CEDET (Centralny Dom Towarowy, CDT, CeDeT, Centralny Dom Dziecka, Dom Towarowy Smyk) to budynek przy ul. Brackiej #15/19 z pierzejami przy ul. Kruczej oraz przy al. Jerozolimskich, przykład powojennego modernizmu. Gmach ukończono już po wprowadzeniu doktryny socrealizmu, przez co jego forma spotkała się z ostrą krytyką [1]. Zbigniew Ihnatowicz spędził z tego powodu pół roku w więzieniu, a budowę dokończono według rysunków innej ekipy [31]. CDT jest jedynym w architekturze polskiej tamtego czasu przykładem zrealizowania pięciu punktów architektury nowoczesnej Le Corbusiera. Ma wolny plan, wolną elewację, słupy-podpory, dach-ogród i pasy okien [37].

CeDeT

CeDeT powstał jako obiekt bardzo nowoczesny i funkcjonalny [1]. Był pierwszym po wojnie budynkiem o całkowicie przeszklonej elewacji [30]. Olbrzymie witryny sklepowe [31] ustawione były frontem do al. Jerozolimskich [1]. Miał olbrzymie, szklane, obłożone i rozdzielone dębem okna [1]. Tak podzielona fasada nie była pomysłem architektów, lecz konsekwencją braku możliwości wyprodukowania wielkich tafli szkła [12]. Zainstalowano na nich niestosowane dotychczas w Polsce zasłony przeciwsłoneczne [1]. Miały się składać z poprzecznych płyt, przypominających żaluzje [30]. Na południowej elewacji przewidziano umieszczenie konstrukcji na reklamy [1]. Fasada była ozdobiona neonem [1]. Władza zabroniła natomiast położenia na elewacji dekoracyjnej mozaiki autorstwa Wojciecha Fangora [31] i Jerzego Tchórzewskiego [41]. Na podłogach był drewniany parkiet, nieustannie myty ręcznie. Warszawskie dziewczynki straszono myciem podłóg w CDT [39].

Drugą elewację zajmowała hala spożywcza Delikatesów od ul. Brackiej [1], gdzie umieszczono markizę wspornikową oraz cztery owalne glorietty służące za ujęcie wyrzutni wentylacyjnych. Ich forma, podobnie jak zaokrąglone narożniki, nawiązywała do stylu marynistycznego [28]. Handlowy parter głównego budynku miał bezpośrednie połączenie z halą spożywczą [30]. Znajdujący się przy trzeciej elewacji od ul. Kruczej biały blok o tynkowych ścianach spełniał rolę biurowca [28].

Budynek miał żelbetową konstrukcję [31], siedem kondygnacji naziemnych (35 metrów wysokości [38]) i dwie podziemne [30]. Wnętrza były przestronne i dobrze doświetlone dzięki przeszkleniom. Do przebudowy obiektu na antresoli znajdował się otwarty taras [1] Powstał również użytkowy taras na dachu, z zadaszeniami [31]. Komunikację zapewniało sześć ośmioosobowych wind, a każde piętro wyposażone było w niezależne od pozostałych schody ruchome. Były to drugie schody ruchome w Warszawie (pierwsze były przy trasie W-Z na Starym Mieście [34]) [1] i pierwsze ruchome schody wewnętrzne w stolicy [28]. Sprowadzono je z socjalistycznych Węgier. Były trzy razy cięższe niż ówczesne francuskie, dlatego do budynku trzeba było wstawić dodatkowe filary, aby cała konstrukcja się nie zawaliła [32]. Budynek posiadał również cztery windy towarowe. Dogodne wyjścia zapewniały cztery klatki schodowe, z których dwie skrajne, jako schody bezpieczeństwa, wyprowadzały na ul. Bracką i ul. Kruczą. W holu części handlowej umieszczono terakotę, na piętrach posadzkę dębową, a w podziemiach podłogę z betonu wzmacnianego szkłem lub stalowymi opiłkami [1]. Była też klatka schodowa ze stopniami wyłożonymi błyszczącą miką, z której korzystało się, gdy schody ruchome ulegały awarii [26]. Zamontowano też urządzenia przeciwpożarowe [1]. Budynek opleciono rurami w stropach, z których deszczownice miały tłumić pożar w zagrożonym segmencie sali. Jednocześnie system miał zawiadomić strażnika na dole [30]. Był to również jeden z pierwszych powojennych budynków wyposażonych w parking podziemny [1].

Nowy CEDET

Powierzchnia całkowita sześciopiętrowego budynku wynosi 35000 m2. Biura zajęły 15000 m2, a lokale handlowe i usługowe 7000 m2. Budynek jest projektem Immobel Poland. Generalnym wykonawcą inwestycji została Korporacja Budowlana Doraco. Obiekt ma cztery kondygnacje podziemne ze 140 miejscami parkingowymi [36] na trzech poziomach [5]. Na część handlową przeznaczono poziomy od -1 do 1. Koszt inwestycji wraz z zakupem gruntu ma wynieść ponad 400 mln zł [36].

Autorem koncepcji jest konsorcjum pracowni architektonicznych: AMC Andrzej Chołdzyński i RKW Rhode Kellermann Wawrowsky [13]. Projekt powstał we współpracy z Grzegorzem Ihnatowiczem, architektem i synem projektanta pierwszego CEDET-u [31]. Podstawowe prace modernizacyjne założyły zachowanie konstrukcji budynku i przywrócenie historycznej elewacji. Od strony al. Jerozolimskich zaplanowano powierzchnie biurowe a u zbiegu ul. Brackiej i ul. Kruczej zupełnie nową część [13], gdzie nowoczesny szklany budynek zajmie miejsce po murowanym biurowcu, po delikatesach oraz po parkingu [8]. Wejście do części biurowej ma prowadzić od ul. Kruczej. Biura będą obsługiwane za pomocą pionu komunikacyjnego położonego w centralnej części, który będzie łączył całość budynku [13].

Firma zapowiedziała powrót do starej nazwy i inwestycja funkcjonuje jako CEDET [3]. Na elewacji ma pojawić się spiralny neon z nazwą CDT. Powrócą też dawne pionowe i poziome podziały okien. Zaproponowano podcienia, które mają otwierać widoki na przyziemie, a wycofana ostatnia kondygnacja ma zapewnić wystarczający dostęp światła w pobliskich domach. Intrygująco zapowiada się ostry, ekspresjonistyczny narożnik ul. Zgoda i ul. Szpitalnej [10]. Wewnątrz powstanie zupełnie nowe patio [3]. Na trzecim piętrze w budynku ma rosnąć drzewo. Wokół niego architekci chcą rozmieścić kawiarniane stoliki, czytelnię i restaurację. Mają zostać zrealizowane mozaiki, które zaprojektował dla oryginalnego budynku Wojciech Fangor [10].

Fasada od strony al. Jerozolimskich ozdobiona była neonem w kształcie spiralnej strzałki oraz trzech ułożonych pionowo liter: C, D, T [27]. Spiralną strzałkę zaprojektowano i wykonano w NRD. Była to forma podziękowania za udostępnienie jednego piętra CDT-u na potrzeby wystawy o niemieckich artykułach użytkowych. Po pożarze w 1975 roku zniszczony neon nie został odnowiony [29].

Ul. Bracka została uregulowana około 1770 roku [18]. Był to trakt łączący Grzybów z Ujazdowem, jednocześnie zachodnia granica jurydyki Bożydar-Kałęczyn [19]. Przed końcem XVIII wieku zabudowa ulicy składała się z drewnianych domów i dworków [18].

W 1808 roku przy ul. Brackiej stały trzy kamienice (w miejscu późniejszych kamienic przy ul. Brackiej #17 i #19). W kamienicy przy ul. Brackiej #17 w 1905 roku działała prywatna Szkoła Przygotowawcza pani Eugenii Biedaj [22]. Z kolei w 1912 roku działała tam Wyższa Szkoła Gospodarstwa Domowego Marty Norkowskiej [25].

Przy al. Jerozolimskich #16 w 1895 (1880) roku powstała neorenesansowa kamienica. W okresie międzywojennym tę trzypiętrową kamienicę nadbudowano o dwa piętra według projektu Adolfa Ihnatowicza Łubiańskiego. Została zniszczona w 1944 roku [14]. Z kolei kamienica przy al. Jerozolimskich #14 powstała między 1895 i 1897 rokiem według projektu Karola Kozłowskiego [15].

Po wytyczeniu al. Jerozolimskich, w latach 1823-1824 na narożnym placu u zbiegu obu ulic wystawiono niewielki budynek Koszar Drogi Jerozolimskiej (al. Jerozolimskie #12 róg Bracka #15) [18]. Później w tym miejscu funkcjonowała Wojewódzka Komenda Policji Państwowej [17]. Po zniszczeniach we wrześniu 1939 roku budynek częściowo rozebrano, zostawiając sam parter, który uległ niemal całkowitemu zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego [20].

Na niezabudowanej części posesji przy Wojewódzkiej Komendzie Policji zbudowano w drugiej połowie lat 30-tych XX wieku parterowy pawilon handlowy [17]. Od frontu tworzyło go pięć podwójnych witryn. Pawilon został zniszczony w 1944 roku [16].

W dwudziestoleciu międzywojennym do kwartału przypisane były ponadto adresy ul. Widok #1 i ul. Widok #3.

W 1939 roku kilka kamienic zostało spalonych w wyniku niemieckich bombardowań [19], ale walki nie przyniosły większych zniszczeń [18]. W 1941 roku okupanci wprowadzili nową nazwę ul. Brackiej: Ordenstrasse (Zakonna) [24].

Podczas Powstania Warszawskiego na rogu al. Jerozolimskich, toczyły się ciężkie walki [19]. Przy barykadzie na skrzyżowaniu ul. Brackiej i al. Jerozolimskich 3 sierpnia 1944 roku zostali zmasakrowani cywile tworzący żywą tarczę. Uciekających zakładników Niemcy rozstrzeliwali lub obrzucali granatami. Śmierć poniosło około 50-60 cywilów [21]. Po kilkugodzinnej walce Niemcy opanowali odcinek al. Jerozolimskich od ul. Nowy Świat do ul. Marszałkowskiej [18]. Z kolei grenadierzy wschodniopruscy wymordowali mieszkańców domu przy ul. Brackiej 17 [24].

Powstańcy zajmowali stanowiska bojowe po obydwu stronach ul. Brackiej. Na stanowiska z kwatery przy ul. Widok 1 przechodziło się przez otwór w murze, obok leżącego niewypału z działa kolejowego, następnie do bramy w ruinach domu przy ul. Brackiej 17, gdzie było coś w rodzaju prymitywnej wartowni. Czuwało tu dwóch ludzi z granatami i automatem. Na położonej zamiast podłogi desce na pierwszym piętrze w ocalonej ścianie był otwór służący jako strzelnica. Jeden z karabinów maszynowych znajdował się na balkonie pierwszego piętra. Cała jezdnia przed barykadą łączącą budynki Bracka 17 i 18 zasłana była wielką ilością niewypałów od granatników niemieckich i granatów ręcznych. Na barykadzie znajdowało się również siedem powstańczych min przeciwczołgowych [23].

Po upadku Powstania, gdy walki ustały, na skrzyżowaniu al. Jerozolimskich i ul. Brackiej można było zobaczyć niezwykły widok: dwa rzędy ludzi stojących naprzeciwko siebie wzdłuż al. Jerozolimskich. Polacy od strony ul. Brackiej, z pepeszami, po drugiej uzbrojeni Niemcy. Stojący rozmawiali swobodnie ze sobą, częstowali się papierosami [35].

Po II wojnie światowej nastąpiło ograniczenie roli handlu prywatnego oraz podporządkowanie państwu handlu spółdzielczego. W takich warunkach powstał budynek Centralnego Domu Towarowego [7]. Został zaprojektowany w latach 1947-1948 przez Zbigniewa Ihnatowicza oraz Jerzego Romańskiego [1]. W 1948 roku przystąpiono do budowy gmachu [7]. Budowa trwała trzy lata. Budynek otrzymał I nagrodę w konkursie SARP z 1948 roku, został też wyróżniony przez Muzeum Architektury we Frankfurcie nad Menem w kolekcji architektury XX wieku [31]. Było to ostatnie wówczas dzieło polskiego modernizmu [2]. Budynek krytykowali przedstawiciele realizmu socjalistycznego, który zaczął obowiązywać w Polsce od 1949 roku [31]. Kiedy partia nakazywała lanie betonu, architekci postawili budynek cały ze szkła [8]. Chociaż nie spodobał się władzom Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zyskał uznanie mieszkańców Warszawy. O Cedecie mówiło się, że jest jak latarnia w mieście pełnym ruin [7]. Nie przyjęto go jednak bezkrytycznie, gdyż Warszawiacy oczekiwali najpierw odnowienia miejsc, które stanowiły o tożsamości stolicy: Starego Miasta, Traktu Królewskiego, al. Jerozolimskich. Modernizm ze szkła i stali kojarzył się z czymś martwym [8].

Centralny Dom Towarowy otwarto 22 lipca 1951 roku [31]. Był to pierwszy nowoczesny dom handlowy Warszawy [7]. W 1952 roku otwarto na ostatnim piętrze Stolicę, największą restaurację w Warszawie z widokiem na al. Jerozolimskie [31]. Jeżeli zakupy zmęczyły klientów, mogli oni odpocząć w kawiarni na pierwszym piętrze. W restauracji wieczorami odbywały się dancingi [7]. Restauracja na dachu mieściła 400 osób, a kawiarnia na antresoli 200 osób [27]. Budynek miał sześć pięter, 7000 m2 powierzchni i zatrudniał 1200 osób obsługi. Można tam było kupić szkło, porcelanę, odzież, obuwie i galanterię, artykuły żywnościowe, tkaniny, fortepiany czy meble. Klient wchodził wprost na ruchome schody, które rozwoziły ludzi na piętra. Tam czekał towar, można go było dotknąć, przymierzyć, sprawdzić jak działa. Personel miał podpowiadać, radzić, a nie bronić produktów schowanych za ladą. Podziemny parking zapewniał sprawne zaopatrzenie sklepu przez całą dobę, a system wind bezkolizyjne dostawy na piętra, bez konieczności wywieszania tabliczki "Dostawa towaru" [8].

Po otwarciu przez trzy dni przewinęło się 80 tys. gości. Gmach został tak pomyślany, aby mógł obsłużyć dziennie około 20 tys. osób. Schody mogły przewieźć 8 tys. osób w ciągu godziny. Dla kupujących ustawiono 100 kas. Ogromny kompleks mieścił się w przestronnych salach, wspartych na trzech szeregach kolumn. Pod błękitnymi, żółtymi i różowymi sufitami zwisały w długich szeregach jarzeniowe lampy, ujęte w gipsowe osłony przeciwodblaskowe. Prostokątne gipsatury o zoobotanicznej ornamentyce, zdobiące sufity, biało-matowe głowice kolumn, profilowane gzymsy, biegnące przez całą długość gmachu, wiązały się ze sobą. Cedet był w pierwszych tygodniach doskonale zaopatrzony, szybko jednak zaczęły się braki takie jak w innych sklepach. Schody ruchome zaczęły się psuć i ponieważ częściej stały niż chodziły, dorobiły się miana "schodów nieruchomych". Podobnie było z windami, połowa z reguły była nieczynna [30].

W CDT rozegrała się pogoń tytułowego Złego za Marynosem w książce Leopolda Tyrmanda. Tyrmand opisuje, że budynek znajdował się wtedy od kilku tygodni w stanie przeróbek i remontów, sprzedaż prowadzona była wyłącznie w kilku działach, a kawiarnia na pierwszym piętrze i restauracja na szóstym były nieczynne. CDT wystąpił również w filmie Ósmy dzień tygodnia z 1958 roku [31]. Także jedna ze scen filmu Lekarstwo na miłość odbywała się na tarasie kawiarni na antresoli [1]. Również w delikatesach kręcono wiele filmów, miedzy innymi teledysk do piosenki Wojciecha Młynarskiego "Och Ty w życiu".

W latach 60-tych XX wieku al. Jerozolimskie zostały przebudowane i poszerzone. W 1961 roku dokonała się przebudowa odcinka Nowy Świat - Marszałkowska [20].

Gdy doktryna socrealistyczna minęła, zawieszono na gmachu słynny neon. Ponadto, z okazji Świąt Bożego Narodzenia, zawieszano okolicznościowe światełka [7].

W połowie lat 60-tych XX wieku nie było dnia bez kogoś ważnego na zakupach. Gdy na pokazowe zakupy przyszedł Józef Cyrankiewicz i odwiązał linkę dzielącą go od stanowiska z koszulami, otrzymał reprymendę jakiejś sprzedawczyni: nie widzisz, że zagrodzone? Co ty jak krowa do zagrody wchodzisz? Przychodzili tu też Honecker, Ceausescu, Raúl Castro, czy żony Gierka i Jaroszewicza. Powstał specjalny salonik dla VIP-ów. CDT był przeznaczony jednak dla masowego odbiorcy. Gdy kierownictwo CDT zamówiło u Barbary Hoff kolekcję, przybył taki tłum, że musiała wkroczyć milicja (ludzie kradli nawet guziki) [8].

Pokazy mody w kawiarni na szóstym piętrze urządzały Moda Polska, Cora, Modny Strój, Bytom. Budowano niewysoki podest dla modelek, a widownia siedziała przy stolikach rozsuniętych na boki. Bywały również tzw. pokazy-błyskawice, kiedy modelki ubierały się w rzeczy, które wisiały na wieszakach w sklepie i chodziły między półkami, a przez megafon ogłaszano miejsce pokazu [8].

Mimo że budynek był prawie całkowicie przeszklony, wewnątrz panowała ciemność, bo regały z towarami poustawiano pod ścianami, zasłaniając dopływ światła. Stało się tak, ponieważ z otwartych stoisk kradziono wielokrotnie więcej, a straty musiały pokrywać sprzedawczynie. Kobiety pobudowały stoiska w kształcie podkowy aby obserwować kupujących. Kiedy i to nie pomogło, zagrodziły wstęp sznurami, wpuszczając tylko małe grupy [8].

W 1971 roku przeniesiono tu Centralny Dom Dziecka (CDD), mieszczący się wcześniej w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich [1]. Na półkach pojawiło się więcej zabawek, zeszytów, kredek i rowerów [8]. Zaczęła działać tu wtedy również kawiarenka Baba Jaga.

Umieszczone na ostatnim piętrze zabawkowe automaty słoni robiły furorę wśród dzieci w latach 80-tych XX wieku. Dla młodszych był kącik, w którym rodzice mogli spokojnie pozostawić swoje pociechy. Oprócz zabawek, w boksach na ścianach wisiały tam telefony. Po podniesieniu słuchawki leciała bajka dźwiękowa [40].

Pożar

21 września 1975 roku około godziny 20:00 w budynku wybuchł pożar. Zapaliło się szóste piętro z dywanami, wykładzinami podłogowymi i tkaninami. Pożar objął trzy piętra. Ogień przemieszczał się ruchomymi schodami. Około 20:30 nastąpił wybuch od strony ul. Kruczej i al. Jerozolimskich. Wypadły szyby, a o godzinie 22:00 płonął już cały budynek. Ogniem zajęły się towary z tworzyw sztucznych (płomienie miały przez to nietypowe barwy jasnoniebieskie, seledynowe, zielone i fioletowe). Ugaszono go po północy. Zniszczone zostało całkowicie wnętrze, natomiast cała betonowa konstrukcja ocalała [1]. Ponieważ dwa dni później zapalił się nowo wybudowany Most Łazienkowski, ludzie podejrzewali zamach [2].

Za przyczynę przyjęto zatarcie łożysk niewyłączonego mechanizmu schodów ruchomych. Władze postanowiły wyremontować CDT. Zmieniono wiele z pierwotnego wyglądu, uproszczono fasadę i zrezygnowano z detali wykończenia [1]. Była to realizacja pierwotnego pomysłu Ihnatowicza, gdyż w latach 50-tych XX wieku nie było możliwości technicznych [11]. Charakterystyczne przeszklenia zastąpiono przyciemnianymi szybami [31], przez co budynek stał się wizualnie o wiele cięższy [7].

Odbudowa trwała dwa lata. Przeprowadzono konkurs na nową nazwę [34] i obiekt stał się częścią Domów Towarowych Centrum [9] jako Smyk, otwarty w grudniu 1977 roku. Smyk był największym w Polsce sklepem z zabawkami, akcesoriami oraz modą dla dzieci i młodzieży [31]. Do kasy prowadziły dwie kolejki: priorytetowa dla matek z dziećmi i normalna. Matek z dziećmi było tyle, że stało się w tej właśnie kolejce znacznie dłużej [8].

W Smyku było kilka wypadków na schodach, gdyż ze względu na rok powstania i zastosowane mechanizmy nie należały do najbezpieczniejszych. Półtoraroczny malec stracił palec u dłoni po tym, jak potknął się. W 1998 roku trzyletnia Ania straciła dwie trzecie małego palca lewej dłoni. Pod jedną z klientek jeden ze stopni usunął się spod nóg. W odpowiedzi dyrekcja Smyka przy wjeździe na schody powiesiła tabliczkę z prośbą, by klienci uważali na dzieci [33].

W 2000 roku Smyk stał się samodzielnym sklepem [9]. Został wydzielony ze spółki Domy Towarowe Centrum jako spółka Smyk, która utworzyła markę sklepów z artykułami dla dzieci [1]. Ostatnie lata użytkowania, w związku z brakiem remontów, pogorszyły zły stan techniczny w obrębie górnych kondygnacji [3].

W ostatnich latach istnienia Smyka, na parterze i na pierwszym piętrze działał McDonalds [7].

Budynek często szpeciły reklamy wielkoformatowe. Warszawiacy stracili cierpliwość, gdy elewację Smyka zasłonił ogromny baner reklamujący program MTV Warsaw Shore. Po fali protestów Rada Warszawy przyjęła oficjalne stanowisko wyrażające krytykę reklam na Smyku [31].

W 2006 roku wojewódzki konserwator zabytków wpisał Smyka do rejestru zabytków. Objął ochroną tylko główną bryłę budynku, bez skrzydła biurowego i parterowej części mieszczącej delikatesy, a za cenne uznał tylko elementy sprzed 1953 roku, sprzed pożaru [37].

W 2008 roku zaplanowano przebudowę [9], jednak nie doszła ona do skutku.

W 2011 roku budynek kupił belgijski inwestor [31]. 11 czerwca 2013 roku był ostatnim dniem, w którym funkcjonował tu Smyk [6]. 17 czerwca 2014 roku została udzielona zgoda na przebudowę Smyka [13] na biurowiec przez spółkę Immobel. Obiekt został zburzony z wyjątkiem konstrukcji żelbetowej. Tak duży zakres wyburzeń zaakceptował stołeczny konserwator zabytków uznając, że to jedyny fragment oryginalnej konstrukcji, który przetrwał pożar [1]. Budowa wzbudziła wiele kontrowersji. W lutym 2015 roku została rozebrana parterowa część Delikatesów [3], następnie biurowiec na tyłach gmachu, a na samym końcu budynek frontowy [27]. Aby nowemu gmachowi zapewnić stabilizację, po zakończeniu prac demontażowych i usunięciu gruzu, ma powstać budowa ściany szczelinowej w technologii torkretu wraz ze wzmocnieniem ścian [3].

Do 26 lipca 2014 roku nazwę DH Smyk nosił pobliski zespół przystankowy [27].