Siedziba Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie znajduje się przy al. Jerozolimskich #7 [6]. Jest to przykład klasycyzmu modernistycznego połączonego ze strukturalizmem (półmodernizmem) [15]. Gmach wzniesiono według projektu Rudolfa Świerczyńskiego [13]. Roboty betonowe, murarskie i dekarskie oraz konstrukcję żelazną wykonała firma H. Sosonko i W. Wojciechowski. Fundamentowanie gmachu na palach wykonała firma Raymond [3]. Budynek zajmuje obecnie Bank Gospodarstwa Krajowego, jedyny bank państwowy w Polsce [10].

Budynek od strony al. Jerozolimskich liczy siedem kondygnacji nadziemnych, a od Nowego Światu i zaplecza pięć kondygnacji. Nad czwartą kondygnacją elewację wieńczy gzyms, a wyższe kondygnacje cofają się uskokami. Trzy dziedzińce na parterze zostały pokryte szklanymi dachami, tworząc sale operacyjne banku [6]. Są również: skarbiec, biura, pokoje konferencyjne, poczekalnie, gabinety Dyrekcji, sale posiedzeń Dyrekcji i Rady Nadzorczej, biblioteka, archiwum, wartownia, kotłownia, koksownia, warsztaty (stolarski, ślusarski i introligatorski), garaż samochodowy, mieszkania intendenta i woźnych, szatnie, jadalnia, czytelnia, lokal spółdzielni i ambulatorium. Główne wejście prowadzi przez wysunięty przed elewację ryzalit z płaskorzeźbami Szczepkowskiego. Do wielkiego westybulu wchodzi się przez wyłożone alabastrem podolskim i marmurem kieleckim przedsionek. Ściany i plafon westybulu wykonane zostały z alabastru, posadzki zaś wyłożono marmurem. Plafon odcina się od ścian polerowaną chromoniklową fasetą [1]. Chromowane drzwi prowadzą do sal operacyjnych [15], z marmurowymi ladami i szklanymi ściankami. Posadzka jest marmurowa, strop z cegieł szklanych, a ściany stiukowe pomalowano w kolorze szaro-niebieskim [1].

Monumentalne marmurowe schody z lustrzanymi ścianami i witrażami prowadzą z westybulu do pomieszczeń Dyrekcji. Kuluary wyłożono dywanami. Podwójnie wytłumione drzwi prowadzą do gabinetów i sal konferencyjnych. Podłogi wyciszono stosując gumoleum koloru indygo, ściany obito lnianymi materiałami lub tapetami o delikatnym rysunku. Na drugim piętrze znajdują się dwie wielkie sale rady nadzorczej i dyrekcyjne, które dekorują stiuki, marmury, mozaiki i lustra ścienne. W ważniejszych salach powstały supraporty autorstwa Felicjana Kowarskiego, Zygmunta Grabowskiego, Wacława Borowskiego i Romualda Witkowskiego [1]. Wnętrza zaprojektowane zostały m.in. przez Świerczyńskiego, Jastrzębowskiego i Pugeta [13]. Podziemia gmachu tworzą: pomieszczenie wiszącego skarbca, szatnie urzędnicze z natryskami, kotłownia z koksownią (zaopatrzoną w wózek na wiszących szynach), maszynownia, warsztaty i magazyny. Podłogę w skarbcu wykonano z diamentobetonu [1].

Okładzinę budynku stanowi wulkaniczny andezyt małopolski [1]. Elewacja gmachu BGK jest najbardziej znanym przykładem zastosowania andezytu w architekturze w Polsce [5]. Ma powierzchnię około 4100 m2, na którą zużyto 370 m3 kamienia. Ściany świetlików zostały wyłożone białymi płytkami glazurowanymi. Po raz pierwszy w Polsce użyto tu alabastru na okładzinę ścian. Cała konstrukcja dachu jest żelbetowa, pokryta warstwą tektury smołowcowej. Wody deszczowe spływają rynnami miedzianymi o przekroju kwadratowym. Zastosowano ogrzewanie wodne, a sale operacyjne są dodatkowo ogrzewane żebrowymi rurami parowymi, umieszczonymi pomiędzy szklanym dachem i plafonem, co dodatkowo powoduje topnienie śniegu w zimie. Na dach doprowadzono perforowane rury wodociągowe, które pozwalają na jego mycie i schładzanie podczas upałów. Niemal wszystkie elementy wykończenia wykonano z mosiądzu: bramę wjazdową, kraty okienne, drzwi wejściowe, balkony, balustrady, listwy, poręcze, okucia, drzwi kabin windowych i telefonicznych. Zastosowano wentylację mechaniczną wtłaczającą i naturalną wyciągową. Był to w momencie powstania nowoczesny budynek. Posiadał sieć sygnalizacyjną alarmową dla woźnych, zegary elektryczne, dzwonki, gaśnice automatyczne. Zainstalowano pocztę pneumatyczną, transportery pasowe, szereg dźwigów osobowych i towarowych [1].

Ikonografia

Autor płaskorzeźb, Jan Szczepkowski, zaprojektował z nich historię ujarzmiania natury przez człowieka. Na ścianie wschodniej ryzalitu jest scena Przestworza, a na ścianie zachodniej Walka z przestworzem, wykonane w stylu Art Déco. Przestworza przedstawiają dwie postaci: kobiecą i męską, swobodnie zawieszone w przestrzeni pomiędzy kłębiastymi obłokami. Walka z przestworzem pokazuje te same postaci w geometrycznej strukturze, podporządkowującej żywioł powietrza woli człowieka. Poniżej Przestworzy artysta umieścił kompozycję Orka, którą tworzą zgeometryzowane sylwetki konia i rolnika. Niżej znajduje się Praca, gdzie dwie męskie sylwetki robotników kształtują materię. W górnym, prawym rogu kompozycji widoczna jest sygnatura autora (monogram JS) oraz data wykonania płaskorzeźb (1931). Poniżej Walki z przestworzem, Szczepkowski umieścił kolejne sceny zatytułowane: Plon, Studnia, Praca i Wnętrze ziemi. Całość przecina monumentalne wiertło, wprawiane w ruch rękami człowieka. Nad głównym wejściem do budynku znajdują się trzy dekoracyjne supraporty. Boczne mieszczą kompozycje przedstawiające Miary i Wagi. Środkowa przedstawia zgeometryzowaną formę drzewa z sylwetkami ptaków. Tworzywem rzeźb był andezyt pieniński z rejonu Kluszkowiec z kamieniołomu na Górze Wżar. Koszt eksploatacji i transportu spowodował, że fasada stała się najdroższym przedsięwzięciem warszawskiej architektury lat 20-tych XX wieku [2].

Pałac Opalińskich

W latach 1762-1770 wzniesiono w tym miejscu pałac dla Wojciecha Opalińskiego, wojewody sieradzkiego [7]. Usytuowany był bokiem do al. Jerozolimskich i zwrócony na zachód. Wschodnią część budynku BGK zajął teren przypałacowego dziedzińca [4].

Przez dłuższy czas budynek pałacu był siedzibą Dyrekcji Generalnej Dróg i Mostów [4]. Po 1815 roku została przebudowana elewacja od strony ul. Nowy Świat, a w II połowie XIX wieku elewacja północna [7]. Sama działka zagospodarowana była bardzo swobodnie [12]. Od strony ul. Brackiej znajdował się park z fontanną albo zbiornikiem wodnym pośrodku. Od strony Nowego Światu był duży, zalesiony dziedziniec z owalną wyspą zieleni.

W połowie XIX wieku przy ul. Brackiej wzniesiono kamienicę zajmującą część przypałacowego ogrodu [4].

Około 1928 roku rozebrano oficyny między pałacem a Nowym Światem i na powstałym placu wzniesiono gmach Banku Gospodarstwa Krajowego. Sam pałac rozebrano po 1935 roku [7], najpewniej w 1939 roku w związku z planowaną rozbudową banku [4].

Między BGK i ul. Bracką była wolna przestrzeń ogrodzona wysokim płotem ze sztachetami i narożnym pawilonem, z neonem reklamującym puder Antiba [18]. Pawilon powstał około 1930 roku i został rozebrany w maju 1939 roku [19]. Na południe od niego znajdowała się kamienica Bracka #14.

Bank Gospodarstwa Krajowego

Bank Gospodarstwa Krajowego powstał w 1924 roku z inicjatywy ówczesnego premiera i ministra skarbu Władysława Grabskiego w wyniku fuzji: Polskiego Banku Krajowego, Państwowego Banku Odbudowy, Zakładu Kredytowego Miast Małopolskich [9] i Galicyjskiego Wojennego Banku Kredytowego [14]. Początkowo mieścił się w kilku budynkach w Warszawie [1].

Budowę według projektu Rudolfa Świerczyńskiego rozpoczęto 21 maja 1928 roku, a bank oddano do użytku 6 grudnia 1931 roku [10]. Przed przygotowaniem projektu Świerczyński odwiedził siedziby największych europejskich banków, aby przyjrzeć się tam rozwiązaniom. Plan budowy przewidywał realizację obiektu w ciągu 24 miesięcy. Koszt budowy wraz z wyposażeniem wyniósł 14 200 000 zł [14]. Projekt wyłoniono w drodze konkursu. Kierownictwo budowy objął Alfred Zacharjewicz. Projekt konkursowy przewidywał zabudowę całej powierzchni (8247.71 m2) między ul. Nowy Świat i ul. Bracką. Zrealizowano jedynie część o powierzchni 4835 m2 [1]. Początkowo zaplanowano budowę połączonych gmachów Banku Gospodarstwa Krajowego i Ministerstwa Robót Publicznych, jednak ostatecznie budynek ministerialny powstał gdzie indziej [4]. Ułatwiło to realizację, gdyż Ministerstwo Robót Publicznych przedstawiało znaczne zastrzeżenia do projektu [3].

Od czerwca do września 1928 roku wykonano koparką wykop głębokości 3-6 metrów. Sąsiednie ściany zostały podparte rusztowaniami. Murowanie wykonano z wypalonej cegły na zaprawie cementowej, z dodaniem żelaza. Teren pod fundamenty wzmocniono 1200 stożkowymi palami betonowymi, zbrojonymi systemem Raymonda, gdyż struktura geologiczna (naprzemienne warstwy gliny i piasku wodonośnego) wskazywała możliwość osiadania. Następnie przystąpiono do wykonania konstrukcji żelbetowej, opracowanej przez inż. Ludwika Tylbora. Prace prowadzono na trzy zmiany, zatrudniając do 300 robotników. Roboty kamieniarskie i instalacyjne wykonywano nawet w zimie, ogrzewając teren budowy piecami. Żelbetowy komin centralnego ogrzewania wyprowadzony został ponad dach czwartego piętra. Ściany zewnętrzne zostały wykonane z cegły dziurawki o grubości 41 cm [1], a ścianki działowe z cegły trocinowej [22]. Wszystkie elementy nośne zostały wzmocnione poprzez kilkukrotne zwiększenie wartości wynikających z obliczeń, gdyż gmach miał wytrzymać nadbudowę oraz wstrząsy sąsiedniego tunelu kolejowego. Skład materiałów znajdował się na placu przy ul. Spiskiej, a materiał dowożono samochodami w ilości potrzebnej na jedną dobę prac. Z powodu wielkości i masy skarbca wykonano specjalne w nim betonowanie [1].

W 1937 roku budynek wieńczył neon "Podróżuj LOTEM" [17].

W 1939 roku w budynku centrali zatrudnionych było około 700 pracowników [9].

6 września 1939 roku zbiory banku (najważniejsze dokumenty banku, papiery wartościowe, depozyty z Pelplina i Biblioteki Narodowej, m.in. Biblia Gutenberga, Kazania Świętokrzyskie, partytury Chopina oraz 2.4 mln złotych w gotówce) zostały ewakuowane specjalnym pociągiem. Ewakuowano także 350 pracowników centrali wraz z rodzinami [9].

26 września 1939 roku w prawe skrzydło trafiła półtonowa bomba niemiecka, niszcząc dach i żelbetowe konstrukcje aż do trzeciego piętra. Łącznie na budynek spadło 9 bomb. Po upadku Warszawy gmach zajęli Niemcy, zgadzając się na przeprowadzenie w nim przez polskich specjalistów robót remontowo-budowlanych, aby usunąć skutki bombardowań [5].

Podczas okupacji jedna z kas pancernych w gmachu służyła do przechowywania środków finansowych Armii Krajowej. W 1942 roku w centrali zatrudnionych było 360 pracowników. W sierpniu 1944 roku budynek zajęły niemieckie oddziały i stacjonowały w nim do końca Powstania Warszawskiego. Po Powstaniu budynek nie został zniszczony przez wojska niemieckie. Pod koniec 1944 roku Niemcy wywieźli ze zdewastowanych wnętrz gmachu BGK maszyny, dywany, cześć akt oraz 30 mln zł wydobytych ze skarbca przez otwór pod drzwiami (których nie udało im się wysadzić) [9].

Na wolnej działce od strony ul. Brackiej znajdował się okrągły bunkier-schron. Niemcy przedostawali się do niego podkopem z gmachu banku [21].

W 1945 roku gmach został przejęty przez Zarząd Miejski m. st. Warszawy, a później przez Prezydium Rady Narodowej. Przystąpiono do remontu pomieszczeń i powrócono do pomysłu rozbudowy gmachu. Zatwierdzony został projekt rozbudowy stworzony przez arch. Hipolita Rutkowskiego, przewidujący dodanie 12 przęseł o siedmiu kondygnacjach naziemnych od strony al. Jerozolimskich oraz połączonego z nimi skrzydła od ul. Brackiej i od południa (obecnie ul. Mysiej) [2] dla Ministerstwa Energetyki [15]. Początkowo dobudowane skrzydło było o dwa piętra niższe, w późniejszym okresie wyrównano wysokość starej i nowej części [11]. Rozbudowę wykonano w latach 1955-1956 [20]. Na elewacji nowego skrzydła (od strony ul. Mysiej), pojawiły się kolejne płaskorzeźby dłuta Jana Szczepkowskiego. Artysta zrealizował trzy supraporty z alegoriami żywiołów: Ognia, Wody, Powietrza [2].

Architekt Witold Matuszewski w 1950 roku popełnił samobójstwo, skacząc z trzeciego piętra gmachu banku [23].

W wyniku reformy systemu bankowego działalność BGK została przerwana. Wśród kolejnych użytkowników gmachu dominowały banki: Bank Inwestycyjny, Narodowy Bank Polski, Powszechna Kasa Oszczędności, Powszechny Bank Kredytowy, Bank Przemysłowo-Handlowy. W latach 1957–2001 [6] działała tu Polska Agencja Prasowa [5].

W 1965 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków [16].

BGK odzyskał swoją historyczną siedzibę w 1997 roku. W 1999 roku wymieniono drzwi i obudowy wnęk obu wejść (na wykonane z blach nierdzewnych). Marmurowe posadzki i schody obu przedsionków zastąpiono płytami granitowymi, a w prawym przedsionku zainstalowano platformę dla osób niepełnosprawnych [5].

W 2000 roku zamontowano między wejściami do budynku logo BGK [5].

W latach 2010-2011 był prowadzony przez architekta Stanisława Sołtyka remont elewacji, a wykonawcą robót była firma Adexbud. W elewacji wstawiono 1823 fleki (kawałki elewacji, które wycięto i zastąpiono nowymi). Ponieważ andezyt nie jest już wydobywany, fleki wykonano z materiału kuru grey, pochodzącego z Finlandii, o zbliżonych właściwościach i kolorze. Umieszczono 55 750 kotw zabezpieczających płyty elewacji. Odbyło się też czyszczenie elewacji, wymiana części parapetów ołowianych, wykonano fugi mineralne i ołowiane. Na elewacji pozostawiono wgłębienia po kulach karabinowych z czasów II wojny światowej [5].