarzyki ze schodkami. Wzdłuż jednego ze skrzydeł korytarza urządzono szatnię dla zwiedzających muzeum. Na dwu końcach korytarza zlokalizowane są klatki schodowe prowadzące na wyższy poziom, za nimi znajduje się węzeł sanitarny dla personelu (toalety i natryski), pomieszczenie portierni, toalety ogólnodostępne oraz pomieszczenia podpiwniczenia pod skrzydłem zachodnim (obecnie nieużytkowane). Na kondygnacji znajdują się również pomieszczenia gospodarcze oraz nieczynna kotłownia (dostępna jedynie z zewnątrz budynku, od strony południowej) [238].

Na poziomie +1, na wprost klatek schodowych, znajdują się korytarze prowadzące do Sali Koncertowej połączonej z pomieszczeniem Ogrodu Zimowego (obydwa pomieszczenia mają wysokość dwóch kondygnacji i doświetlone są z trzech stron wysokimi oknami). Z korytarzy oraz z Sali Koncertowej dostępne są loże widowni teatru (9 sztuk) w tym Loża Królewska umieszczona na wprost sceny. Podłoga sceny teatru ma spadek w kierunku widowni. Między sceną a widownią mieści się zagłębiona fosa dla orkiestry. W części gdzie znajduje się scena, przy ścianie zewnętrznej, znajdują się drewniane zabiegowe klatki schodowe łączące poziom sceny z pomieszczeniami (będącymi niegdyś garderobami) na poziomie +1 i +2 oraz z obydwoma poziomami podscenia. Na poziom +2 prowadzą wszystkie 3 klatki schodowe. Pomieszczenia dostępne na tym poziomie zlokalizowane są dookoła sceny i widowni teatru, użytkowane jako magazyny rzeźby i pokoje pracowników. Z magazynów i pokojów na poziomie +2 można dostać się do korytarza będącego obejściem nad widownią oraz na drewnianą kładkę dookoła zaplecza sceny. Kładka połączona jest z poziomem podłogi sceny dwoma zabiegowymi klatkami, które za pomocą podestów pośrednich udostępniają również pomieszczenia na poziomie +1. Poddasze budynku jest obecnie nieużytkowe [238].

As

Niewielki pomnik leżącego na trawniku wyżła Asa to nawiązanie do rzeźby Czesława Makowskiego z 1903 roku z grobu Adolfa Dygasińskiego na Cmentarzu Powązkowskim. Rzeźba w nagrobku Dygasińskiego wykonana była z brązu i przedstawiała suczkę Normę z opowiadania Psia dola. Została jednak skradziona i musiała zostać odtworzona, tym razem w piaskowcu [174]. Z kolei As został wykuty od razu w piaskowcu i ma wymiary 25 x 87 x 33 cm [175]. Wskazuje miejsce pochówku psów strażniczych tutejszego muzeum [63] z XVIII wieku [173].

Zdrój

Rzeźba "Zdrój", znana również jako Faun na Delfinie to kubistyczna rzeźba wykonana według projektu Jana Biernackiego, prawdopodobnie w 1930 roku [195]. Nieletni faun, z zawiązkami różków na wielkiej, dziecięcej głowie ma podkurczone nóżki i dosiada koziołka [196]. O autorstwie Biernackiego świadczy wodogłowie fauna [197]. Jej bliźniacza wersja stała w Parku Skaryszewskim do II wojny światowej [195]. Rzeźba znajduje się w bocznej alejce, po zachodniej stronie Pomarańczarni [18]. Rzeźbę wykuto z kamienia. Schowana jest w żywopłocie i łatwo ją przegapić. Co najmniej od 1972 roku znajdowała się w piwnicy Starej Pomarańczarni, a w 1983 roku była konserwowana. Mimo tego, ze zwierzątka, którego Faun dosiada, zostało niewiele [196]. Wysokość samej rzeźby to 90 cm, a postument ma wymiary 55 x 55 x 70 cm. Oba są wykonane z piaskowca techniką radełkowania [197].

Źródło północne

Idąc ul. Agrykola tuż przy ogrodzeniu na terenie Łazienek widać ozdobne, klasycystyczne ujęcie źródła, zaprojektowane przez J. Ch. Kamsetzera w 1785 roku [53]. Źródło ma postać kamiennego, czworobocznego postumentu z piaskowca, zwężającego się ku górze i zwieńczonego wielką wazą. Woda wypływa z marmurowej maski lwa do kamiennej wanny, w której pojono konie (obecnego ogrodzenia w owych czasach nie było). Powstanie źródła związane było z utworzeniem drogi dojazdowej do Łazienek Królewskich. [158]. Nad głową lwa znajduje się inskrypcja: SAR FF ANNO MDCCLXXXV RESTAURANTA MDCCCXXXIV, co wskazuje, że obudowa źródła była remontowana w 1834 roku [135]. W 2012 roku ujęcie zostało odrestaurowane [158].

Samo źródło znajduje się na wysokości 90,0 m n.p.m. ujście źródełka, ujęte w kamienne obramowanie jest piętnaście metrów poniżej. Woda wypływa z piasków wodnolodowcowych i zastoiskowych występujących w dolnej części skarpy. Ponad nimi leży glina zwałowa i miejscami piaski wodnolodowcowe. Przy samym źródle odsłaniały się niegdyś iły, mułki i piaski plioceńskie, leżące pod piaskami wodonośnymi. Strop wypiętrzonego wału iłów plioceńskich zbliża się tu do powierzchni terenu. Utwory czwartorzędowe osiągają miąższość 10-20 m. Średnia wydajność źródła wynosiła w 1961 roku 24.6 l/minutę, a w 1996 roku 11.3 l/minutę, ulegając znacznym wahaniom. Wahaniu w zależności od pory roku ulega też temperatura. Woda z tego źródła już w XIX wieku uznawana była za żelazistą. Badania w 1966 roku wykazały, ze zawartość żelaza waha się od 0.75 do 1.8 mg/l (norma dla wód pitnych to 0.5 mg/l). Jest największa to zawartość żelaza we wszystkich źródłach warszawskich. Duża jest też zawartość manganu, siarczanów i wapnia. Woda należy do słodkich wód o średniej mineralizacji. Prawdopodobnie dzisiejsza woda w wodotrysku pochodzi z wodociągu, który zbiera zdrenowaną wodę z wysięków na skarpie i odprowadza do stawu. Taki sposób kontrolowanego odpływu wody zabezpiecza skarpę przed osuwiskami [131].

Nowa Kordegarda

Istniejący do dzisiaj budynek powstał w latach 1779-1780 według projektu Dominika Merliniego jako dom do modnej wówczas gry Trou-Madame, która polegała na umieszczaniu kulek z kości słoniowej w numerowanych bramkach. Budynek był parterowy i murowany, kryty dachem w stylu chińskim [23] zielonym gontem i zwieńczonym kopułą. Posiadał osiem otworów drzwiowych [91]. Miał półkoliste okna, a wejście znajdowało się od południa. Wszystkie ściany z zewnątrz i we wnętrzu dekorowane były malarskimi motywami krajobrazowymi i malarskimi imitacjami altany ogrodowej [51], autorstwa Antonio Gerżabka [97].

W 1782 roku budynek przeznaczono na pierwszy teatr w Łazienkach Królewskich, nazywany w późniejszym okresie Teatrem Małym [91] lub Komedialnym, który mógł pomieścić 60 osób [23]. Udekorowany wewnątrz został malowidłami Jana Bogusława Plerscha i Antoniego Smuglewicza [97]. Początkowo teatr dysponował jedynie dwiema scenografiami, malowanymi na dwóch stronach kulis: las oraz gabinet [23]. Później dokupiono chałupę chłopską, skałę i krajobraz [95]. Wówczas powstały drewniane przybudówki przeznaczone na garderoby dla aktorów, a także pomieszczenia [91] dla 12-osobowej [95] orkiestry i widzów. W 1788 roku rozebrano wschodnią przybudówkę, a na jej miejsce wzniesiono murowaną, przeznaczoną dla straży królewskiej. Dodatkowo dobudowano drewnianą przybudówkę od zachodu, przeznaczoną na garderoby [91].

Teatr nie satysfakcjonował króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który polecił wybudować większy teatr w Starej Pomarańczarni, a stary obiekt zamieniono na magazyn rzeźb nazwany Foratem Marmurowym [23]. Przeniesiono tu Gabinet odlewów z Zamku Królewskiego, w którym przechowywało i konserwowano kolekcję najsłynniejszych rzeźb antycznych ostatniego władcy Polski [177].

Budynek został w 1830 roku przebudowany na kordegardę według projektu Jakuba Kubickiego. Obiekt uzyskał klasycystyczny wystrój z kolumnami o częściowo żłobionych trzonach [23]. Była to niewielka budowla o dość ciężkiej architekturze i surowej dekoracji. O funkcji przypominały zdobiące elewację maski strażników w hełmach oraz płaskorzeźbione pęki uzbrojenia nad oknami (tzw. panoplia) [78]. Po remoncie Stara i Nowa Kordegarda zamieniły się nazwami, zatem obecny budynek Nowej Kordegardy jest starszy od Starej Kordegardy [23].

Bez zniszczeń przetrwał do chwili obecnej [23]. Obecnie w budynku mieści się kawiarnia, która swoją nazwą „Trou Madame” nawiązuje do pierwotnego przeznaczenia obiektu [91]. Wnętrze kawiarni to jedno, niezbyt duże pomieszczenie z oknami po obu stronach. Na ścianach znajdują się obrazy przedstawiające postaci w dawnych strojach. Bar jest zdobiony malowidłami. W lecie na zewnątrz rozstawiane są stoliki pod parasolami [92].

Pałac na Wyspie

Początki pałacu sięgają końca XVII wieku, kiedy na sztucznej wyspie pośrodku stawu na osi kanału Stanisław Herakliusz Lubomirski ufundował Łaźnię, wybudowaną w stylu barokowym według projektu Tylmana z Gameren. Budynek powstał w latach 1683-1690. Potocznie nazwano go Łazienką Lubomirskiego. Był to parterowy budynek na planie kwadratu z piętrową fasadą (w elewacji północnej miał trójboczny występ, kryjący ośmioboczną salę [239]), nakryty dachem namiotowym zwieńczonym ośmioboczną latarnią z kopułką. Wnętrze Łaźni skrywało salę stylizowaną na grotę. Biło w niej źródło fontanny [2], które działało do 1788 roku [220]. Grotę i źródło nazywano Hippokrene Wodę do basenu z fontanną doprowadzano drewnianymi rurami z wodozbioru na skarpie wiślanej [2]. Nad wejściowymi drzwiami umieszczono istniejący do dzisiaj napis „Ten dom nienawidzi smutku...” [51]. Ponad napisem umieszczono dwa sfinksy i wielką muszlę [239]. Głównym elementem założenia wodnego był strumień przeistaczający się w kanał i obejmujący dwoma ramionami Łazienkę [51]. Trójosiowa ściana południowa podzielona była pilastrami wielkiego porządku. Tympanon dekorowały dwie postacie siedzące na rogach obfitości, pomiędzy którymi stał wazon. Po obu stronach centralnej części znajdowały się malowidła: Diany i Anakreona oraz Hermafrodyty z Salmacydą. Od strony północnej zaplanowano fontannę na wodzie. Na fasadzie znajdował się kartusz, a nad nim wazon [239].

W 1764 roku właścicielem dóbr Ujazdowa oraz Łaźni Lubomirskiego został król Stanisław August Poniatowski, który w 1775 roku przystąpił do przebudowy pałacu, by stał się letnią rezydencją królewską. Przebudowa odbywała się w trzech etapach, w latach 1775-1776, 1784-1788 oraz 1792-1793, według klasycystycznych projektów Dominika Merliniego oraz Jana Chrystiana Kamsetzera [2]. W 1784 roku kanał przed fasadą południową został przekształcony w obszerny staw, podobną kompozycję wprowadzono nieco później przed fasadą północną [51].

Stanisław August stworzył w 1792 roku w Pałacu na Wyspie galerię, w której eksponowane były najcenniejsze obrazy z jego kolekcji, liczącej w 1795 roku 2289 dzieł, m.in. autorstwa Rembrandta. Królewska kolekcja obrazów Stanisława Augusta w Pałacu na Wyspie liczy dziś 140 dzieł, wystawianych jak w XVIII wieku [220]. Zgromadzone tu dzieła również współcześnie tworzą galerię obrazów w Pałacu na Wyspie. Wraz z wybuchem I wojny światowej Rosjanie wywieźli z Łazienek większość dzieł sztuki, które powróciły do kraju dopiero w 1921 roku na mocy traktatu ryskiego [209].

Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego pałac i park był własnością kolejno księcia Józefa Poniatowskiego i księżnej Marii Poniatowskiej, natomiast w 1817 roku został sprzedany carowi. W 1846 roku zachodnie skrzydło pałacu przerobiono na cerkiew. W dwudziestoleciu międzywojennym teren był własnością Państwowych Zbiorów Sztuki. W latach 1921-1922 dokonano odnowy pałacu z usunięciem przeróbek z XIX wieku [2].

W 1939 roku w pałacu umieszczono posterunek biernej obrony przeciwlotniczej [104]. Jesienią 1944 roku sprzęty znajdujące się w pałacu zostały wywiezione przez stacjonujących w nim hitlerowców do III Rzeszy. Niemcy planowali go także wysadzić. W tym celu w murach wywiercili około tysiąca otworów na materiały wybuchowe. Wyburzenie nie doszło jednak do skutku [2]. Po upadku Powstania Warszawskiego Niemcy oblali wnętrza pałacu na Wyspie benzyną i podpalili. W pożarze uległy zniszczeniu najstarsze i najcenniejsze pomieszczenia: pokój kąpielowy wyłożony holenderskimi płytkami ceramicznymi oraz Sala Salomona, gdzie zniszczeniu uległy malowidła Marcello Bacciarellego [219].

Odbudowę pałacu, pod kierownictwem architekta Jana Dąbrowskiego rozpoczęto w 1945 roku a zakończono w 1960 roku. Pokój kąpielowy włożono zdobionymi kaflami holenderskimi zamówionymi w tej samej wytwórni holenderskiej z Delft [219]. W latach 1946-1947 rozebrano przerobioną na cerkiew oficynę i odbudowano całość w pierwotnej formie. W 1960 roku pałac udostępniono dla zwiedzających. Rekonstrukcję wnętrz zakończono w 1965 roku. Prace prowadzono pod kierownictwem architekta Jana Dąbrowskiego [2].

W 2012 roku rozpoczęły się przygotowania do renowacji, na którą udało się uzyskać 24 mln złotych. Do połowy 2013 roku wykonano część prac remontowo-konserwatorskich [2]. Wzmocniono zapadające się tarasy nad stawem wbijając w dno 150 dębowych pali usztywnionych żelbetową opaską. Położono nowe blaszane pokrycie dachu, wymieniono wszystkie instalacje oraz poddano konserwacji rzeźby znajdujące się na attykach. W Sali Balowej odsłonięto XVII-wieczne malowidła Jana Bogumiła Plerscha [219]. Odrestaurowano elewacje wraz z rzeźbami oraz cztery sale wewnątrz pałacu: Balową, Salomona, Pokój Kąpielowy i Rotundę [2]. W 2016 roku za projekt konserwacji Muzeum Łazienki Królewskie zostało uhonorowane prestiżową nagrodą Sybilli [220].

Pałac położony jest na sztucznej wyspie na Stawie Łazienkowskim, połączonej ze stałym lądem dwoma mostkami zwieńczonymi klasycystycznymi kolumnami. Pałac ma dwie elewacje: północną oraz południową. Elewacja południowa posiada wgłębną galerię kolumnową, której ściana jest jednocześnie fasadą dawnej Łazienki Lubomirskiego. Elewacja jest kameralna i tworzy grę światła i cienia [2]. Po prawej oraz po lewej stronie znajdują się okazałe porte-fenetre, nad którymi umieszczone są średniej wielkości okna z balkonikami. Po obu stronach porte-fenetre są niewielkie pilastry. Razem z gzymsami zdobiącymi okna tworzą wrażenie spójnej całości. Środek elewacji południowej zajmuje kolumnada składająca się z czterech kolumn ustawionych na półtorametrowych cokołach, tworząc ganek. Kolumny powstały w porządku korynckim, na ich głowicach są mocno rozchylone na zewnątrz liście akantu. Nad wejściem do budynku widnieje napis-rebus w języku łacińskim z czasów Lubomirskiego: Haec Domus Odit Tristitias Amat Pacem Fundit Balnea Comendat Rura Et Optat Probos, co oznacza Ten dom nienawidzi smutku, kocha pokój, ofiaruje kąpiel, zaleca życie sielskie i życzy sobie gościć ludzi poczciwych. Nad napisem umieszczono rzeźbę, na której znajdują się dwa sfinksy i wielka muszla. Po prawej stronie rzeźby w okrągłym wieńcu jest lira ze słońcem (symbol Apolla), a po lewej laska opleciona dwoma wężami, zakończona kapeluszem ze skrzydełkami (symbol Merkurego). Pałac zwieńczono niewielkim belwederkiem z małym półokrągłym oknem [51]. Elewacja południowa jest bogatsza od północnej. Na attyce portyku umieszczono cztery piaskowcowe rzeźby kobiet będące personifikacjami pór roku, dzieło Andrzeja Le Bruna z 1784 roku, zaś na attyce wieńczącej belwederek cztery piaskowcowe rzeźby przedstawiające cztery żywioły, również autorstwa Le Bruna. Jedna z nich, "Ogień", została zniszczona niemieckim pociskiem w 1944 roku, ale odtworzono ją w 1947 roku. Natomiast na attyce wieńczącej naroża skrzydeł bocznych umieszczone są personifikacje czterech kontynentów. Kolejne rzeźby znajdują się na tarasie południowym przed wejściem do pałacu. Przed pałacem znajduje się również fontanna [2].

Elewację północną, zaprojektowaną przez Jana Chrystiana Kamsetzera, cechuje prostota i linearność. Można zaobserwować bardzo wyraźnie symetrię oraz dbałość o szczegół. Na skrzydłach elewacji znajduje się rząd pięciu porte-fenetre oraz umieszczone powyżej okna pierwszego piętra. Między porte-fenetre znajdują się pilastry w porządku korynckim. Część środkową elewacji zdobi czterokolumnowy portyk. Nad nim znajduje się okazały tympanon z płaskorzeźbą przedstawiającą orła - herb Rzeczypospolitej, którego podtrzymują Sława i Pokój [51]. Monumentalna fasada została wykonana w stylu wczesnoklasycystycznym, choć niektóre elementy (np. balkony) są barokowe. Elewację północną zdobi kilka rzeźb: umieszczony ponad portykiem tympanon wieńczą rzeźby przedstawiające Marsa i Minerwę (Atenę), dzieło powstałe pod kierownictwem Andrzeja Le Bruna około 1790 roku. Na tarasie znajdują się dwa piaskowcowe lwy z wodotryskami, dzieło Leonardo Galliego i Franciszka Pincka, oraz dwie figury gladiatorów dłuta Andrzeja Le Bruna, będące kopią antycznych rzeźb, tzw. Gladiatorów Borghese [2].

Projekt Łazienki Lubomirskiego powstał jako murowany pawilon na planie prostokąta z ryzalitem na osi i zaznaczonym podziałem wewnętrznym. Trakt środkowy złożony z prostokątnej sieni, ośmiobocznej sali kąpielowej i przyległych czterech pomieszczeń, ujmują dwa trakty boczne, zawierające sypialnię z alkową oraz dwa pomieszczenia mieszkalne. W narożu lewego traktu pawilonu znajdował się kwadratowy gabinet, a w sali kąpielowej umieszczono dwa wieloboczne baseny. W centralnej Grocie był wewnętrzny zbiornik wodny [221]. Z pierwotnej Łazienki Lubomirskiego w pałacu zachowały się wnętrza przedsionka, pokoju Bachusa, pokoju Diany (zwanego pokojem kąpielowym) oraz tzw. Rotundy (Groty). Szczególnie cenne jest to ostatnie pomieszczenie, gdyż stanowiło centrum pierwotnego założenia Łazienki Lubomirskiego, a sala nie została uszkodzona podczas II wojny światowej [2]. Pozostałe pomieszczenia to wynik rozbudowy. W latach 1775-1776 w I fazie rozbudowy dobudowano piętro. W 1784 roku w II fazie powstał płytki trakt od strony południowej, wgłębna galeria, wygięte rokokowe kraty balkonów i drobna balustrada. III faza rozbudowy w latach 90-tych XVIII wieku to przebudowa elewacji północnej i dobudowanie skrzydeł oraz bocznych pawilonów [221]. W 1776 roku budynek został nadbudowany o jedno piętro, dzięki czemu przypominał już pałacyk. Osiem lat później pałac zyskał nową elewacje południową, gdy Dominik Merlini dobudował wąski trakt przysłaniającą starą ścianę. Cztery lata później nowy charakter z barokowym detalem otrzymała elewacja północna. Budynek został też poszerzony o nowe skrzydła. W 1792 roku powstały boczne pawilony, a rokokowe balustrady nadały pałacowi charakteru włoskich willi [222].

Główni artyści zaangażowani w budowę Pałacu na Wyspie to Andrzej Le Brun, Leonardo Gallio, Franciszek Pinck, Ludwig Kaufmann, Jakub Monaldi, Jan Chrystian Kamsetzer, Jan Bogumił Plersch oraz Tomasso Righi [221].

Przedsionek należy do najstarszej części pałacu, wybudowanego przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Barokowa dekoracja nie uległa zmianie ani po zakupieniu willi przez Stanisława Augusta, ani po obu wojnach światowych. Każde z trojga drzwi, prowadzących do kolejnych sal rezydencji, jest ujęte dwiema niszami [220]. Ściany wyłożone są malutkimi kamykami z jezior i potoków, które sprawiają wrażenie grot skalnych. Świeczniki przyścienne mają kształt muszli z wyrastającymi kawałkami koralowców. Ściany przedsionka urozmaicają nisze. W lewej niszy ściany frontowej znajduje się postać „Marsa odpoczywającego w towarzystwie Amorka” wzywającego do bitwy na polu miłosnym. W prawej niszy widnieje rzeźba wyobrażająca „Polskę Rozkwitającą”. Ukazują one ideę i znaczenie dawnej łaźni, miejsca bez smutku i wojen [51]. Ścianę zachodnią i wschodnią dekorują nisze z popiersiami rzymskich cezarów. Wszystkie nisze zwieńczone są muszlą. Nad bocznymi wejściami umieszczono portrety Bayarda i Wincentego Gosiewskiego [220]. Na suficie widnieją inicjały Stanisława Augusta (SAR), które znajdują się pod koroną i otoczone są wieńcem z lauru oraz inicjały Stanisława Lubomirskiego (SL) po bokach. Król chciał zapewne w ten sposób uhonorować poprzedniego właściciela Łazienek [51].

Pokój Bachusa to niewielkie wnętrze na lewo od przedsionka, na planie zbliżonym do kwadratu, należące do najstarszej części. Za czasów Lubomirskiego stanowił pokój, w którym odpoczywano po kąpieli. Znajduje się tu wiele motywów związanych z wodą, m.in. muszli. Ściany pokoju udekorowano i jednocześnie zabezpieczono przed wilgocią kafelkami holenderskimi (to tzw. delft), przedstawiającymi sielskie sceny z życia codziennego (każdy kafelek jest niepowtarzalny). Za czasów Stanisława Augusta pokój ten zwany był Pokojem Fajansowym. Wnętrze stanowiło wtedy małą galerię sztuki. Eksponowano tu 18 portretów osobistości dworu króla. Najważniejszy akcent dekoracyjny wnętrza to okazały kominek, w zwieńczeniu którego znajduje się obraz Jacoba Jordaensa Starszego pt. Flora, Sylen i Zefir z 1640 roku. Został on zakupiony przez Stanisława Augusta i w 1795 roku zawisł w Pokoju Fajansowym. Dopiero w 1939 roku został wmontowany w bogato zdobioną ramę oprawy kominka. Dzisiejszą nazwę Pokój Bachusa zawdzięcza malowidłu na suficie Jana Bogumiła Plerscha z 1778 roku, które przedstawiało bożka wina i Ceres. Spłonęło ono w czasie pożaru pałacu w 1944 roku [220].

Rotunda była centralną salą Łaźni Lubomirskiego, gdzie znajdowała się fontanna. Ściany pomieszczenia były bogato zdobione stiukami i marmurami. Dekoracje miały tworzyć wrażenie skalnej groty [51]. Tę niewielką, okrągłą salę, sklepioną kopułą w latach 1788-1795 przebudowano według projektu architekta Domenica Merliniego, dzięki czemu zyskała zupełnie inny charakter i w tej formie przetrwała do dziś. Swym kształtem i wystrojem przypomina rzymski Panteon. Posągi najwybitniejszych królów Polski (Kazimierza Wielkiego, Zygmunta I Starego, Stefana Batorego i Jana III Sobieskiego) ustawiono w czterech niszach Rotundy. Rzeźby plecami przylegają do ścian niszy. Popiersia Tytusa, Trajana i Marka Aureliusza ozdobiły nadproża trzech przejść. Wszystkim przywódcom patronowały zawieszone w kopule wizerunki cnót: Sprawiedliwości, Łaskawości, Męstwa i Mądrości. W Rotundzie znalazła swoje miejsce również Zazdrość. Ukazano ją na posadzce jako maskę Gorgony. Uległa jednak szybko zniszczeniu, a jej miejsce zajęła ułożona z kolorowych marmurów gwiazda [220]. Salę obiega łaciński cytat z X Księgi Wojny Domowej - „Utile mundo editi in exemplum” wyjaśniający, że wszystkie te postaci „zostały postawione jako wzór na pożytek światu” [51]. Po ostatniej przebudowie Rotunda pełniła rolę paradnego przedpokoju przez który przechodziło się do Sali Salomona, gdzie Stanisław August przyjmował oficjalnych gości [220].

Pomieszczenie na wschód od rotundy i przedsionka było częścią Łazienki Lubomirskiego. W 1772 roku nadano mu nowy wystrój architektoniczny i funkcję królewskiej sypialni, zdobionej barwnymi stiukami (żółtymi i czerwonymi), zaś sufit pokryty był iluzjonistycznym malowidłem naśladującym niebo, ujętym ramą z wieńca laurowego. Wisiało tu wiele portretów, w tym wizerunki rodziców Stanisława Augusta. W 1784 roku pokój został powiększony od strony południowej i stał się salą jadalną, do którego stoły przynoszono z budynku kuchni na czas obiadu. Tu odbywały się w porze letniej obiady czwartkowe. Wnętrze jadalni jest stosunkowo skromne, na planie prostokąta. Biało marmoryzowane ściany o kontrastujących, prostych, geometrycznych podziałach z płycin w kolorze porfiru i para kolumn ze stiuku o tej samej barwie uzupełniają stojące do dziś na konsolach popiersia cesarzy rzymskich: Karakalli, Juliusza Cezara, Galby i Hadriana [220].

Pokój Kąpielowy po przeciwnej stronie Rotundy należał do dawnego pawilonu Lubomirskiego. Stanowił właściwą łazienkę, w której zainstalowane były dwie wanny [220] cynowe, wpuszczone w posadzkę przy ścianie południowej, do których doprowadzano wodę z kotła umieszczonego za ścianą północną [223]. Pokój cechuje bardzo bogata, barokowa dekoracja stiukowa skupiona wokół wątku miłości, wody i kąpieli. Składają się nań płaskorzeźby figuralne ze scenami z Metamorfoz Owidiusza. Są to: Sylen i Syriniks (ściana południowa, prawa strona), Danaidy (córki króla Argos skazane za zabicie swoich mężów na napełnianie wodą beczki bez dna [51], ściana zachodnia, lewa strona przejścia), pieśniarz Arion uciekający na delfinie przed korsarzami (ściana zachodnia, prawa strona przejścia), przykuta do skały Andromeda (ściana wschodnia, lewa strona przejścia do Rotundy), a także Diana i Akteon (ściana wschodnia, prawa strona przejścia do Rotundy). Puste pole zawierało relief o nieznanej tematyce, zastąpiony w czasach Stanisława Augusta przez piec kaflowy. Płaskorzeźby uzupełniały trzy okrągłe medaliony z wyobrażeniem Amora [220]. Pierwszy z nich ilustruje Amora przydeptującego pawiowi ogon (ściana wschodnia, nad przejściem do pokoju Bachusa), drugi dźwigającego kosz z kwiatami (ściana południowa, prawa strona), a trzeci wylewającego wodę z dzbana (ściana południowa, lewa strona) [51]. Są teź Amory wylewające wodę (ściana wschodnia, nad przejściem do Rotundy) i Amory z wazą zwieńczoną girlandą owoców (sionka). Płaskorzeźby wykonane są w technice narzutu z zaprawy wapienno gipsowej [237]. Ściany Pokoju Kąpielowego, podobnie jak Pokoju Bachusa, zostały wyłożone modnymi wówczas płytkami ceramicznymi z przedstawieniami scen rodzajowych. Jest tu także dekoracja z kamyczków i muszli (ściana zachodnia, nad przejściem do Sali Balowej). Po zakupieniu rezydencji Stanisław August kazał przykryć wanny materacami w niebieskim kolorze, zaś o ściany oprzeć poduszki. W 1788 roku Jan Bogumił Plersch wymalował na suficie Dianę w kąpieli. Plafon został jednak spalony w 1944 roku. Ustawioną na tle lustra rzeźbę Wenus wychodzącą z kąpieli wykonał w 1780 roku Włoch Francesco Lazzarini [220]. Na jednej ze ścian znajdują się ślady po otworach minerskich [223].

Salę Balową wyróżnia styl klasycystyczny [51] z elementami późnobarokowymi. Położona w północno-zachodnim skrzydle została dobudowana w 1788 roku według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera. Cechuje ją prostota i jasna kolorystyka, spotęgowana dużą ilością światła wpuszczanego przez wysokie okna-drzwi. Salę Balową ukończono w 1793 roku. Jest największą salą pałacu na planie prostokąta położonego wzdłuż osi północ-południe [220]. Oś kompozycyjną sali wyznaczają dwa kominki [51] Herkulesa Farnezyjskiego i Apolla Belwederskiego, wykonane w technice narzutu z zaprawy wapienno gipsowej [237]. Blat kominka na ścianie południowej podtrzymywany jest przez Centaura (wykonanego przez Fransesco Lazzariniego), który personifikuje moce przyrody oraz Cerbera (autorstwa Franciszka Pincka) symbolizującego moce piekielne. Nad nimi znajduje się Herkules. Na przeciwległej ścianie znajduje się drugi kominek, który podtrzymują: król Midas, ukarany za swoją głupotę oślimi uszami oraz satyr Marsjasz, który próbował rywalizować w grze na flecie z Apollinem. Zwycięska postać Apollina znajduje się nad kominkiem. Autorem rzeźb jest August Antonio d Este [51]. Oprawę kominków stanowią portyki jońskie z białego marmuru [220]. Nad trójkątnymi szczytami portyków znajdują się orły z rozpostartymi skrzydłami. Na głowach mają wieńce: laurowy [51] (ściana północna) i dębowy (ściana południowa) [237]. Dzieła Le Bruna znajdują na górnej kondygnacji ściany wschodniej. Jest to Herkules z żoną Dejanirą (prawa strona). Niedaleko nich znajduje się Apollin i Dafne (lewa strona). Lożę dla orkiestry i wyjście na galerię kolumnową zdobią przyścienne, zwieńczone łukowato jońskie portyki. Zegar umiejscowiony nad lożą otaczają kwiatowe girlandy trzymane przez putta wykonanego przez Tommasa Righiego. Nad amorkami widnieje głowa Chronosa (odpowiednik chrześcijańskiej Opatrzności [220]). Klepsydra, którą Chronos dźwiga została wykonana przez Jakuba Monaldiego. Naprzeciw dzieł znajduje się herb Rzeczpospolitej pod koroną [51]. Kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie wykonane zostały z białego, drobnokrystalicznego marmuru typu Carrara [237]. Ściany marmuryzowane na biało są ozdobione pionowymi panneaux autorstwa Plerscha. W pobliżu loży i wejścia na galerię znajdują się groteski przedstawiające cztery żywioły. Na lewo od loży, są zefiry i pawie symbolizujące powietrze, na prawo Zeus z piorunami, smokiem i Hefajstosem uosabiającymi ogień. Na lewo od wejścia na galerię znajduje się woda, przedstawiona przez trytony, konie morskie i delfiny. Ziemia po prawej stronie od wejścia ukazana jest jako Cerera - bogini urodzaju oraz Diana - bogini łowów i symbolu płodności [51]. Inne groteski Jana Bogumiła Plerscha pokazują Pory Dnia i Roku, Znaki Zodiaku, a także mitologiczne Parki przędące nić ludzkiego życia [220].

Sala Salomona na północ od Rotundy zwana była również Salą Kompanii lub Salą letnią. W Łazience Lubomirskiego miała plan ośmioboku i była wyłożona zwierciadłami oraz jasnym stiukiem ukształtowanym w owalne i wieloboczne medaliony, wazy i girlandy. Dekoracje malarskie nawiązywały do motywów wodnych. Po rozbudowie pałacu w 1788 roku zyskała plan prostokąta. Pełniła funkcję salonu, w którym król przyjmował gości. Tu grano w wista przy dwóch stolikach i rozmawiano. W 1793 roku sala zyskała nowy wystrój, od którego przyjęła obecnie funkcjonującą nazwę. Najważniejszymi elementami stały się monumentalne malowidła Marcella Bacciarellego przedstawiające dzieje króla Salomona. Obrazy te uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Wiadomo, że rysów twarzy użyczył sam Stanisław August i otoczenie dworu. Plafon zdobiło owalne przedstawienie Snu Salomona. Fasetę, czyli zaokrąglony, szeroki pas między ścianami a sufitem, wypełniały sceny: Narada z królem Hiramem, Sąd Salomona i Odwiedziny królowej Saby. Naprzeciwległe ściany zajmowały dwa wielkie płótna: Poświęcenie świątyni jerozolimskiej oraz Ofiara Salomona. Cykl uzupełniały malarskie przedstawienia arabesek i alegorii Czterech Żywiołów pod postacią zwierząt (delfin, paw, salamandra i lew) Jana Bogumiła Plerscha, oraz złocone sztukaterie skontrastowane z bielą ścian. Projektantem parkietu wykonanego z ośmiu gatunków drewna był Jan Chrystian Kamsetzer. Obecnie Sala Salomona pełni funkcję galerii obrazów [220].

Gabinet Portretowy powstał podczas rozbudowy pałacu w latach 1788-1793. Jest to jeden z dwóch salonów północnego traktu, przeznaczonych na ekspozycję królewskich zbiorów malarstwa. Dzięki tej lokalizacji pałacowa Galeria Obrazów posiadała najlepsze oświetlenie prezentowanych dzieł sztuki. W czasie II wojny światowej Gabinet Portretowy został spalony. Przetrwał jedynie marmurowy kominek, zajmujący centralne miejsce, ozdobiony płaskorzeźbami Ledy i główek Gorgon oraz zwieńczony lustrem. Obecnie środkowe ściany obite są zielonym jedwabiem [220].

Galeria Obrazów powstała według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera po przebudowie w 1788 roku. Jest to obszerne wnętrze na planie wydłużonego prostokąta, usytuowane w trakcie północnym pałacu, przeznaczone jak Gabinet Portretowy na ekspozycję dzieł sztuki. Były tu prezentowane najcenniejsze dzieła kolekcji Stanisława Augusta. Sala pełniła również funkcję sali bilardowej. Ściany są dzisiaj obite zielonym płótnem. Z ciemnymi ramami harmonizuje usytuowany na naprzeciwległej ścianie kominek z dębnika czyli tzw. czarnego marmuru wydobywanego w okolicach Krakowa, wykonany w 1790 roku przez Giuseppe Amadia i Paolo Casasoprę. W jego zwieńczeniu, ponad lustrem, znajduje się okrągły medalion z popiersiem Antoninusa, ujęty złoconymi gryfami. Kominek otaczają posągi z kolekcji Stanisława Augusta [220].

Antyszambr (przedpokój) to przestronne wnętrze na planie prostokąta dobudowane do Łazienki w 1788 roku od wschodniej strony. Zaprojektował je Jan Chrystian Kamsetzer. Po przebudowie w latach 1788-1795 główne wejście do pałacu prowadziło właśnie tędy. Tu goście oczekiwali na audiencję. Jest to sala o skromnym wystroju, odznaczająca się chłodną, klasycystyczną elegancją. Jej główny element ozdobny to dwie wysokie wnęki zwieńczone wielką, stylizowaną muszlą. W jednej z nisz ustawiono posąg Afrodyty Anadyomene. Naprzeciwko niej znajduje się druga wnęka, mieszcząca kominek, ujęta dwiema rzeźbami niewielkich rozmiarów, ustawionymi na wysokich konsolach. Ze ścianami w oliwkowym kolorze kontrastują polskie meble z II połowy XVIII wieku [220].

W trakcie przebudowy w 1793 roku w dawnych pokojach wieżowych urządzono Kaplicę. Projekt pochodził prawdopodobnie od Merliniego. Kaplica po swym powstaniu była zdobiona stiukiem szarym i purpurowym, naśladującym porfir. W kaplicy znajdował się rzeźbiony w drewnie ołtarz projektu Jana Chrystiana Kamsetzera, krucyfiks, lichtarze z brązu oraz trzy klęczniki. Niewłaściwa rekonstrukcja w 1922 roku zmieniła kolor wnętrza. Obecnie to niewielkie i dość ciemne pomieszczenie na planie prostokąta, o wysokości dwóch kondygnacji, wyłożone żółtym i szarym stiukiem. Przestrzeń kaplicy jest ujęta kolumnami i pilastrami o głowicach kompozytowych. Ponad obiegającym wnętrze gzymsem znajdują się półokrągłe okna, całość zaś jest nakryta kopułą, wpuszczającą niewielką ilość światła. Obecnie wyposażenie stanowią dwie konsole w kształcie uciętych kolumn o marmurowych blatach. Wykonał je Domenico Bartoli w technice scagliola, czyli w stiuku zdobionym wstawkami z tego samego tworzywa, lecz o innej barwie [220].

Piętro Pałacu ma nieco mniejszą powierzchnię niż parter, gdyż takie pomieszczenia jak Sala Balowa, Rotunda czy Kaplica zajmują dwa poziomy. Pomieszczenia są też nieco mniejsze. Druga kondygnacja była przeznaczona wyłącznie na cele mieszkalne. W 1944 roku piętro zostało spalone, a dzisiejszy jego wygląd to wynik rekonstrukcji [220].

Przedpokój prowadzi do prywatnych pokoi Stanisława Augusta (Małej Galerii). To pomieszczenie powstało w wyniku rozbudowy w 1788 roku [51]. Było to wnętrze klasycystyczne w którym podziały ścian i dekoracje podporządkowano symetrii. Dla jej zachowania umieszczono tu parę ślepych, lustrzanych drzwi. W miejscu, gdzie dziś stoi kominek, za czasów króla znajdował się piec kaflowy, zaś między oknami wisiało lustro. Ściany obito zielonym jedwabiem, stanowiącym tło dla licznych obrazów. Na oddzielnej ścianie wisi słynny Portret Stanisława Augusta z klepsydrą namalowany przez Marcella Bacciarellego na początku 1793 roku. Ukazuje on króla w szlafroku, w prywatnym gabinecie, trzymającego dłoń na klepsydrze wstawionej w koronę [220].

Stoi tu francuska komoda i niewielki stoliczek, na którego blacie widać drewnianą mozaikę przedstawiającą wachlarz. To tu kobiety zaproszone przez króla zostawiały swoje wachlarze. W przedpokoju sprawdzano też czy goście nie mają broni [51].

Nad znajdującą się na parterze Galerią Obrazów znajdowały się trzy pokoje Franciszka Ryxa, współpracownika Stanisława Augusta, połączone wejściami. Środkowy był najwęższy i pełnił rolę przedpokoju. W sypialni pierwotnie w miejscu kominka stał piec kaflowy. Pokoje posiadały nisko osadzone okna. Wystrój był zbliżony, ściany zostały obite jedwabnymi tkaninami we wzory. Wyposażenie stanowią obecnie przedmioty z XVIII wieku [220].

Biblioteka znajdowała się na piętrze pałacu, w dawnej wieży Łazienki Lubomirskiego. Było to wnętrze dwukondygnacyjne, z antresolą i szafami na książki na obu poziomach (za czasów Stanisława Augusta zgromadzono tu dwa tysiące druków). Nie miało okien. Jego sufit stanowiła przeszkolona kopuła, przez którą wpadała niewielka ilość światła. W głębi, za pomieszczeniem bibliotecznym mieściła się Stancja Bibliotekarza, zamieszkiwana najpierw przez Marka Ludwika Reverdila, a następnie przez jego następcę Jana Chrzciciela Albertrandiego. Na ścianie łączącej Stancję z Biblioteką stało sześć szaf na książki zdobionych wizerunkami dziewięciu muz. Pomieszczenie Biblioteki spłonęło w połowie XIX wieku [220].

W południowo-zachodniej części była Sypialnia. W tym pomieszczeniu zachowało się niewiele oryginalnego wyposażenia, m.in. wiszące w supraportach portrety rodziców Stanisława Augusta [220], i rzeźby „Bachantki” oraz „Ledy z Łabędziem” [51]. W miejsce zaginionych wizerunków św. Magdaleny i św. Cecylii znajdują się obrazy Alegoria muzyki i Alegoria poezji. Ściany pokoju wybite są taką samą tkaniną, co łoże i fotele [220]. Sypialnia to idealnie symetryczne wnętrze o złotawo-żółtym, ciepłym kolorze [51].

Garderoba sąsiadująca z sypialnią zwana była również Pokojem (Gabinetem) do Ubierania. Powstała w wyniku dobudowy fasady południowej w 1784 roku. Obecnie ściany Garderoby zdobią obrazy z kolekcji Stanisława Augusta [220]. Po drugiej stronie Sypialni, naprzeciwko garderoby jest też Ciemny Pokój, czyli Toaleta [51].

Gabinet Królewski, zwany Pokojem Najjaśniejszego Pana jest częścią Łaźni Lubomirskiego. Po przebudowie w 1777 roku, kiedy mansardowe pomieszczenia uległy podwyższeniu według projektu Merliniego, apartament zyskał obecny plan wydłużonego prostokąta. Został wówczas zaadaptowany na królewski pokój do pracy. Dzięki obecności trzech wielkich okien od południa gabinet jest doskonale oświetlony. Zapewniają one ponadto widok na staw, amfiteatr oraz ogród. Przy środkowym oknie ustawiono biurko rokokowe, które należało do Stanisława Augusta. Północna ściana gabinetu była ozdobiona malowidłem ukazującym panoramę Kantonu pędzla Jana Bogumiła Plerscha (zniszczone w czasie II wojny światowej). W tym pomieszczeniu król spędzał najwięcej czasu [220].

Mała Galeria po drugiej stronie Gabinetu Królewskiego powstała wskutek podwyższenia budynku w 1777 roku. Jej ściany są białe, ze złoconymi podziałami. W Małej Galerii także dzisiaj podziwiać można obrazy jak i zachowany posąg Chronosa [220]. Balustrada została wykonana w latach 80-tych XVIII wieku według projektu samego Stanisława Augusta. W 1840 roku na potrzeby rezydującej tu rodziny carskiej z Małej Galerii wydzielono niewielki, kameralny pokój, zwany Pokojem Balkonowym. Ściany tego pokoju wybito tkaniną. Obecnie zdobią je portrety [220].

Ciekawostką jest, że istnieje XIX-wieczna kopia Pałacu na Wyspie, która powstała w 1890 roku jako zespół pałacowo-parkowy Umiastowskich w Żemłosławiu na Białorusi. Pałac prawdopodobnie został zaprojektowany przez Laendra Marconiego [230].

Rzeźby przy Pałacu

W pobliżu Pałacu na Wyspie, przy wejściach na taras, ustawione są cztery rzeźby podtrzymujących latarnie siedzących Satyrów, wykonane zapewne przez Jana Jerzego Plerscha. W pierwszych latach rządów Stanisława Augusta umieszczone były na północnym tarasie. Przy ścieżce prowadzącej do Amfiteatru siedzi postać piątego Satyra. Ocalał on z grupy kolejnych czterech takich rzeźb, stojących pierwotnie na tarasie wyspy. Wykonany został w 1784 roku, zapewne przez rzeźbiarza Giacomo Contieriego, współpracownika André Le Bruna [67].

Kamienna rzeźba Alegoria Wody ustawiona jest na trawniku w pobliżu wejścia na taras. Przedstawia nagą postać kobiecą, wylewającą wodę z trzymanego przez siebie dzbana. To młoda kobieta, o smukłej sylwetce, pełna wdzięku i tanecznej lekkości. Jej twarz o idealnej, subtelnej urodzie i mała głowa z upiętymi do góry włosami mają charakterystyczne cechy rokokowej rzeźby francuskiej. Rzeźba została wykonana w warsztacie André Le Bruna, na wzór posągu XVIII-wiecznego francuskiego rzeźbiarza Étiennea Mauricea Falconeta [185].

Rzeźba uosabiająca rzekę Bug (Tyber) znajduje się na tarasie przed Pałacem na Wyspie tuż nad wodą po zachodniej stronie. Bug jest przedstawiony jako sędziwy, ale krzepki i muskularny, nagi starzec. Na głowie ma kwietny wieniec, na kolanach róg obfitości, który wypełniają owoce, kłosy zbóż i rośliny. Płody rolne oznaczają urodzaj, jaki zapewnia rzeka. Postać wspiera się na leżącym za jego plecami małym byku. To nawiązanie do założonego w pobliżu Tybru Forum Boarium, czyli "rynku wołowego", gdzie handlowano bydłem, ale też do herbu Stanisława Augusta [186]. Rzeźba przedstawiająca personifikację Wisły znajduje się po wschodniej stronie. Wisła jest ukazana jako półleżąca i półnaga kobieta, wspierająca się na wiośle. Obok niej stoi mały chłopczyk (putto), trzymający snop zboża. Nawiązuje to do transportu Wisłą do Gdańska polskiego zboża [187]. Alegorie Wisły i Bugu reprezentują styl klasycystyczny [51]. Kamienne figury Wisły i Bugu, autorstwa Ludwika Kauffmana, zostały ustawione w 1855 roku, w miejscu XVIII-wiecznych posągów o tych samych nazwach, dłuta Tommasa Righiego [187], ustawionych tu w 1793 roku [188], które przeniesiono później przez Starą Pomarańczarnię [85]. Z kolei rzeźby Righiego zastąpiły stojące tam wcześniej posągi Śpiącej Ariadny i Umierającego Galla, przeniesione do amfiteatru [190].

Hermafrodyta odtrącający nimfę wodną Salmacydę to barokowa rzeźba ustawiona na tarasie południowym na wschód od fontanny w latach 70-tych XVIII wieku. Za twórcę uznaje się Franciszka Pincka, ale autor nie jest znany. Rzeźba przedstawia pół kobietę, pół mężczyznę i ukazuje mityczną scenę odrzucenia zalecającej się Salmacydy [51]. Rzeźba z piaskowca stoi tu co najmniej od 1777 roku [191].

Bachantka chwytająca winne grono z ręki satyra wykonana z piaskowca stoi na tarasie południowym na zachód od fontanny. Była w tym miejscu już w 1777 roku. Jej wykonanie przypisuje się Janowi Chryzostomowi Redlerowi. Być może rzeźba była wzorowana na marmurowej grupie o tytule Accipe daque, autorstwa Étiennea Mauricea Falconeta. Rzeźba przedstawia śmiejącego się satyra, który trzyma w pasie nagą kobietę. Ma ona długie włosy, jakby rozwiane w tanecznym szale. Bachantka chwyta partnera za szyję. Satyr trzyma w drugiej ręce kiść winogron, które zbliża do ust menady [192].

Rzeźba Tańczącego satyra stoi przed Pałacem na Wyspie od 1780 roku. W białym marmurze wyrzeźbił ją André Le Brun w 1776 roku w Rzymie. To kopia hellenistycznej rzeźby przechowywanej w Galerii Uffizi we Florencji. Satyr sprzed Pałacu na Wyspie ma na głowie małe różki i niewielki kozi ogon. W rękach trzyma starogrecki instrument perkusyjny, czynele, składający się z pary talerzy. Prawa noga opiera się o drugi instrument. To rodzaj kołatki (tzw. kroupalon lub scabellum), która służyła do wybijania rytmu. Satyr zatem nie tańczy, ale gra, jest prawdopodobnie uczestnikiem wypełnionej tańcem i muzyką procesji ku czci Bachusa [193]

Posąg Bachantki, stojący tuż przed Pałacem na Wyspie we wschodniej części przedstawia tańczącą kobietę, uczestniczącą w bachanaliach ku czci Bachusa. Towarzyszy jej mały, nagi chłopiec, putto. Postać Bachantki ma smukłe, gładkie ciało i subtelną twarz o regularnych rysach. Widoczne są tu podobieństwa do nimfy Dafne Gianlorenza Berniniego z grupy Apollo i Dafne z Galleria Borghese. Wyrzeźbił ją z białego marmuru w Rzymie André Le Brun. Przywieziono ją do Warszawy w 1779 roku Najpierw stała w Sali Kompanii, a od 1792 roku stoi przed Pałacem. Do 1944 roku rzeźba trzymała w prawej dłoni bębenek z dzwoneczkami ze złoconego brązu [194].

Zegar Słoneczny Imieninowy

Zegar Słoneczny Imieninowy znajduje się na tarasie południowym Pałacu na Wyspie, przy fontannie, w pobliżu stopni prowadzących do stawu. Został ustawiony w 1786 roku i upamiętnia imieniny króla. Stanisław August sam wskazał jego lokalizację. Tworzy go okrągła płyta z białego marmuru kararyjskiego, ułożona na fragmencie kolumny z piaskowca. Na płycie, pod wykresem gnomonicznym wyznaczającym godziny, wyryto pamiątkowy monogram ze splecionych ze sobą początkowych liter imienia królewskiego Stanislaus Augustus Rex [141]. Autorem projektu tarczy zegara był ksiądz Jowin Fryderyk Bystrzycki, a wykonawcą rzemieślnik Cwikiel. Zegar ma średnicę 1 metra i znajduje się 1.2 metra nad ziemią. Został umieszczony obok pałacu, aby liczne zegary mechaniczne we wnętrzach można było ustawiać względem niego [142].

Kartusz herbowy Stanisława Augusta

Przy wejściu do Łazienek od północnej strony (zwanym Bramą Herbową [102]) stoi wielki kamienny kartusz [59] z XVIII wieku [102]. Nieznane jest pochodzenie obiektu znalezionego wśród powojennych szczątków kamiennych rzeźb. Być może pochodzi on Zamku Ujazdowskiego lub z Pałacu Kazimierzowskiego [59]. Herb króla Stanisława Augusta Poniatowskiego umieszczono na tarczy sercowej na tle godła Rzeczypospolitej, a kartusz zwieńczono koroną królewską [60]. Herb króla to młody byk Ciołek, którego ujmują cztery pola z wyobrażeniem polskiego Orła i litewskiej Pogoni [102]. Po odnowieniu ustawiono go w obecnym miejscu [60] na początku XX wieku.

Austeria (Oberża)

Przy wjeździe do Łazienek od strony ul. Myśliwieckiej stoi piętrowy budynek Oberży (Austerii). Jej dzisiejszy wygląd nie przypomina pierwotnej formy, chociaż zachowała ona dawny trapezoidalny plan oraz żelazne drągi do przywiązywania koni. Budynek był zasadniczo parterowy, niskie piętro miał wtłoczone w pokryty holenderką dach i uwidocznione oknami w wystawkach wychodzących na cztery strony świata. Wejście główne prowadziło od strony północnej w jednoosiowym ryzalicie. Nad nim umieszczony był drewniany balkon. Z sieni na prawo znajdował się komin przeznaczony do gotowania kawy. W tej części budynku ulokowano też kuchnię. Po drugiej stronie sieni, od wschodu, były izby gościnne (w jednej z nich znajdował się bilard [35]). W pomieszczeniach mieściły się przymocowane na stałe ławy stojące wzdłuż ścian [34] działającej tu restauracji [35].

Budynek powstał na początku lat 70-tych XVIII wieku i został rozbudowany w 1777 roku. W drugiej połowie XIX wieku został podwyższony, co całkowicie zmieniło jego dawny dworkowy charakter [34]. W okresie międzywojennym był to budynek mieszkalny. Podczas okupacji pokoje zostały zajęte przez Niemców. Po wojnie mieszkania zostały podzielone na małe pomieszczenia. Przykładowo z jednego salonu zrobiony został pokój, kuchnia, jadalnia i łazienka [104]. Na 2017 rok została zaplanowana termomodernizacja obiektu, finansowana ze środków unijnych. Prace obejmują m.in.: docieplenie stropu, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, modernizację instalacji centralnego ogrzewania i ciepłej wody, a także zmianę oświetlenia na energooszczędne [103].

Pałac Myślewicki

Pałac Myślewicki (a nie Myśliwiecki, jak może sugerować nazwa pobliskiej ulicy) to budowla wczesnoklasycystyczna, wzniesiona w latach 1774-1777 według projektu Dominika Merliniego [13], najpewniej dla królewskiego bratanka, Józefa Poniatowskiego [12], właściciela budynku od 1779 roku [13]. Początkowo zamieszkiwali go dworzanie królewscy [107]. Nazwa pochodzi od istniejącej tu wcześniej wsi Myślewice. Data rozpoczęcia budowy nie jest dokładnie znana. Wiadomo że w 1774 roku stały mury, a w 1775 roku rezydencja była budowlą dwupiętrową, założoną na planie kwadratu. W 1776 roku zostały dobudowane skrzydła boczne, połączone z korpusem głównym [51]. Początkowo były parterowe, zakończone piętrowymi wieżyczkami. Na ich dachach znajdowały się tarasy widokowe. W 1783 roku podwyższono je o jedną kondygnację [109] i podobnie jak w korpusie głównym, zwieńczono je blaszanymi dachami nawiązującymi do sztuki chińskiej. Front budynku ozdobiła trzykondygnacyjna nisza w której znajduje się wejście, zamknięta konchą, a przy drzwiach wejściowych stanęły kamienne figury Zefira i Flory dłuta Jakuba Monaldiego [13]. Do niszy prowadzą kamienne schody, przy których znalazły się rzeźby przedstawiające chłopca i dziewczynkę trzymających latarnie [51]. W górnej partii niszy umieszczono medalion z inicjałami księcia Józefa Poniatowskiego [13]. Owalne okno otacza ozdobna rama, przypominająca stylizowaną muszlę [51]. Z belwederku roztacza się widok na parku[13]. Wnętrza wykończono według projektu Jana Bogumiła Plerscha i Antoniego Gerżabka [12]. Wydarzenia rozmów w latach 1958-1970 upamiętnia tablica znajdująca się przy wejściu [107].

W XVIII wieku w Myślewicach znajdowały się m.in. pokoje mieszkalne generała Andrzeja Mokronowskiego i szambelana Franciszka Woyny. W następnym stuleciu urządzono tu kwatery generałów pułków rosyjskich. W okresie międzywojennym pałac został przeznaczony na cele państwowe. Zajmowany był kolejno przez komendanta Warszawy Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego i wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Budynek nie uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Zachował zarówno dawny wygląd elewacji, jak i XVIII-wieczny wystrój malarski. W latach 1946-1980 w budynku mieściły się apartamenty gościnne Urzędu Rady Ministrów (zatrzymywali się tutaj m.in. premier Indii Indira Ghandi i wiceprezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon). W latach 1958-1972 odbywały się tu poufne rozmowy chińsko-amerykańskie na szczeblu ambasadorów, które zaowocowały pierwszym wzajemnym nawiązaniem stosunków dyplomatycznych tych krajów. Od 1980 roku Pałac Myślewicki należy do zabytkowego zespołu Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie [13]. W Pałacu Myślewickim 17 sierpnia 1989 roku Lech Wałęsa, Roman Malinowski i Jerzy Jóźwiak zawarli porozumienie o koalicji Solidarności, ZSL i SD, co umożliwiło powołanie na stanowisko premiera Tadeusz Mazowieckiego, pierwszego niekomunistycznego szefa rządu od zakończenia II wojny światowej [209].

Prace związane z odnową Pałacu Myślewickiego rozpoczęły się w latach 2012-2013 [108]. W 2015 roku zakończył się remont pałacu. Naprawiono wtedy m.in. więźbę dachową i wymieniono pokrycie z miedzianej blachy oraz odnowiono elewację [107]. Odkryto oryginalne partie koloru z czasów budowy oraz historyczne polichromie, prawdopodobnie z początku XIX wieku. Wyeksponowano XVIII-wieczne przyokienne podłogi. Odkryto przedmioty z okresu międzywojennego, w tym wiele butelek po lekach uspokajających. W całym obiekcie zostały wymienione szyby na ręcznie robione, sprowadzone z Wiednia [108].

Budynek ma kształt półkola. Po wejściu do sieni znajdują się kamienne schody, które prowadzą na piętro. Ściany sieni i klatki schodowej pomalowane są na żółto i zielono z dekoracją imitującą uzbrojenie [105].

Ściany przedpokoju pokryte są beżową dekoracją z portretami króla Stanisława Augusta, jego braci podkomorzego Kazimierza Poniatowskiego i Michała Poniatowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, a także siostry Ludwiki z Poniatowskich Zamoyskiej. Pośród malowideł jest również miedzioryt Claude-a Randona z 1704 roku, ukazujący Apolla i Satyra. Wyposażenie stanowią meble klasycystyczne, a na komodach stoją marmurowe popiersia. W korytarzu malowane płyciny w przełamanych rożach i zieleniach zdobią ściany po prawej [105].

Klasycystyczne wnętrze Sali Stołowej pokryte jest freskami Jana Bogumiła Plerscha, przedstawiającymi widoki Rzymu i Wenecji. Na głównej ścianie wymalowany jest Widok zamku Św. Anioła w Rzymie. Naprzeciw niego jest Casino Piusa IV w Watykanie, a po obu stronach okna wschodniego znajdują się dwa Widoki placu Św. Marka w Wenecji. Wolne przestrzenie ścienne dekorują stylizowane motywy roślinne. Oś podłużną sali akcentuje z jednej strony porte-fenetre, a z drugiej marmurowy kominek z lustrem [105]. Uwagę przyciąga również ciekawy, ośmioświecowy, kryształowy żyrandol. Początkowo była to jadalnia, do której prowadziły z ogrodu drewniane, boczne schodki.

W sąsiedniej łazience ściany wyłożone są stiukiem o odcieniach żółci, błękitu i beżu, dzieło Jana Michała Graffa. Na suficie znajduje się owalny plafon namalowany przez Jana Bogumiła Plerscha z wyobrażeniem Flory i Zefira (jedyne takie malowidło artysty zachowane do dzisiaj we wnętrzu pałacowym w Warszawie [107]). Naroża plafonu wypełniają stiukowe płaskie muszle. Znajdujący się tu marmurowy kominek został kolorystycznie zestrojony ze ścianami. W palenisku umieszczona jest żeliwna płyta z symbolem Orła i Pogoni pod koroną w otoczeniu rokokowego ornamentu. W ćwierćkoliście wygiętej ścianie znajduje się nisza, w której stała cynowa wanna. Po obu stronach niszy umieszczono owalne stiukowe medaliony Nimfy w kąpieli, zapewne autorstwa Jakuba Monaldiego [105]. Do wanny doprowadzona była zimna i gorąca woda z ustawionych za bocznymi drzwiami dwóch kotłów. Po prawej stronie ukryte drzwiczki prowadziły do toalety, natomiast drzwi po lewej stronie prowadziły do sekretnego korytarzyka, łączącego łazienkę z piwnicą i pierwszym piętrem. W XVIII wieku łazienki służyły jako miejsca relaksu i odpoczynku. Obok łazienki Izabeli Lubomirskiej w Pałacu w Wilanowie, to jedyny przykład XVIII-wiecznego pomieszczenia o takiej funkcji w Warszawie [106].

Przedpokój po prawej stronie prowadzi do trzech pokoi w układzie amfiladowym. W pierwszym Pokoju Krajobrazowym dekoracje ścian stanowią malowane podziały, utrzymane w zieleni, z malowanymi na murze widokami starożytnych ruin na tle romantycznego pejzażu. Prawdopodobnie wykonawcą był Antoni Herliczka. Drugie pomieszczenie to sypialnia z okrągłymi medalionami przedstawiającymi amorki na polowaniu, również prawdopodobnie autorstwa Antoniego Herliczki. Trzecie pomieszczenie to buduar na planie koła, na którego ścianach znajdują się cztery konchowo sklepione nisze. Stoją w nich popiersia dłuta Andre Le Bruna. Ściany buduaru zdobi malowana delikatnie kratownica, imitująca wnętrze ogrodowej altany, utrzymana w pastelowych kolorach, z girlandami kwiatów pod gzymsem. Dekoracja odtworzona została w połowie lat 90-tych XX wieku na podstawie odkrytych śladów. Pośrodku, na okrągłym, złoconym stoliku z marmurowym blatem na czterech wysmukłych nóżkach, ustawiona jest fontanna pokojowa, w którą wlewało się pachnącą wodę. Ma formę okrągłej, antycznej świątyni [105].

Po wejściu na piętro w przedpokoju stoi komplet złoconych mebli, a na ścianach zawieszone są obrazy szkół europejskich. Na wprost schodów jest Gabinecik [105]. Wchodził on w skład Apartamentu Wschodniego, który należał w latach 1926-1938 do Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego [106]. Na ścianach zachowała się oryginalna dekoracja malarska, imitująca sztukaterię w postaci przestylizowanego motywu architektonicznego tzw. tryglifu i ram wypełnionych wicią roślinną [105].

W apartamencie we wschodniej części znajduje się Jadalnia [105]. Powstała ona w wyniku nadbudowy bocznych skrzydeł Pałacu. Początkowo składała się z dwóch niewielkich pomieszczeń, przedzielonych szklanymi drzwiami. W pierwszym eksponowane były obrazy, w drugim grafiki ilustrujące przypowieści z Pisma Świętego oraz o tematyce mitologicznej. Obecny wygląd to efekt przebudowy dokonanej w 1922 roku. Kominek pochodzi z 1938 roku [106]. To tu w latach 1958-1970 odbywały się poufne chińsko-amerykańskie rozmowy na szczeblu ambasadorów, które zaowocowały nawiązaniem stosunków dyplomatycznych między tymi państwami. Nad kominkiem umieszczono portret króla Stanisława Augusta. Pozostałe dzieła pochodzą ze szkół holenderskiej i flamandzkiej końca XVII wieku [105].

Za jadalnią znajduje się Gabinet Narożny, wyłożony oryginalną boazerią z czasów króla Stanisława Augusta. Znajdują się w nim cztery drzwi, za którymi umieszczone są szafki oraz kręcone schody prowadzące na dół. Nad drzwiczkami wiszą cztery dziewiętnastowieczne francuskie miedzioryty z wizerunkami kobiet [105]. Ciekawostką jest winda do przewożenia potraw [106].

W części centralnej znajduje się Salon Koncertowy i sypialnia. Na ścianach salonu, obitych zielonym jedwabiem, zawieszone są obrazy. Oś podłużną wyznacza kominek z piaskowca. Naprzeciw kominka ustawiona jest kolumna z marmurowym popiersiem Faustyny Młodszej. We wnętrzu ustawiony jest klasycystyczny komplet biało lakierowanych mebli i beżowo lakierowany neorokokowy fortepian firmy Steinway & Sons z 1899 roku [105]. Sypialnia również utrzymana jest w zieleni, a ściany obite materiałem. Dużą część pokoju zajmuje piękne mahoniowe łoże. W sypialni znajduje się też kominek z piaskowca, zwieńczony popiersiem Flory. Umieszczono tu również pamiątki po osobie księcia Józefa Poniatowskiego [51].

Apartament Zachodni tworzą dwa pokoje oraz Gabinet Okrągły. Ściany pierwszego pokoju obwieszone są obrazami, głównie malarzy holenderskich i niemieckich, przedstawiającymi martwą naturę [105]. W latach 1926-1938 był sypialnią Zuzanny Vernon, a w okresie 1938-1939 był sekretariatem [106]. Pokój drugi to dawna sypialnia. Na ścianie naprzeciwko okna zawieszona została wełniana, haftowana ręcznie, makata dywanowa [105]. W latach 1926-1938 służył jako sypialnia Bronisławy Wieniawy-Długoszowskiej. W latach 1938-1939 był tu gabinet Eugeniusza Kwiatkowskiego [106]. Gabinet Okrągły to ostatnie pomieszczenie apartamentu zachodniego. Posiada nisze w ścianach, a pośrodku znajduje się okrągły stół z marmurowym blatem. W niszach umieszczone są japońskie wazony i marmurowe popiersie kobiece [105].

Na drugim piętrze znajdują się dwa mieszkania złożone z dwóch pokoi i sypialni, przedzielonych korytarzem. Zachowało się tam niewiele dekoracji malarskich. Za sypialnią po prawej stronie urządzona została nowoczesna łazienka w czasach gdy pałac zajęty był przez Urząd Rady Ministrów). Pod pałacem zbudowano wysokie piwnice, w których była kuchnia. Początkowo pałac był jedynym budynkiem w Łazienkach, w którym były piece kaflowe i można było mieszkać zimą.

Pomnik Eugeniusza Kwiatkowskiego

Popiersie Eugeniusza Kwiatkowskiego odsłonięto w 2002 roku, w 80-tą rocznicę uchwały o budowie Gdyni i 65-tą rocznicę uchwały o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego, który inicjatorem powstania był Kwiatkowski. Mieszkał on przez pewien czas w Pałacu Myślewickim [90].

Pomnik składa się z popiersia o wysokości około 1 metra wykonanego w brązie oraz granitowego cokołu o wysokości około 2 metrów z napisem "Eugeniusz Kwiatkowski 1888-1974". Autorem jest Andrzej Renes [136].

Pomnik Jana Leona Hipolita Kozietulskiego

Pomnik autorstwa Stanisława Jackowskiego został wykonany i odsłonięty w 1930 roku dla Pułku Szwoleżerów Mazowieckich im. pułkownika Jana Kozietulskiego, stacjonującego w Suwałkach [73]. Z chwilą wybuchu II wojny światowej z rozkazu dowódcy pułku, popiersie zdjęto z cokołu i zakopano w ziemi. W 1940 roku Niemcy odnaleźli rzeźbę i wywieźli w nieznanym kierunku. Popiersie zostało odnalezione w 1949 roku w Hamburgu, lecz błędnie zidentyfikowane wróciło jako wizerunek księcia Józefa Poniatowskiego i trafiło do magazynu Muzeum Narodowego w Wilanowie. W 1988 roku jako książę Poniatowski, stanęło na skromnym cokole w pobliżu Pałacu Myślewickiego. Wtedy właściwej identyfikacji [72] dokonała kustosz Hanna Kotkowska-Bareja [138]. W 2002 roku popiersie powróciło do zdjęto Suwałk, a w Warszawie umieszczono kopię [72].

Odlew z brązu o wysokości jednego metra [73] ukazuje Jana Kozietulskiego ubranego w mundur [137] galowy oficera szwoleżerów (z epoletami), z przerzuconą wzorem ks. Poniatowskiego przez ramię burką. Rzeźba została wykonana na podstawie portretu nieznanego autora [138]. Na piersi widnieją trzy ordery. Jeden z nich to francuski Krzyż Kawalerski Legii Honorowej, który otrzymał w 1809 roku, drugi to polski Krzyż Kawalerski Virtuti Militari, nadany w 1811 roku, a trzecie odznaczenie stanowi Cesarski Order Zjednoczenia przyznany mu przez Napoleona w 1813 roku [137]. Na cokole znajduje napis: "Szefowi Swemu J.K. Kozietulskiemu Bohaterowi Somossierry 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich" [72].

Stara Kordegarda

Stara Kordegarda znajduje się w północno-wschodniej części Łazienek, nad stawem północnym. Stanęła przy istniejącej za czasów Stanisława Augusta głównej, wschodniej drodze do Pałacu. Był to trzeci z kolei pawilon przeznaczony na wartownię dla straży. Został zbudowany w latach 1791-1792 (1793-1794 [22]) według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera. Straż miała nadzorować przyjezdnych i dbać o bezpieczeństwo monarchy [28]. Całość nawiązuje do sąsiedniego Pałacu na Wyspie [22]. Budynek nazwano „Nową Kordegardą”, by odróżnić ją od Starej Kordegardy, strzegącej wjazdu po drugiej stronie stawu. Kiedy Starą Kordegardę przebudowano w 1830 roku, zamieniono nazwy Kordegard tak, że starsza nosi nazwę „Nowej”, a nowsza „Starej” [31]. Z budynku korzystało Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych [51]. Mieści się tu Ośrodek Edukacji Muzealnej [28].

Niewielki klasycystyczny budynek odznacza się prostotą i powściągliwością, co ma związek z obronną funkcją pawilonu. Nawiązuje do architektury starożytnej Grecji [28]. Jest to dwukondygnacyjny budynek murowany (parter i użytkowe poddasze), niepodpiwniczony. Na parterze znajduje się sala wystawowa, pomieszczenia administracyjne oraz drewniane schody na poddasze [236]. Fasada skierowana w stronę stawu ozdobiona została kamienną kolumnadą (składającą się z czterech kolumn [31]), ujętą w segmenty pełnego muru z arkadowymi otworami, a całość zwieńczyła balustradowa attyka [22]. Ściany konstrukcyjne i fundamenty murowane są z cegły, natomiast pozostałe elementy konstrukcyjne są drewniane. Dach na ryzalitami jest czterospadowy, nad częścią środkową dwuspadowy, kryty dachówką karpiówką. We wschodniej części dachu umieszczone są dwie lukarny. Gzyms główny, gzyms kordonowy oraz cokół wykonane są z piaskowca. Również z piaskowca wykonano kolumny w podcieniu [236].

Pierwotnie skraje fasady ozdobione były panopliami. W boniowanych elewacjach bocznych budynek jest piętrowy, natomiast elewacja tylna ma obniżoną do wysokości parteru część środkową. W XVIII wieku przed budynkiem znajdował się brukowany plac z ustawione na nim 32 stojakami na broń [31]. W 1958 roku usunięto strop łącząc w ten sposób dwie kondygnacje, odnowiono front i elewacje boczne, a także zamurowano tylne wejścia. Renowacja była niezbędna, gdyż budowlę zniszczono podczas II wojny światowej [31]. W latach 2012-2014 przeprowadzono termomodernizację obiektu. Wykonano remont centralnego ogrzewania, dachu, okien, a całość ocieplono. Przeprowadzone prace pozwoliły na wyeksponowanie zabytkowej więźby dachowej i adaptację strychu na pomieszczenia pomocnicze [33].

Podchorążówka

Pierwszy budynek powstał w tym miejscu w XVII wieku jako kuchnia Stanisława Herakliusza Lubomirskiego [14]. Był to parterowy budynek, z czasem ozdobiony portykiem [171].

Gmach został przebudowany w latach 1778-1788 według projektu Dominika Merliniego [51]. Surowość każe przypuszczać, że przy projekcie współpracował Jan Chrystian Kamsetzer. Projekt zakładał poszerzenie budynku starej kuchni i wzniesienie piętrowego pawilonu od strony północnej, krytego mansardowym [15], wysokim, łamanym dachem [171]. Używano wtedy nazw Kuchnia i Nowa Oficyna [15]. W 1784 roku powstał pawilon od strony południowej, domykając budowlę do układu otwartej na wschód podkowy [234]. Nazwę Wielka Oficyna zaczęto stosować po rozbudowie w 1788 roku, która nadała obecny kształt [15]. Dawną kuchnię rozebrano i w jej miejscu wstawiono piętrowy korpus, kryjący wewnątrz dwukondygnacyjną salę. Od południa stanął piętrowy człon, odpowiednik oficyny północnej. Z całości usunięto mansardowy dach oraz podniesiono mury. Całość przemieniła się w jednolity budynek na planie prostokątnej podkowy. Wszystkie elewacje pokryto boniowaniem płytowym (en Rustic). Otwory okienne sześcio- lub ośmiotaflowe ujęto opaskami, a dach pokryto karpiówką. Do budynku prowadziło kilka wejść (zachowanych do dzisiaj): główne w elewacji południowej, dwa kolejne od zachodu z drewnianego korytarza wiodącego od pałacu i obok do sieni pryncypalnej. Z czasów Stanisława Augusta zachował się zegar umieszczony w zachodniej elewacji (zamówiony w Gdańsku przez króla) oraz w niektórych pomieszczeniach taflowe posadzki [234]. W środkowej części mieściły się kuchnie, poniżej spiżarnia i piwnica na trunki, a w skrzydłach około 40 jednookiennych pokoi dla dworzan (przypominających cele klasztorne [171]). Na piętrze mieszkała służba [169]. W Wielkiej Oficynie mieszkali: Elżbieta Grabowska, generał major Arnold Byszewski, podczaszy Antoni Luciński, słynny kuchmistrz Paweł Tremo (który był odpowiedzialny za przygotowywanie obiadów czwartkowych [51]), kamerdyner Ludwik Brunet oraz paziowie [150]. Wielka Oficyna była połączona z Pałacem na Wyspie zadaszonym przejściem, którym przenoszono potrawy [14]. Do dzisiaj można podziwiać taflowe posadzki w niektórych pomieszczeniach. W środkowej części budynku zachowała się sala zawierająca niegdyś paleniska kuchenne, a część mieszkalna nadal istnieje jako północne skrzydło budynku [51]. W 1822 roku nastąpiła zmiana elewacji, polegająca na usunięciu boniowania [234]. Pamiątką po wydarzeniach z 1830 roku są mocno wytarte, drewniane schody schowane w bocznej klatce [223]. Budynek obecnie jest podpiwniczony, o wymiarach części środkowej 56 x 13 metrów i skrzydeł bocznych 26 x 15.5 metra. Wysokość do kalenicy wynosi 11.8 metra. Część środkowa użytkowana jest jako sala wystawowa, w skrzydłach mieszczą się pomieszczenia biurowe. Nad piwnicami stropy tworzą sklepienia kolebkowe, nad parterem i piętrem drewniane i częściowo ceramiczne typu Kleina. Pokrycie dachu jest wykonane z blachy cynkowo-tytanowej [234].

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, 28 lipca 1815 roku powołana została Szkoła Podchorążych Piechoty w Warszawie [171]. Kiedy właścicielem Łazienek został car Aleksander I, z rozkazu księcia Konstantego Wielka Oficyna została przeznaczona na budynek szkoły [169] w 1822 roku [51]. Szkoła liczyła 200 słuchaczy. Znajdowały się tam dwa wydziały: pieszy (pod wodzą pułkownika Ksawerego Olędzkiego) i jazdy (pod wodzą podpułkownika Franciszka Czarnomskiego). Podchorążowie byli zgrupowani w 32-osobowe brygady. Nauka była przewidziana na dwa lata, jednak z braku etatów trwała dłużej. Głównym przedmiotem nauczania była musztra [170]. Do nowych celów budynek przystosował Wilhelm Henryk Minter (albo Jakub Kubicki [51]). Tu od 1818 roku uczył się Piotr Jacek Wysocki, a od 1828 roku pracował jako instruktor. Wtedy też założył w szkole tajną grupę nazywaną Sprzysiężeniem Wysockiego [171].

29 listopada 1830 roku Piotr Wysocki wszedł przez drzwi w elewacji północnej, udał się na piętro i w sali, prawdopodobnie od strony zachodniej, wezwał kadetów do ataku na Belweder. Wydarzenie to zapoczątkowało Powstanie Listopadowe, co upamiętnia umieszczona na południowej ścianie budynku tablica [51]. Po upadku Powstania szkołę zamknięto, a wnętrza przerobiono na mieszkania dla służby urzędniczej Zarządu Pałaców Cesarskich [169].

Do wybuchu I wojny światowej kuchnia połączona była z Pałacem na Wyspie drewnianym korytarzem krytym dachem i wyłożonym marmurową posadzką [150]. W latach 30-tych XX wieku rozebrano wysuniętą na dziedziniec parterową przybudówkę środkowej części Wielkiej Oficyny (mieszczącą kuchnie [169]) i usunięto boniowanie elewacji parteru [171]. Budynek mieszkalne dla personelu Łazienek oraz magazynu. W miejscu kuchni urządzono teatr [234].

Gmach dotrwał w niezmienionej formie do dzisiaj [51]. W latach 1957-1977 w budynku Podchorążówki miało siedzibę Państwowe Liceum Artystyczne [101]. W odnowionym w 2011 roku budynku [168] znajduje się Salon Pamiątek Ignacego Jana Paderewskiego, wcześniej funkcjonujący jako Wychodźstwa Polskiego im. Ignacego Jana Paderewskiego [171]. Codziennie odgrywany jest tu Hymn Łazienek Królewskich (Witaj, majowa jutrzenko! ) [51].

Pomnik Jana Paderewskiego

Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego znajduje się przy Podchorążówce. Głowę kompozytora wykonano z brązu i ustawiono na wysokim, kamiennym postumencie. Autorem jest Alfons Karny, który przedstawił Paderewskiego jako człowieka o utkwionym w dal wzroku, oddając wyraz skupienia i zamyślenia na jego twarzy [167].

Pomnik Piotra Wysockiego

Przed gmachem Podchorążówki stoi popiersie Piotra Wysockiego. Zostało wykonane przez Aleksandra Żurakowskiego [71] w 1926 roku [70] i początkowo ustawione na terenie koszar Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie koło Ostrowi Mazowieckiej. W czasie II wojny światowej zaginęło [71]. Po wojnie szukało jej wojsko jak i sam autor rzeźby [70]. W połowie 1978 roku rzeźba została odnaleziona w jednej z zamurowanych grot dawnego parku na Książęcem. Po odnalezieniu została przekazana Muzeum Wojska Polskiego [70].

Rzeźba została uroczyście odsłonięta w Łazienkach w 150 rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego w 1980 (1981 [27]) roku [70]. Pomnik składa się z popiersia wykonanego w brązie (o wysokości 1 metra) oraz granitowego cokołu (o wysokości 2 metrów) z napisem: Piotr Wysocki 1830-1930 [25]. Daty upamiętniają rozpoczęcie powstania listopadowego oraz rok pierwszego odsłonięcia pomnika [71].

Tankred i Klorynda

Oryginalna rzeźba została wykonana we Florencji z białego marmuru pod koniec XVIII wieku na zamówienie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, prawdopodobnie przez Francesco Lazzaroniego (Lazzariniego [87]). Przedstawia bohaterów włoskiego poematu Torquato Tasso Jerozolima wyzwolona. Ukazuje moment śmierci Saracenki Kloryndy na rękach kochającego ją krzyżowca Tankreda, który wcześniej, nieświadomy, z kim walczy, zadał jej śmiertelną ranę. Napis na pomniku głosi: Giniesz śliczna Clorindo od miłosney dłoni, a Twoy Tankred nad własnym zwycięstwem łzy roni [86].

Około 1791 roku rzeźba została ustawiona w pobliżu Starej Pomarańczarni, a przed 1795 rokiem przeniesiono ją w okolice Amfiteatru i Salonu Tureckiego. Po śmierci króla jego spadkobierca, książę Józef Poniatowski, sprzedał w 1806 roku rzeźbę rodzinie Jabłonowskich, którzy podarowali ją Izabeli i Adamowi Kazimierzowi Czartoryskim. Posąg został przewieziony i ustawiony w Puławach. W 1831 roku, po konfiskacie pałacu i parku przez rząd carski, rzeźbę wywieziono do posiadłości w Podzamczu koło Maciejowic. Posąg powrócił do Puław w 1947 roku [86].

Wierną kopię rzeźby można oglądać w Łazienkach [86]. Znajduje się ona w pobliżu Teatru, pośrodku okrągłego skweru, do którego dochodzą gwiaździście alejki. W 2002 roku odsłonił ją dyrektor parku prof. Marek Kwiatkowski. Na podstawie silikonowej formy z imitującego marmur materiału odlał ją Andrzej Pruski, a inwestorem była cementownia Górażdże [6].

Pomnik Józefa Bema

W 1927 (1924 [7]) roku w koszarach 1 Pułku Artylerii Konnej (obecnie ul. 29 Listopada) odsłonięto popiersie dłuta Bogdana Święcickiego [94]. Generał został przedstawiony według XIX-wiecznych rycin. Ma na sobie płaszcz mundurowy z epoletami. Pierś zdobią dwa ordery. Jeden z nich to Krzyż Kawalerski Legii Honorowej, drugi to Złoty Krzyż Orderu Virtuti Militari [7]. Pomnik składa się z rzeźby wykonanej w brązie (około 70 cm wysokości) oraz cokołu wykonanego z piaskowca (około 2 metrów wysokości) z napisem: Bem [8]. Po wojnie popiersie zostało nieco zapomniane. W czerwcu 2004 roku przeniesiono je do wschodniej części Łazienek [94]. Prace związane z przeniesieniem wykonały osoby bezrobotne w ramach programu o ochronie zabytków [16].

Teatr na Wyspie

Pierwszy teatr w tym miejscu powstał w 1786 roku według projektu Dominika Merliniego [10]. Prowizoryczny ziemny teatr, zlokalizowany naprzeciwko Pałacu na Wyspie, składał się ze sceny na kępie oraz trzech rzędów ławek ustawionych na wschodnim brzegu stawu południowego [56]. Stałą dekorację stanowiły sztuczne skały z grotą [51].

W latach 1790-1791 wybudowano murowany Teatr na Wyspie, zaprojektowany przez Jana Chrystiana Kamsetzera. Był trzecim teatrem w Łazienkach (po teatrach w Nowej Kordegardzie i Starej Pomarańczarni) i mógł pomieścić około 900 widzów. Uroczyste otwarcie nastąpiło w rocznicę elekcji, 7 września 1791 roku. Wystawiono balet historyczny Kleopatra, którego fabuła pozwalała wprowadzić do akcji wodę i okręty [10]. Dla zgromadzonych w amfiteatrze około trzech tysięcy osób okręty rozpoczęły bitwę na wodzie. Na koniec bitwy pojawił się iluminacyjny napis po francusku i po polsku: Rozterki domowe zrodziły despotyzm u Rzymian, niech zgoda zabezpieczy wolność w Polszcze. To pierwsze i ostatnie wielkie widowisko, jakie odbyło się w teatrze na wyspie za czasów panowania Stanisława Augusta, zakończył pokaz fajerwerków, pod którego koroną ognistą czytano: Vivat dzień 7 września 1764, Vivat dzień 3 maja 1791 [76]. W 1793 roku widownię ozdobiono 18 posągami projektu Andrzeja Le Bruna, a u stóp amfiteatru ustawiono (stojące wcześniej na tarasie Pałacu na Wyspie) rzeźby: "Umierający Gal" oraz "Śpiąca Ariadna" [56], zwane też Umierającym Herkulesem i Umierającą Kleopatrą.

Funkcję sceny królewskiej amfiteatr pełnił do rozbiorów. Od 1822 roku odbywały się w nim latem przedstawienia teatru publicznego. Wyjątkowe położenie teatru sprawiało, że widowiska cieszyły się powodzeniem. Zamożniejsi widzowie podjeżdżali do teatru karetami. Jednak już w 1827 roku publiczność skarżyła się na brak wygód. Ławki farbowały, a gwoździe rozdzierały suknie. Pewnego razu schody z pierwszego balkonu zawaliły się pod ciężarem schodzących [76].

W latach 1920-1927 obiekt wyremontowano. Zniszczone posągi dramatopisarzy [76] zostały zastąpione w 1922 roku przez osiem posągów przedstawiających poetów, dość swobodnie nawiązujących do pierwowzoru [48]. W czasie II wojny światowej teatr nie uległ znacznym zniszczeniom, gdyż scenografia ruin została uznana przez Niemców za zniszczoną w wyniku bombardowań [11]. Podczas okupacji kilkakrotnie wystawiano w nim sztuki dla ludności niemieckiej [61].

Teatr odrestaurowano w latach 1966-1967 [10]. W 2015 roku zakończył się remont obiektu. Odnowiono widownię z dekoracją rzeźbiarską oraz zmodernizowano scenę z garderobami [77]. Dziś jest miejscem spotkań i imprez o charakterze kulturalnym. Odbywają się tu plenerowe pokazy filmowe z serii „Kino na wodzie” [51]. Był tu kręcony m.in. film „Planeta Singli” z 2016 roku.

Teatr jest jednym z najstarszych zachowanych i działających teatrów dworskich w Europie [11]. W tej unikalnej na świecie budowli teatralnej połączono elementy klasyczne (architektura) z sentymentalnymi (woda, zieleń) [76]. Półkolista widownia wzorowana jest na antycznym teatrze w Herkulanum [10]. Mieści 950 osób i oddzielona została kanałem od ulokowanej na wyspie sceny [76]. Składa się z położonego nad wodą parteru z lożą królewską i półkolistego amfiteatru, wznoszącego się ku górze kamiennymi stopniami z miejscami dla widzów. Attykę budowli pierwotnie wieńczyło szesnaście siedzących twarzą do sceny posągów najwybitniejszych dramaturgów świata [48] dłuta Tommaso Righiego według rysunków André Le Bruna: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes, Menander, Plautus, Terencjusz, Seneka, Shakespeare, Racine, Molière, Metastasio, Lessing oraz Stanisław Trembecki i Julian Ursyn Niemcewicz [76]. Na bocznych balkonach umieszczone zostały personifikacje komedii i tragedii [10]. Posągi nie wytrzymały próby czasu i zostały zastąpione w 1922 roku przez osiem posągów przedstawiających poetów [48] wykonanych przez Stanisława Jakubowskiego. Zrezygnowano z odtworzenia grup przedstawiających Tragedię i Komedię [56]. Niższe ławki są w kolorze zielonym, wyższe w szarym. Do górnych partii można się dostać schodami przylegającymi do boków amfiteatru. Otwarte arkady, zwieńczone na przemian motywami liry i maski prowadzą do sali o sklepieniu kolebkowym [51]. Na dole pod widownią znajduje się kawiarnia. Prowadzą tam schody zabezpieczone solidną kratą [62]. Budynek ma kształt półkola, a jego ściany są grubości 88 cm. Pomieszczenia gospodarczo-techniczne zajmują 127 m2, a pomieszczenia kawiarni 196.3 m2 [76]. Elewacje budynku stanowią tynki szlachetne, cyklinowane, boniowane [76]. Od strony zewnętrznej elewacja widowni pokryta jest rustyką [51]. Nad stawem stoją wcześniej zdobiące taras przed Pałacem na Wyspie: Umierający Gladiator i Umierająca Kleopatra (posąg kobiecy wykonany przez Jana Dulta [51]) [48].

Z otoczonej żelaznymi barierkami loży królewskiej której można było bezpośrednio zejść do wody [48]. Poniżej loży królewskiej umieszczono w kanale orkiestrę, mogącą pomieścić czterdziestu muzyków [51]. Na scenie znalazła się stała, murowana dekoracja w formie antycznych ruin z kolumnami korynckimi i posągami [76], wzorowanych na ruinach świątyni Baalbek [51]. Bramą z lewej strony wchodzili na scenę podpływający w łodziach aktorzy [58]. Na prawo od sceny, tuż nad wodą, stoi kamienny lew dłuta Franciszka Pincka, który dawniej wyrzucał przez pysk wodę doprowadzaną za pomocą maszyny hydraulicznej. Dekoracje składowano w szopie stojącej na zachodnim brzegu stawu [51]. Budynki zaplecza ukryte zostały wśród drzew, naturalnych kulis [76].

Pomnik Stanisława Wyspiańskiego

Popiersie przedstawiające Stanisława Wyspiańskiego ustawiono w pobliżu amfiteatru w 2004 roku z inicjatywy aktora Janusza Zakrzeńskiego. Jest to gipsowa replika rzeźby Apolinarego Głowińskiego [96]. Twórca rzeźby inspirował się autoportretami Wyspiańskiego, stylizując popiersie w duchu secesji. Widać to w modelowaniu włosów i rysów twarzy płynnymi, harmonijnymi liniami. Na piersi Wyspiańskiego wyryto faksymile SW [164]. Popiersie umieszczono na granitowym postumencie z napisem Stanisław Wyspiański [165].

Neptun

Rzeźba całej postaci boga mórz miała w zamierzeniu stanąć przy kaskadzie wodnej i być głównym akcentem perspektywy oglądanej z okien Pałacu na Wyspie [57]. Figurę zaprojektował Kamsetzer, a Le Brun przygotował model z gipsu [166]. Z projektu zachowało się jedynie gipsowe popiersie Neptuna [57]. Oryginał można zobaczyć w Starej Pomarańczarni [166], natomiast kopia wykonana z kamienia jest umieszczona wśród bluszczu przy ścieżce prowadzącej na most nad kaskadą [57].

Nowa Pomarańczarnia

Nowa Pomarańczarnia (Nowa Oranżeria, Palmiarnia) została wybudowana w południowej części parku w latach 1860-1861 według projektu Adama Adolfa Loeve i Józefa Orłowskiego [20]. Dla odróżnienia dawną Pomarańczarnię zaczęto nazywać Starą [21]. Główną część budynku stanowi wydłużona sala która jest przeszklona od strony południowej, zapewniająca dostęp do światła. Przeznaczona była do przechowania drzew egzotycznych w okresie chłodów [20].

To chyba najciekawsza w Warszawie XIX-wieczna zachowana budowla o elewacji z lanego żeliwa i osadzonego w nim szkła. Żeliwne są tu nie tylko elementy architektoniczne, ale też wazy wieńczące budynek. Całość wieńczy w części środkowej imponująca kolebka o ogromnych półkolistych oknach [49] i odlanych w żeliwie szprosach (listwach dzielących tafle szkła). Dwie dłuższe elewacje zostały zaprojektowane odmiennie. W bardziej okazałej elewacji południowej całość zrobiona jest ze szkła. W okna wstawiono rzeźby wykonane przez Leona Molatyńskiego (postacie Vertumnusa i Pomony w środkowe, symbolizujące Jesień i Zimę w górne). Dwa wąskie murowane fragmenty frontowej ściany kończą attyki z płaskimi wazami [21]. Przed wejściem rozpięty jest namiot [49]. Od strony północnej dobudowany jest parterowy segment z prostokątnymi oknami. Kamienne popiersia z tej strony przedstawiają Wiosnę i Lato [21]. Z obu stron budynek wieńczy półkolista witryna.

Obecnie w głównej sali urządzono stały ogród z różnorodnymi roślinami, również tropikalnymi. Pomieszczenia od strony północnej zostały przeznaczone dla restauracji Belvedere, nawiązującej do okresu powstania budynku [43]. Restaurację otwarto w latach 90-tych XX wieku [47]. W 2014 roku wnętrze restauracji zostało poddane kapitalnemu remontowi. Nowy projekt uwzględnił tropikalną roślinność (wśród której góruje ponad stuletnia palma). Za wystrój wnętrza odpowiadał Boris Kudlička i pracownia architektoniczna WWA Architekci [45]. Główne pomieszczenie oranżerii podzielono na trzy poziomy. Pierwszym jest specjalnie zaaranżowana posadzka, drugim podest wyniesiony na 50 cm, stanowiący połączenie z barem i zapleczem gastronomicznym. Trzecim są specjalne balkony, które stanowią imitację ptasich gniazd w towarzystwie egzotycznych gatunków drzew. Posadzkę, która stanowi główny ciąg komunikacyjny wnętrza, wyłożono dwoma kolorami szarych płytek, co ma imitować ogrodową ścieżkę. Ściany wyglądają jak porośnięte mchem [46]. Podczas przebudowy architekci wykorzystali perforowane konstrukcje ze stali Corten, które stworzyły szkielet dla pnączy. Ściany restauracji są jednocześnie tłem egzotycznych drzew palmiarni [52]. Wnętrze 160-letniej Nowej Pomarańczarni poprzez ogromne okna typu porte-fenetre koresponduje z krajobrazem za oknem. W sercu budynku dominującym elementem jest biały bar z corianu [46] W holu wejściowym i szatni umieszczono wielkie lustrzane tafle oraz różne rodzaje egzotycznego drewna w formie cienkich desek [52]. Zmodernizowane wnętrza wygrały w plebiscycie Polska Architektura XXL [54].

Zegar słoneczny Adama Myjaka

Zegar słoneczny zaprojektowany przez Adama Myjaka został ustawiony w 2012 roku na okrągłym placyku przy Nowej Oranżerii. To współczesna rzeźba z brązu. Wskazówka zegara (gnomon) to smukła postać przypominająca człowieka, który zamiast głowy ma sterczący ku górze wysoki stożek. Okrągły placyk, na którym stoi rzeźba, jest horyzontalną tarczą tego zegara. W podłożu, na planie elipsy, osadzono rzymskie cyfry. Zegar nawiązuje do zegarów analemmatycznych, w których wskazówką jest człowiek stojący pośrodku cyferblatu [141].

Jutrzenka

W południowej części Łazienek na postumencie pośrodku okrągłego basenu wodnego stoi marmurowa rzeźba autorstwa Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej [68]. Posąg z białego marmuru przedstawia młodą, nagą kobietę. Figura, zwana też Poganka, została zakupiona przez zarząd Pałaców i Parku Łazienkowskiego i stanęła w latach trzydziestych XX wieku niedaleko Oranżerii Nieborowskiej. Ustawiono ją na postumencie umieszczonym w środku basenu z fontanną. Obecnie „Poganka”, nazywana częściej „Jutrzenką”, stoi na jednym ze skwerów. Otacza ją kobierzec kolorowych kwiatów [69].

Hipodrom

W 1927 roku w południowo-wschodniej części Łazienek Królewskich powstał hipodrom z trybunami które mogły pomieścić 5000 widzów. Projekt areny wykonał Józef Główczewski, wzorując się na hipodromie Monte Pincio w Rzymie. Pierwsze międzynarodowe zawody konne odbyły się 27 maja 1927 roku [125]. Teren hipodromu w Łazienkach nazywany był w latach 20-tych XX wieku Syberją [231]. Obiekt przez lata był centrum międzynarodowego jeździectwa. Spłonął we wrześniu 1939 roku. Hipodrom jest upamiętniony przez obelisk ufundowany przez Polski Związek Jeździecki. 21 sierpnia 2011 roku, w ramach konkursu "Łazienki Królewskie Cup 2011" pierwszy raz od czasu zakończenia wojny odbyły się tu zawody w skokach przez przeszkody. Zawody powtórzono jeszcze w latach 2012 i 2013 [125].

Plac zabaw

Plac zabaw powstał między 2001 i 2005 rokiem. Położony jest przy wejściu do Łazienek Królewskich od strony ul. Jurija Gagarina. Wyposażenie jest głównie konstrukcji drewnianej [123]. W latach 2011-2012 trwał jego remont, gdyż obiekt był niebezpieczny dla dzieci (z zabawek i piaskownicy wystawały gwoździe i drzazgi) [124].

Świątynia Egipska

W południowej części parku usytuowana jest Świątynia Egipska [51]. Za jej autora uważa się Jakuba Kubickiego (mógł to być również Hilary Szpilowski, Aleksander d`Alfonce lub Piotr Aigner) [32]. To budowla klasycystyczna, która jest przykładem egiptyzacji projektów architektonicznych w pierwszej połowie XIX wieku [32]. Wzniesiona została w 1822 roku [51] na wale będącym pozostałością dawnych Okopów Lubomirskiego. Całe założenie nie przetrwało do naszych czasów. Zachowała się jedynie część północna. Zasadnicza część południowa z przeszkloną ścianą mieściła figarnię [32]. W latach 2005-2010 w świątyni mieściło się Muzeum Harcerstwa [162].

Elewacja północna ma kształt świątyni egipskiej. Jej część środkowa o ukośnie pochylonych ścianach wysunięta jest do przodu i zawiera pomieszczenie otwarte na zewnątrz czterema kolumnami lotosowymi. Początkowo kolumny były drewniane, lecz podczas remontu w 1936 roku zastąpiono je betonowymi. Niżej ustawione są popiersia lwów wyrzucających z pysków wodę. W cofniętych bocznych partiach znajdują się drzwi prowadzące do wnętrza. Gzyms ma kształt wiązki trzcin. Całości dopełnia prostopadłościenny sarkofag wykonany z kamienia. Górą, czyli dachem budowli, prowadził Most Egipski na drodze pomiędzy rogatką Belwederską i Drogą Chińską. Na szczycie budynku ustawiony został wysoki obelisk pokryty hieroglifami [32]. Pierwotnie był drewniany, pokryty czerwonymi hieroglifami. Zlikwidowany został prawdopodobnie w XIX wieku, a następnie zrekonstruowany (już z blachy) w okresie 2007-2008 roku [163].

Źródło południowe

W pobliżu Świątyni Egipskiej stoi wodozbiór, prawdopodobnie z XIX wieku [134]. Składa się z wysokiego piaskowcowego cokołu, ozdobionego brązową maską lwa [131]. W otwartej paszczy zwierzęcia znajduje się wylot wody, która kiedyś spadała do półokrągłego basenu (obecnie źródło jest nieczynne). Cokół wieńczy kula, którą oplata wąż połykający swój ogon, tzw. Ouroboros. Wodozbiór zdobią także czaszki byków oraz festony laurowe nawiązujące do sztuki starożytnej [134]. Głowa lwa może pochodzić z fontanny znajdującej się przed Pałacem Łazienkowskim [135].

Popiersie Aleksandra Kamińskiego

Pomnik o wysokości około 2.5 metra składa się z popiersia wykonanego w brązie oraz marmurowej podstawy z napisem "Aleksander Kamiński Kamyk 1903-1978". Został wykonany przez Wiesława Winklera. Umieszczono go w Łazienkach Królewskich w 2006 roku [128].

Pomnik Maurycego Mochnackiego

W pobliżu Świątyni Egipskiej na wysokim, czworościennym cokole około 1822 roku umieszczono popiersie cara Rosji Aleksandra I. Popiersie zaginęło, a w 2000 roku ustawiono w zamian wykonane przez Wiesława Winklera popiersie Maurycego Mochnackiego, działacza politycznego, który w 1822 roku został karnie skierowany do prac porządkowych w pobliskim ogrodzie belwederskim za spoliczkowanie inspektora policji [126]. Mochnacki był również więziony w piwnicach Belwederu po powstaniu listopadowym. Pomnik o wysokości 4 metrów składa się z popiersia wykonanego z brązu, marmurowego postumentu i schodów z piaskowca. Na tablicy widnieje napis "Maurycy Mochnacki bohater zrywu narodowego 1830 r." [127].

Pomnik Cypriana Kamila Norwida

Pomnik odsłonięty został w 2006 roku z okazji 185-tej rocznicy urodzin. Jest repliką rzeźby Julii Keilowej [88]. U dołu umieszczono napis NORWID, zaś na cokole słowa: "Cóż wiesz o pięknem?... Kształtem jest miłości" [89]. Rzeźba ukazuje Norwida w półpostaci, odzianego w płaszcz i trzymającego prawą rękę na piersi. Poeta pochyla lekko głowę ku dołowi, zdaje się być pogrążony w zamyśleniu i melancholii. Autorka dążyła do geometryzacji i uproszczenia kształtów [129].

Świątynia Sybilli

Data powstania Świątyni Sybilli (Świątyni Greckiej albo Świątyni Diany [29]) nie jest znana. Nastąpiło to przed 1822 rokiem [51], gdy Łazienki kupił car Rosji. W Belwederze kwaterował wtedy brat właściciela, wielki książę Konstanty [30].

Świątynię zaprojektował Jakub Kubicki [51]. Jest to niewielki budynek na planie prostokąta (megaronu), otoczony pojedynczą jońską kolumnadą (peripteros) z czterokolumnowym portykiem. Po jego obu stronach ustawiono dwa żeliwne lwy. We wnętrzu znajduje się sala z umieszczonymi w ścianach bocznych prostokątnymi oknami. Wewnętrzne ściany ozdobione są polichromią o motywach kwiatów i owoców [30]. Ich wykonawcą był prawdopodobnie Adam Byczkowski [29]. Pawilon został wykonany całkowicie z drewna. Budowlę wzniesiono jako tymczasową altanę ogrodową, miejsce spotkań i towarzyskich podwieczorków. Gdy do Belwederu przybywało wielu gości, mógł też służyć jako miejsce noclegu. Obecnie urządza się tu okolicznościowe wystawy [30]. Przypuszczalnie był to prezent ofiarowany przez księcia drugiej żonie Joannie Grudzińskiej [159].

Regularne naprawy i doraźna konserwacja pozwoliły na przetrwanie obiektu w stosunkowo dobrym stanie przez prawie 200 lat. W 1853 roku pawilon odnowiono, wymieniając niektóre kolumny i pokrywając budynek nową blachą. Kolejne znane remonty odbyły się w latach 1879, 1936, 1952, 1959, 1972 i w połowie lat 90-tych XX wieku [159].

Na początku XX wieku Świątynia Diany miała zarwany podest przed wejściem, a kolumny opierały się na spróchniałych deskach [161], gdyż przegniła drewniana krepidoma, czyli podstawa na której stała świątynia [211]. Aby zapobiec katastrofie, w latach 2010-2011 wykonano kolejny remont [159]. Wymieniono całkowicie fundamenty oraz drewniany podest. Usunięto stare powłoki malarskie. Przeprowadzono konserwację żeliwnych lwów wraz z kamiennymi płytami. Wymieniono zdegradowane fragmenty drewnianych elementów konstrukcyjnych belkowania, schodów oraz bazy kolumn (krepidomę wymieniono na nową z drewna sosnowego [211]). We wnętrzu usunięto wtórną polichromię z II połowy XIX wieku i wykonano rekonstrukcję oryginalnej kompozycji malarskiej (partię fryzu, pokrytego żółtą marmoryzacją, zdobiły niegdyś iluzjonistycznie malowane girlandy [159] o motywach kwiatów i owoców) [160]. Odnaleziono pod schodami części oryginalnych gipsowych kapiteli jońskich i na ich postawie odtworzono kapitele w dawnej formie [159]. Prace wykonało konsorcjum firm: Monument Service Marcin Kozarzewski oraz Grzegory&Partnerzy. Wykonawcą prac była Pracownia Konserwacji i Rewaloryzacji Obiektów Zabytkowych Renova [160].

Znajdująca się w pobliżu świątyni ruina to lodownia belwederska. Tu za podwójnymi drzwiami przechowywano w stałej temperaturze lód wycinany zimą z zamarzniętej tafli jeziora. Służył do konserwowania żywności, a w upalne lato do produkcji piwa i lodów. Najlepszym miejscem na lodownie był zwykle niewysoki pagórek ocieniony drzewami [38].

Omphalos

Omphalos to słynny mityczny kamień, określający środek świata. Stożkowy głaz został wykonany z białego marmuru, który pochodzi z wyrobiska znajdującego się w Delfach. Uroczyste odsłonięcie w 2013 roku związane było z imprezą poświęconą kulturze antycznej. Głaz jest kopią mitologicznego odpowiednika. Autorką jest grecka rzeźbiarka Christina Papageorgiou [139]. Na tablicy można przeczytać sentencje mędrców greckich [140]

Nowa Palmiarnia

W 2014 roku zaplanowano postawienie stalowej konstrukcji Nowej Palmiarni. W 2015 roku wykonano stan surowy budynku, a w 2016 roku z Ministerstwa Kultury w kwocie 1.1 mln zł prace wykończeniowe. Ten w całości przeszklony obiekt usytułowany jest w północno-wschodniej części Łazienek, na terenie tzw. folwarku. Część wyższa obiektu przeznaczona jest do przechowywania wysokich roślin egzotycznych, część niższa została podzielona na dwie strefy. Pierwsza służy do przechowywania roślin niższych, takich jak drzewka cytrusowe, laurowe i oliwne. Druga została przeznaczona na pomieszczenia dla Manufaktury Królewskiej i na sale dydaktyczne. W tej części znalazły się również pomieszczenia socjalne i zaplecze techniczne.

Gród Jazdów

Na najstarsze ślady osadnictwa wskazują fragmenty drewnianej palisady, odnalezione podczas badań archeologicznych [1] w pobliżu Ogrodu Botanicznego. Badania prowadził tu Bogusław Gerlach, a potem Andrzej Gołębnik. Natrafiono na warstwę datowaną na VII-VIII wiek. Oprócz palisady były tu wtedy najprawdopodobniej trzy ziemianki (obiekty mieszkalne). W XIII wieku znajdował się tu gród Jazdów. Według Bogusława Gierlacha w XIII wieku znajdowały się tu dwie chaty, pałac, kościół i wieża (stołpie). Jazdów nie był prawdopodobnie samodzielną jednostką terytorialną, lecz podlegał grodowi w Czersku [198].

Gród książąt mazowieckich w Jazdowie nie był najstarszym na terenie dzisiejszej Warszawy (którym był gród na Bródnie datowany na IX wiek). Kiedy gród bródnowski stracił na znaczeniu, osadnictwo przeniosło się na lewy brzeg Wisły [198]. Gród w Jazdowie pełnił funkcje handlowe i zbrojne. Poniżej szczytu skarpy wiślańskiej znajdowała się przygrodowa osada oraz targ na Solcu. Gród miał zapewniać ochronę przeprawie przez Wisłę z Solca na Kamion, a także traktowi z Czerska do Zakroczymia. Wraz z odsuwaniem się Wisły od skarpy osada zaczęła tracić na znaczeniu [198]. U podnóża skarpy rozciągał się bór i mokradła, pełne zwierzyny, teren książęcych łowów.

Najstarsza wzmianka o grodzie pochodzi z latopisu wołyńskiego z 1262 roku [199]. W 1262 roku doszło do najazdu wojsk litewskiego księcia Mendoga [198]. Napadłszy niespodziewanie nocą w wigilię św. Jana na księcia Mazowsza Ziemowita I oraz jego syna Konrada, którzy przebywali wówczas w swojej wsi i dworze Jazdowie (Jazowsku albo Jazdenie) [199]. Ziemowit I miałby pewne szanse na obronę, gdyby jeden z dworzan nie dopuścił się zdrady [198]. Książę Ziemowit przypadł w udziale agresywniejszym Rusinom i został ścięty. Natomiast jego syn dostał się w udziale księciu Mendogowi i Litwinom, którzy go ocalili. Dowództwo nad oddziałem Litwinów i Rusinów sprawował Ostafij Konstantynowicz [199]. Data 1262 jest pierwszą datą w historii Warszawy potwierdzoną zachowanym dokumentem [198].

Gród niebawem odbudowany, uległ ponownemu zniszczeniu w 1281 roku, w czasie wewnętrznych walk między księciem czerskim Konradem II i płockim Bolesławem II [51]. Rok 1303 to data wydania ostatniego dokumentu przez księcia mazowieckiego w tym miejscu [198].

W XIV wieku książęta mazowieccy rozpoczęli wznoszenie nowej siedziby nieco dalej na północ, w miejscu obecnego Zamku Ujazdowskiego. Powstała drewniana rezydencja, w której w 1548 roku zamieszkała królowa Bona, wraz z córkami [51], a potem Anna Jagiellonka [1]. Teren Łazienek poniżej skarpy zwany był Chmielnikiem.

Łazienka Lubomirskiego

W 1668 roku Król Jan Kazimierz Waza darował tereny Ujazdowa w wieczystą dzierżawę podkomorzemu koronnemu Teodorowi Denhofowi, który w 1674 roku odstąpił to prawo marszałkowi Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu. W 1683 roku Sejm nadał Lubomirskiemu wieś królewską Jazdowo [200]. Gdy Zamek Ujazdowski przeszedł jego w ręce, w lesie, będącym pozostałością zwierzyńca, Lubomirski pod koniec XVII wieku wystawił budynek Wodozbioru oraz dwa pawilony wypoczynkowe: Ermitaż i Łazienkę (zaprojektowane przez Tylmana z Gameren) [51]. Prace zakończono 1689 roku [200]. Od tego ostatniego budynku wziął nazwę cały kompleks pałacowo-parkowy [1].

Pałac na Wyspie Stanisława Augusta Poniatowskiego

W 1764 roku Stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski (późniejszy król Stanisław August) kupił Ujazdów od Lubomirskich. Zapłacił za niego 1100000 złotych [200]. W 1772 roku rozpoczął budowę wczesnoklasycystycznego założenia pałacowo-parkowego. Prace zlecił Dominikowi Merliniemu. Powstał szereg nowych obiektów, takich jak Stara Pomarańczarnia, Pałac Myślewicki i Biały Domek [1], a nieco później pawilon Trou-Madame, zamieniony następnie na teatr. Cztery lata później król polecił architektowi rozbudowę Łazienki i nadanie jej charakteru klasycystycznego, przekształcając w Pałac na Wyspie. Zmieniono jednocześnie układ przestrzenny ogrodu i w 1779 roku wybudowano kaskadę wodną [51].

W salach Pałacu na Wyspie w okresie 1770-1777 [3] latem odbywały się obiady czwartkowe [1]. W 1788 roku przekształcono dawną kuchnię na Wielką Oficynę, w 1790 roku rozpoczęto budowę Amfiteatru, a w 1792 roku Starej Kordegardy [51] według projektów Jana Christiana Kamsetzera. Urządzania w Pałacu Na Wyspie nie zakończono do czasu wygnania Stanisława Augusta z Warszawy [51]. W 1798 roku Stanisław August umarł, a Łazienki odziedziczył książę Józef Poniatowski [200].

Most i Brama Chińska

O zamiłowaniu Stanisława Augusta do orientalizmu świadczy szereg obiektów w stylu chińskim wybudowanych w Łazienkach w ciągu trzech ostatnich dekad XVIII wieku. Powstawały wtedy chińskie mostki, altanki, galeryjki, daszki, zaprojektowane przez Jana Chrystiana Kamsetzera. Od południa wzdłuż Bramy Chińskiej biegł kanał parkowy łączący Biały Domek z Pałacem Na Wyspie [201].

Największą z budowli były Most i Brama Chińska, wzniesione w latach 1779-1780 na skrzyżowaniu Promenady Królewskiej [201] i Drogi Wilanowskiej [113], nazwanej później Aleją Chińską. Przerzucono nad nią dwa identyczne, równoległe mosty chińskie, pod którymi przejeżdżały powozy. Aby przejść nad aleją, należało skorzystać ze schodów, znajdujących się po obu stronach mostu-bramy. Oba górne pomosty były nad bramą połączone i tworzyły altanę pokrytą chińskim daszkiem. Bramę rozebrano z rozkazu księcia Konstantego prawdopodobnie ok. 1823-1825 roku [201].

Dom Turecki

W 1787 roku wzniesiono pawilon zwany Domem Tureckim według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera [200]. Zwany też Salonem, służył na zebrania towarzyskie, na co wskazywał napis na fasadzie Aux divertissement publics: 1786-87 [224]. Po spektaklu teatralnym zwykło się w owych czasach zapraszać gości na tańce. Król jednak nie dysponował odpowiednim pomieszczeniem. Szybko i tanim kosztem wzniesiono niedaleko Amfiteatru wydłużony budynek o ścianach z pruskiego muru obłożonych drewnem. W środku miał bogaty wystrój w stylu dojrzałego klasycyzmu. Mieścił przedsionek, salon, salę do tańca i pomieszczenie dla orkiestry. W latach 20-tych XIX wieku został przeznaczony na szkołę, a wkrótce potem popadł w ruinę [243]. Budynek został rozebrany w połowie XIX wieku [5].

Piramidalna Kordegarda

Łazienki w czasach Stanisława Augusta nie były ogrodzone, a porządku pilnowało wojsko. Na potrzeby żołnierzy zbudowano pierwszą kordegardę [97] w pobliżu obecnej Nowej Kordegardy. Wybudowano ją w 1775 roku od strony zachodniej Pałacu na Wodzie. Służyła straży przybocznej, mając oryginalną formę piramidy. Była budowlą murowaną (drewnianą [[97]), założoną na planie kwadratu, z otworami wejściowymi od północy i południa oraz okiennymi od zachodu i wschodu. Każdy otwór zwieńczony był trójkątnym frontonem. Powierzchnie zwężających się do góry ścian piramidy okryte były na zewnątrz darniną. Prawdopodobnie była ona dziełem Kamsetzera. Kordegarda łączyła w jednym obiekcie formę pomnikową z utylitarnym budynkiem. Była pierwszym budynkiem widzianym z okien Łazienki. W odczuciu oglądających stanowiła zapewne mauzoleum. W kilkanaście lat po wystawieniu formę jego właśnie tak scharakteryzowano: „Cała na kształt mauzoleum”. Budowlę rozebrano na początku XIX wieku [241].

W 1801 roku w Białym Domku zamieszkał król Francji Ludwik XVIII, brat ściętego Ludwika XVI. W tym czasie Warszawa znajdowała się pod panowaniem pruskim, a Łazienki były własnością króla Prus. Ludwik był zwykłym emigrantem, rezydującym na obczyźnie pod przybranym imieniem hrabiego de Lille. Gdy mieszkał w Łazienkach do 1804 roku, otaczał go dwór złożony z 60 osób [215].

Po śmierci Józefa Poniatowskiego w 1813 roku Łazienki otrzymała jego siostra Józefa Teresa Tyszkiewiczowa [200]. Maria Teresa z Poniatowskich Tyszkiewiczowa sprzedała Łazienki carowi Aleksandrowi I, cesarzowi Rosji [30] w 1817 roku [1]. W Belwederze kwaterował wtedy brat właściciela, wielki książę Konstanty [30]. Fragment terenu przeznaczono pod Ogród Botaniczny [1], a Belweder został przebudowany na pałac. Pod Belwederem urządzono ogród, w którym zbudowano Świątynię Sybilli, Świątynię Egipską oraz Oranżerię Gotycką projektu Jakuba Kubickiego [200].

W Łazienkach odbywało się wiele przyjęć, w tym bal wydany z okazji wizyty matki księcia Konstantego w 1818 roku [51].

W 1828 roku na skarpie przy Starej Pomarańczarni stanął Głaz Jastrzębowskiego [200]. W 1830 roku ze znajdującej się w Wielkiej Oficynie Szkoły Podchorążych wyruszyli oficerowie mający na celu pojmanie księcia Konstantego, czym rozpoczęto Powstanie Listopadowe [1].

W 1847 roku świętowano w Łazienkach pięćdziesiąte urodziny cara Mikołaja I [51]. W XIX wieku park powiększono ku południu, aż do granicy Sielc [1].

W 1849 roku podczas spotkania cara Mikołaja I z cesarzem Franciszkiem Józefem w Łazienkach przypieczętowano wyrok na Powstanie Węgierskie. Na młodego Franciszka Józefa I oczekiwał car Mikołaj I oraz Iwan Paskiewicz. Każdego wieczoru w Starej Pomarańczarni władcy słuchali koncertów i oglądali przedstawienia. Mikołaj I odgrywał przed Franciszkiem swoisty teatr. Ignacy Abramowicz nakazał aktorom scen warszawskich spacerowanie po Łazienkach [215].

W latach 1860-1861 miała miejsce budowa Nowej Pomarańczarni [200]. W latach 1890-1896 w jej otoczeniu wybudowano kompleks szklarni oraz urządzono stawy rybne. Od 1888 roku zaczęto w niej organizować imprezy, m.in. wystawę róż, i wystawę rybacką [51]. W latach 1914-1915 Rosjanie, opuszczając Warszawę, wywieźli całe wyposażenie Pałacu Na Wyspie [51].

Cerkiew

Cerkiew w Łazienkach polecił wybudować w 1844 roku car Mikołaj I, który sfinansował prace budowlane. Zwieńczona płaską kopułą świątynia powstała w 1846 roku w wyniku przebudowy zachodniego pawilonu Pałacu Na Wyspie. Autorem projektu był Andrzej Gołoński [217] w 1846 roku. Prowadziło do niej przeszklone przejście z dolnej sali balowej [240]. W założeniach architekta cerkiew miała utrzymać styl klasycystyczny. Kształt okien i drzwi cerkwi powtarzały wzory z pozostałej części budynku. Podłoga świątyni była wyłożona białym marmurem, ściany marmoryzowane, a dwurzędowy ikonostas wykonano z drewna lipowego. W pomieszczeniu ołtarzowym Karol Buriłow wykonał monumentalny fresk Chrystus w Getsemani [217]. Po traktacie ryskim w 1921 roku usunięto przeróbki z czasów rosyjskich. Cerkiew zamieniono na kaplicę obrządku rzymskokatolickiego [240], a w 1947 roku cerkiew rozebrano [200]. Pawilon z kasami pałacowymi i zachodni łącznik galeriowy są zapewne pozostałością tej świątyni [240].

Oranżeria gotycka

Wielki książę Konstanty po wprowadzeniu się do Belwederu nakazał budowę pawilonu oranżerii, stylizowanego na średniowieczny zamek. Miał mieć ceglane elewacje, okna z ostrymi łukami i dekoracyjne blanki [225]. Projekt zlecił Jakubowi Kubickiemu. Oranżeria powstała w 1822 roku. Pierwotnie elewacja południowa okazałego budynku była rozczłonkowana jedenastoma ostrołucznymi oknami. W ścianach szczytowych znajdowały się okrągłe okna rozetowe. Całość wieńczyła attyka, w części środkowej wypełniona maswerkami. Ściany węższe ozdabiały okna rozetowe oraz narożne skarpy zwieńczone sterczynami. Wzdłuż budynku od południa wznosił się taras obrzeżony kamiennymi słupkami i balustradą z żelaza lanego. W podmurowaniu umieszczono kamienne, dekoracyjne otwory strzelnicze. Efekt malarski budowli polegał na przeciwstawieniu czerwonym, ceglanym ścianom jasnych elementów dekoracyjnych wykonanych w kamieniu lub tynku [32]. Przechowywano tu egzotyczne rośliny. Oranżerię zburzono w połowie XIX wieku, ponieważ groziła zawaleniem [225]. Do dzisiaj zachował się fragment części środkowej przyziemia, na południe od Białego Domku. Od strony północnej mieści się otwór prowadzący do piwniczki, zaś od strony południowej półokrągło sklepiona nisza [32].

Oranżeria nieborowska

W latach 1869-1936 [212] w południowej części Łazienek stała jeszcze jedna oranżeria nazywana Nieborowską. Budowniczym był Krakau [115]. Powstała w dawnym ogrodzie warzywnym. Nadzór nad budową powierzono Budzyńskiemu, a prace prowadził Waligórski. Cała inwestycja kosztowała zaledwie kilkadziesiąt tysięcy rubli. Budynek był dość wąski, bardzo długi i wysoki. Część środkowa była nieco wyższa i przebita została potrójnym arkadowaniem przypominającym nieco łuk triumfalny. Między oknami stały kolumny toskańskie. Wyżej widniał półkoliście zamknięty tympanon ozdobiony tablicą z datą i girlandami. Boczne skrzydła miały wielkie przeszklone ściany ciągnące się od posadzki po sufit [212]. Mieściła kolekcję drzew owocowych z Oranżerii drezdeńskiej w Zwingerze, podarowaną przez Augusta II jednej z polskich rodzin arystokratycznych [115] i zakupioną następnie do Nieborowa przez księcia Michała Hieronima Radziwiłła [212]. Od potomków Radziwiłła kupił ją car Aleksander II, który chciał ją wywieźć do Petersburga. Okazało się to jednak zbyt skomplikowane i dla cytrusów zbudowano specjalną oranżerię w Łazienkach [211]. Kolekcja dotarła do Warszawy po 1865 roku [212]. Latem część roślin wystawiano przed oranżerię. Między nimi stały XVIII-wieczne rzeźby przedstawiające cztery pory roku (dziś zdobią taras Pałacu Belwederskiego). U schyłku XVIII wieku uważano, że jest to najwspanialsza kolekcja cytrusów i roślin egzotycznych na północ od Alp. Spośród 103 rosnących w środku drzew pomarańczowych [211] aż 70 liczyło od 400 do 600 lat. Gdy z Warszawy w 1915 roku ewakuowali się Rosjanie, oranżeria pozostała nienaruszona. Zaczęło się kilka lat niemieckiej okupacji, gdy brakowało nie tylko chleba, ale też opału. Budynków w Łazienkach nie ogrzewano i kolekcja drzew wymarzła. Po odzyskaniu niepodległości budynek stał się bezużyteczny i został rozebrany [212].

Przed południową częścią Oranżerii znajdował się ogród geometryczny z fontanną pośrodku. Pomiędzy nią i Nową Pomarańczarnią powstawały kolejne cieplarnie i szklarnie, widoczne na mapach i zdjęciu lotniczym z 1936 roku.

Zamek carski

W 1843 roku pojawił się projekt budowy ogromnego zamku na terenie Łazienek, którego jednak nigdy nie zrealizowano [1]. Budowę rozważano w miejscu obecnego parku modernistycznego, pomiędzy rosarium i Obserwatorium Astronomicznym. Projekt przygotował architekt Adam Idźkowski. Miała to być malownicza budowla utrzymana w stylu gotyku i renesansu, najeżona licznymi wieżami, z których najwyższa miała górować nad okolicą. W budynku pełnym reprezentacyjnych sal, rotund, galerii architekt zaprojektował ogromną oranżerię. Do realizacji jednak nie doszło, gdyż car miał uraz do Polaków za powstanie listopadowe [208].

Mimo, że w 1918 roku Łazienki stały się własnością państwa jako Reprezentacyjne Gmachy Rzeczpospolitej [200], park i pałac zostały udostępnione publiczności [1]. W latach 1921-1922 odnowiono Pałac na Wyspie i na mocy traktatu ryskiego otrzymano zwrot niektórych dzieł sztuki zagrabionych z Łazienek przez Rosjan [200]. W 1926 roku odsłonięto pomnik Fryderyka Chopina [1]. Podczas przewrotu majowego w 1926 roku w parku trwały walki [200].

W okresie międzywojennym na teren Łazienek dwukrotnie, w listopadzie 1923 roku i we wrześniu 1928 roku spadły samoloty. Pierwszym był samolot Balilla włoskiej konstrukcji roztrzaskał się koło Pomarańczarni [245], a pilot Kazimierz Szczepański zginął tragicznie [246]. Drugi rozbity samolot to SPAD [245].

Ogród Belwederski został ponownie przyłączony do Łazienek w latach 20-tych XX wieku [110]. W połowie lat 30-tych XX wieku rozpoczęto pierwsze asfaltowanie alejek parkowych (większość nawierzchni przywrócono do stanu pierwotnego w latach 60-tych i 70-tych XX wieku) [213].

Dom Magdeburski

Budynek, w którym więziono Józefa Piłsudskiego w Magdeburgu w latach 1917-1918, przekazano sierpniu 1937 roku do Warszawy. W 1938 roku stanął w Łazienkach. Budynek wyszedł z II wojny światowej bez większych uszkodzeń, lecz został po niej rozebrany przez komunistów [213][227].

Po wybuchu II wojny światowej wyposażenie Łazienek i Belwederu zostało częściowo przeniesione do piwnic Muzeum Narodowego w Warszawie [200].

Niemcy zamknęli Łazienki dla mieszkańców [51] w ramach tworzonej Dzielnicy Niemieckiej. Pomnik Fryderyka Chopina został przetopiony na amunicję w 1940 roku [200].

Po Powstaniu Warszawskim [51] park oraz budynki zdewastowano [1]. W grudniu 1944 roku Niemcy spalili Pałac Na Wyspie, a w murach wywiercili około tysiąca otworów na dynamit, zamierzając go wysadzić. Na szczęście nie zdążyli tego dokonać [51]. Poza Pałacem większość zabytkowych budynków ocalała w stosunkowo dobrym stanie (jedynie były dachy zostały przestrzelone pociskami i wybite okna).

Drzewostan i krzewy zostały w II wojnie światowej zniszczone w 50%, a trawniki i kwietniki nie istniały. Drogi i mosty wymagały natychmiastowej naprawy. Zanikł dopływ wody do stawów [224]. W zdewastowanym parku rozpoczęto prace rewaloryzacyjne [1]. Historycy sztuki przekopali 700 m3 gruzu w poszukiwaniu detali architektonicznych i resztek mebli [213]. Pierwszym dyrektorem Łazienek został profesor Marek Kwiatkowski [1]. W 1945 roku rozpoczęto odbudowę Pałacu na Wyspie. W 1948 roku podczas modernizacji zniszczono XVIII-wieczną maszynownię sceny Teatru Królewskiego i wybudowano w jej miejscu nowoczesną maszynownię [200]. Inne budynki wchodzące w skład zespołu odrestaurowano [51].

Gdy w Belwederze mieszkał Bolesław Bierut, miał do dyspozycji całe Łazienki niedostępne dla Warszawiaków. Z Belwederu można było dostać się przez nie do jednostki Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, stacjonującego przy ul. Podchorążych. W latach 50-tych XX wieku część Łazienek otworzono dla publiczności. Do 1956 roku Ogród Belwederski był oddzielony potężnym żeliwnym płotem [213].

W 1958 roku odsłonięto zrekonstruowany pomnik Fryderyka Chopina, a dwa lata później udostępniono dla zwiedzających Pałac na Wyspie [200].

W latach 1958-1970 Pałac Myślewicki był miejscem kilkudziesięciu wzajemnych rozmów przedstawicieli władz Chińskiej Republiki Ludowej i Stanów Zjednoczonych Ameryki [200].

W 1960 roku nastąpiło powołanie Oddziału Łazienek Muzeum Narodowego w Warszawie. W 1968 roku oddano Łazienkom Starą Oranżerię, użytkowaną po wojnie przez Teatr Narodowy, Urząd Rady Ministrów i Zarząd Pałacu Kultury i Nauki [200]. Do lat 80-tych XX wieku Łazienki nie były traktowane jako jeden zespół. Ogród królewski był uznawany za park miejski i znajdował się w administracji Pałacu Kultury i Nauki oraz Miejskiego Przedsiębiorstwa Zieleni. Pałac Myślewicki należał do MSZ. Muzeum było oddziałem terenowym Muzeum Narodowego w Warszawie [218].

W 1995 roku Łazienki stały się samodzielną instytucją kultury [218].

W XXI wieku pojawiło się wiele elementów małej architektury, m.in. pomniki Henryka Sienkiewicza, Franciszka Liszta, zegar słoneczny Adama Myjaka czy rzeźba Omfalos obok Świątyni Sybilli. W 2014 roku nastąpiło otwarcie Ogrodu Chińskiego, a rok później na tle odkrytej iluzjonistycznie namalowanej architektury i włoskiego pejzażu w Starej Pomarańczarni zostały wyeksponowane kopie najsłynniejszych starożytnych rzeźb [200]. Po otrzymaniu funduszy z różnych projektów wiele obiektów przeszło gruntowną rewitalizację.