Projekt Osiedle Bohema przy ul. Szwedzkiej #20 [1] to rewitalizacja XIX-wiecznej fabryki oraz dobudowa nowych budynków mieszkalnych i biurowo-usługowych. Całość uzupełnia przestrzeń na aktywność kulturalną i społeczną [16]. Wokół zachowanego 80-metrowego ceglanego komina znajdzie się otwarty dla mieszkańców plac [23]. W tym miejscu będą się odbywać koncerty, spektakle, kino plenerowe [16].

Pierwszy etap prac zakłada budowę trzech budynków (dwa 7-kondygnacyjne oraz jeden 4-piętrowy), w których znajdą się 303 mieszkania od 27 do 135 m2 [16] oraz 8 lokali usługowo-handlowych. Mieszkańcy będą mieli do dyspozycji 312 miejsc parkingowych. Łączna powierzchnia użytkowa I etapu wyniesie 15 800 m2 [15]. Nowe budynki mają nawiązywać do istniejących zabytków dzięki dużym płaszczyznom z cegły. Na elewacjach pojawią się także stalowe elementy balustrad. W częściach wspólnych inwestor wykorzysta cegły rozbiórkowe, pochodzące z istniejących obiektów [16]. Nowe budynki, położone na północ od Warzelni, o oznaczeniach K i H mają mieć 3.01 metra wysokości (budynek K) i 3.74 metra wysokości (budynek H) [31]. W centralnej części kompleksu, od wschodu, powstaną dalsze budynki mieszkaniowe (całkowita liczba mieszkań ma wynieść ok. 800 [19], zaplanowano dwa rzędy sześciopiętrowych domów o nowoczesnej architekturze [23]), a od ul. Szwedzkiej nowoczesne biura [19].

Zespół mieszkaniowo-usługowy w postaci loftów oraz softloftów odpowiada rynkowemu zapotrzebowaniu na unikalne i nieco ekstrawaganckie mieszkania w modnej okolicy. Zaplanowano tu ok. 1000 mieszkań oraz ok. 6 tys. m2 powierzchni usługowej i biurowej. Powierzchnia mieszkaniowa w budynkach historycznych wynosi ok. 15 tys. m2, a powierzchnia mieszkaniowa w nowych apartamentach ok. 45 tys. m2. Powierzchnia terenu to ponad 4 ha. Jest to największa tego typu inwestycja na Pradze. Projekt zagospodarowania terenu zakłada likwidację ruchu kołowego na obszarze osiedla. Miejsca parkingowe zlokalizowano w wielopoziomowych garażach podziemnych. Przestrzeń pomiędzy budynkami tworzą ciągi piesze, place zabaw i zieleńce [41]. Bohema poza częścią mieszkalną oferuje także punkty handlowe, restauracje, a nawet własny browar [29]. Miłośnicy jedzenia będą mogli spróbować specjałów z całego świata w food markecie o powierzchni 2000 m2, powstanie również szereg restauracji [13].

W drugiej połowie 2018 roku miał rozpocząć się drugi etap prac, czyli rewitalizacja starych pofabrycznych obiektów [15]. Kompleks obejmuje szereg zabytkowych budynków z czerwonej cegły (glicerynownia, warzelnia, kotłownia z kominem, budynek produkcyjny fabryki lamp) [1]. Cały teren objęty jest ochroną konserwatorską [41]. Budynki nawiązują do burgowego stylu architektury obronnej (architektura przemysłowa Rohbau [35]) [1] i obejmują dawny zakres numerów od 8/12 (Akcyjne Towarzystwo Fabryki Lamp) do 22/26 (Towarzystwo Akcyjne Praga) [30], rozszerzone później do nr 36.

Za projekt architektoniczny części mieszkaniowej odpowiada Grupa 5 Architekci, a część komercyjną obejmującą budynki Warzelni, Kotłowni i Glicerynowni przygotowała pracownia SUD Architects. Rewitalizowane budynki Bohemy zachowają swoje historyczne nazwy [16]. Inwestorem jest Okam Capital, a Firma Unibep jest generalnym wykonawcą I etapu [5].

Warzelnia jest budynkiem z 1899 roku, przekształconym w latach 20-tych XX wieku. Ma plan nieforemnego czworoboku zwężającego się w stronę północno-zachodnią. Jest dwukondygnacyjna z rodzajem wystawki na szczycie w części zachodniej, murowana z cegły i nieotynkowana. 18-osiowa elewacja od strony ulicy ma prosty podział lizenami, które nadają jej klasycyzującego charakteru. Okna zamknięte zostały prostymi nadprożami. Nie zachowało się wyposażenie techniczne [1]. Budynek został przeznaczony na handel, usługi i biura. Powierzchnia całkowita wynosi 2838.55 m2, wysokość: 3.38-9.51 metra [31].

Glicerynownia została zbudowana w 1899 roku [19]. To budynek na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym z szybem wentylacyjnym pośrodku, dwukondygnacyjny z niską dolną kondygnacją (przyziemie), murowany z cegły, nietynkowany. 9-osiowa elewacja została rozczłonkowana półkoliście zamkniętymi blendami, w których umieszczono okna. Dolne zostało zamknięte prosto, górne wyższe, półkoliście [1]. Budynek został przeznaczony na handel, usługi, restauracje i biura. Powierzchnia całkowita wynosi 3221.29 m2, wysokość: 3. 82-4.05 metra [31].

Kotłownia została zbudowana w 1925 roku w ramach rozbudowy przez koncern Schichta. Dostarczała parę oraz ciepło do wszystkich obiektów fabrycznych, w tym do budynków mieszkalnych. Budynek jest na planie wydłużonego prostokąta, połączony z budynkiem warzelni. Jest jednokondygnacyjny, murowany z cegły, nieotynkowany, nakryty dwuspadowym dachem. Najciekawsza jest elewacja południowo-wschodnia: trójosiowa, podzielona lizenami, ze środkowym pseudoryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem i bocznymi murkami attykowymi. W szczycie znajduje się duże, półkoliste okno obramione wydatną, dekoracyjną, ceglaną archiwoltą. Pod szczytem, w przyziemiu, umieszczono trzy blendy zamknięte łukiem odcinkowym. W kotłowni zachowały się dwa stare, zabytkowe kotły (z 1918 i 1935 roku) [1]. Budynek został przeznaczony na handel, usługi i restaurację lub browar. Powierzchnia całkowita wynosi 588.57 m2, a wysokość 5.97 metra [31].

Na terenie znajduje się także komin, który do dzisiaj jest najwyższą budowlą na Pradze [34]. Komin powstał na początku XX wieku i ma 83 metry wysokości [20].

Budynek produkcyjny fabryki lamp powstał w 1888 roku [19]. Jest założony na planie litery L z dostawionymi oficynami, czterokondygnacyjny, a w części północno-zachodniej trójkondygnacyjny, murowany z cegły i licowany cegłą. Nakryty jest dachem dwuspadowym o niewielkim nachyleniu. Elewacje powtarzają podziałami układ wnętrz, przez co ukazana jest prosta, szkieletowa konstrukcja budynku. Ściany artykułowane są lizenami i szerokimi otworami okiennymi. W części narożnikowej, na rogu ul. Szwedzkiej i ul. Strzeleckiej znajduje się niewielki, czteroosiowy (z każdej strony) pseudoryzalit. W dolnej kondygnacji szerokie okna zostały zamknięte prostymi nadprożami. Okna drugiej i trzeciej kondygnacji, rozdzielone lizenami, ustawione są w pasach pionowych (dolne zamknięte prostym nadprożem, górne nadprożem w formie łuku odcinkowego). W narożnikach pseudoryzalitu okna zdwojono: w drugiej kondygnacji para prostych okien, w trzeciej biforium. Czwarta kondygnacja jest niższa, w formie mezzanina, z pasem zamkniętych łukiem odcinkowym mniejszych okien. Nad częścią ryzalitową elewacji umieszczono dekoracyjne szczyty: na osiach skrajnych murek attykowy z dekoracją ceglaną i blendami, nad osiami środkowymi trójkątne szczyty z okulusami pośrodku. Gzyms wykonany został z dekoracyjnie układanej cegły. Elewacja skrzydła północno-wschodniego jest tynkowana, z prostokątnymi oknami. Wewnątrz zachowano fragmenty wyposażenia: profilowane stopni klatki schodowej, balustradę z prętów z profilowanym pochwytem, windę towarową. Oryginalna jest również stalowa stolarka okienna [1].

Do budynku produkcyjnego przylegają od strony wewnętrznego dziedzińca magazyn centralny, wieża oraz pudełkarnia, a od strony ul. Strzeleckiej budynek elektryka [19]. Zgodnie z zapowiedziami w Magazynie Centralnym (ul. Strzelecka 46/48) przy wyjściu z metra powstanie aparthotel. Do 2022 powstaną w nim 202 lokale [29].

Do nieruchomości należał też narożny dom mieszkalny fabryki lamp, położony po drugiej stronie ul. Strzeleckiej [1].

Na tzw. Szwedzkich Górkach wznosiły się szczątki szańców i okopów. Mogły nie mieć nic wspólnego ze Szwedami, jednakże na polach Żerania, Bródna, Targówka i Pragi rozegrała się od 28 do 30 lipca 1656 roku największa bitwa potopu szwedzkiego pomiędzy wojskami Rzeczypospolitej wspomaganymi przez Tatarów, a armią szwedzko-brandenburską. Na niektórych mapach z epoki widać tam nierówności terenu [33].

W 1844 roku Józef Noskowski, właściciel folwarku Targówek znajdującego się na północ od starej Pragi podzielił w celach komercyjnych należące do niego tereny na kilkanaście kolonii. Jedną z nich, oznaczoną nr 12 i obejmującą ok. 13 hektarów, nabył od niego w 1861 roku Ksawery Konopacki. Od jego nazwiska grunty te zaczęło nazywać Konopacczyzną [2].

Od północy Konopacczyzna sąsiadowała z kolonią po Hregorowiczu Sołowiewie (granica przebiegała wzdłuż dzisiejszej ul. 11 listopada). Od wschodu dochodziła do granicy gór piaszczystych Dóbr Targówek (nazywanych też Łysymi Górami) mniej więcej na wysokości ul. Czynszowej i ul. Kowelskiej. Na południu oddzielała je od Kurakowszczyzny linia Kolei Warszawsko-Petersburskiej [2].

Konopacki wykorzystał fakt, że w sąsiedztwie ma zostać uruchomiony Dworzec Kolei Warszawsko-Petersburskiej i zaczął na zakupionych terenach wyznaczać ulice i parcelować place [2]. Ul. Szwedzką wytyczono około 1861 roku (co najmniej w 1876 roku istniała księga hipoteczna jednej z posesji [33]) na Szwedzkich Górkach, od czego wzięła się zarówno pierwsza nazwa ulicy (Górna), obowiązująca do 1891 (1889) roku jak i późniejsza (Szwedzka), która została nadana po włączeniu tych terenów do Warszawy [21].

Poza bliskością dworca i sąsiedztwem rzeki nie bez znaczenia były też niskie ceny gruntów. Za łokieć kwadratowy (0,355 m2) płacono około 20 kopiejek. Z czasem ceny dynamicznie się podniosły. Około 1880 roku sprzedawano taką samą działkę za cenę 10-krotnie wyższą (ponad 2 ruble). Konopacki uruchomił nowoczesny system kredytowania, opierający się na zaliczce i spłacie reszty z odsetkami w wysokości 5% [2].

W 1865 roku władze rosyjskie zatwierdziły plan Nowej Pragi. Cała dzielnica powstała jako zespół drewnianych budynków parterowych i jednopiętrowych, które były otoczone drzewami i drewnianym płotem. Wynikało to z obowiązującego do 1911 roku zakazu wznoszenia domów murowanych w pobliżu Cytadeli i Fortu Śliwickiego [2].

W 1889 roku Nowa Praga stała się częścią Warszawy [2]. Po jej włączeniu przy Szwedzkiej 16 działała do około 1896 roku XXXIII ochronka dla dzieci, prowadzona przez Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności [33].

Szwedzka nie należała wówczas do najprzyjemniejszych ulic. Zamiast drogi były wertepy i pasy zaschniętego błota. Miała trotuar z bruku i jedyną latarnię naftową (przedsiębiorcą, który dostarczył Pradze kilkudziesięciu latarń naftowych był p. Klejnerman [33]), przez co na większości ulicy panowały ciemności. Na dwóch krańcach znalazły się piaszczyste zaspy, które po deszczach stawały się błotnistym stawem [17].

Ulicy Szwedzkiej nadawały charakter zakłady przemysłowe zajmujące prawie w całości jej parzystą stronę. Na rogu z ul. Strzelecką (część południowa, ul. Szwedzka #8/12) wznoszą się mury Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Lamp [33]. W części północnej (ul. Szwedzka #22/26) działało Towarzystwo Akcyjne Fabryki Produktów Chemicznych Praga [30].

Towarzystwo Akcyjne Produktów Chemicznych Praga

Towarzystwo Akcyjne Fabryki Produktów Chemicznych Praga założone zostało w 1896 roku i zaplanowało budowę przy ul. Szwedzkiej fabryki. Jeden z założycieli, Henryk Welt, nabył za granicą patent na nowoczesną metodę fabrykacji kwasu siarczanego. Przy tym systemie produkcji zbędne były kosztowne platynowe aparaty koncentracyjne [2].

Fabryka została założona w 1899 roku [1]. W 1904 roku zatrudniała 100 [2] robotników, a kapitał zakładowy wynosił 600 tys. rubli (tyle co obrót roczny [2]). Firma produkowała głównie kwas siarczany (zwyczajny i dymiący) [1]. Rozwijała się dość szybko, w 1910 roku zatrudniała ponad 130 pracowników i powiększyła swój asortyment o takie wyroby jak farby, wosk pszczeli i wosk do podłóg oraz pastę do obuwia Stella [2]. Produkowała też cerezynę, wosk dla szewców do impregnacji, dla kabli i wazelinę. W 1910 roku do zarządu wchodzili Bronisław Goldfeder, Herman Levy, Reinhold Billig [1] i Gustaw Platz. Na wyposażenie techniczne fabryki składały się trzy maszyny parowe i jeden silnik elektryczny [2].

Początkowo zakład zajmował posesje nr 22 i 24. Przed 1914 rokiem zajmował już ciąg nieruchomości od numeru 22 do 34. Z tego okresu pochodzą zachowane do dziś budynki fabryczne (glicerynownia, warzelnia, kotłownia) o ozdobnych, ceglanych elewacjach, a także nieużywana już brama fabryczna. Zakład posiadał wysoki, 83-metrowy komin. Fabryki posiadała połączenie z siecią kolejową, gdyż przez jej teren przechodziły bocznice kolei obwodowej, których pozostałości nadal widać [32].

Akcyjne Towarzystwo Fabryki Lamp

Na posesji w XIX wieku znajdowały się zabudowania fabryki wosku Kowalewskiego [1].

Przedsiębiorstwo istniało już w 1879 roku [4], jednak akcyjne Towarzystwo Fabryki Lamp Bracia Brünner, Hugo Schneider i R. Ditmar powstało w 1899 roku. W zarządzie zasiadali: Adolf Rothstein, Aleksander Brünner, Jan Schneider-Dorffel, Maks Gurewicz i Marcin Rhein [2]. Fabryka powstała w 1869 roku na terenach należących do Ludwika Szwedego [20].

W 1905 roku Towarzystwo nabyło posesję na rogu ul. Szwedzkiej i ul. Strzeleckiej. Zabudowa fabryczna wraz z budynkami mieszkalnymi wzniesione zostały na przełomie XIX i XX wieku. Po przeciwnej stronie ul. Strzeleckiej firma zbudowała domy mieszkalne dla swoich pracowników [1] pod nr 46 i 48 [26]. Do dziś przetrwały trzypiętrowe hale fabryczne [4]. Pierwotnie od ul. Szwedzkiej mieściła się brama wjazdowa, później przeniesiona została [1] na koniec ul. Strzeleckiej [4]. Na terenie zakładów znajdowała się stacja paliw [7].

Spółka produkowała lampy naftowe, gazowe i elektryczne, kuchenki gazowe i naftowe, palniki, wyroby aluminiowe. W 1910 roku fabryka zatrudniała ok. 600 pracowników. Działał także silnik parowy o mocy 180 koni, a roczny obrót sięgał 1.2 mln rubli [1]. W 1910 roku skład fabryczny znajdował się na ul. Trębackiej 15 a biuro sprzedaży i wzorcowni na ul. Nowojasnej 6 [2].

Podczas I wojny światowej w czasie odwrotu Rosjan, znaczną część maszyn i urządzeń wywieziono do Rosji. Niemcy, którzy wkroczyli w 1915 roku, urządzili w budynkach fabrykę wełny drzewnej [2]. Według niektórych źródeł fabryka przetrwała jako Towarzystwo Akcyjne Zjednoczonych Fabryk Lamp i Wyrobów Metalowych Metallamp [26].

Spółka Akcyjna Wotitz

W 1919 roku Towarzystwo Akcyjne Fabryki Produktów Chemicznych Praga przeszło na własność firmy Józefa Wotitza. Wartość transakcji wyniosła 1.6 mln marek [20]. Wśród udziałowców Spółki Akcyjnej Wotitz znajdowali się przedstawiciele koncernu Schicht. Produkowano nadal mydło do prania i farby, rozpoczęto destylować żywicę na kalafonię i terpentynę [2].

Saturnia

W 1920 roku fabryka Wotitza stała się własnością Spółki Akcyjnej Saturnia, która w 1921 roku zmieniła nazwę na Przemysłowe Towarzystwo Przetworów Tłuszczowych Saturnia Spółka Akcyjna. W 1922 roku kapitał zakładowy wynosił 60 mln marek a dyrektorem zarządzającym był dr Józef Landau. Prokurentami byli Józef Wotitz i Zygmunt Moszkowski. Siedziba spółki znajdowała się przy ul. Królewskiej 6 (później przy ul. Marszałkowskiej 138) [2].

Saturnia Dostarczała hurtowo i detalicznie towary własnej produkcji takie jak tłuszcz jadalny Ceres, trzy rodzaje mydła: Jeleń-Schicht (pierwsza partia mydła marki Jeleń pojawiła się w 1921 roku), Saturnia i Merkur, proszek do prania Pochwała gospodyń oraz jak głosiła reklama „idealny środek samopiorący Radion”. Do produkcji mydła Jeleń-Schicht używano najlepszych gatunków tłuszczów roślinnych, w tym oleju kokosowego i palmowego oraz najlepszych tłuszczów zwierzęcych, posiadających do 75% zawartości kwasów tłuszczowych. W produkcji stosowano tłuszcze rozszczepiane nowoczesną metodę Krebitza. Produkcja mydła Jeleń-Schicht na większą skalę była możliwa dzięki nabyciu licencji od firmy Georg Schicht AG z Czechosłowacji [2].

W 1923 roku uruchomione zostały dwa nowe działy produkcji: rozszczepianie tłuszczów metodą zmydlania wapiennego oraz fabrykacja gliceryny [2].

W 1926 roku nastąpiło połączenie Saturni z fabryką Przetworów Tłuszczowych Trzebinia i tym samym podwyższenie kapitału zakładowego do 1.2 mln zł. Saturnia została wówczas pod względem technicznym najbardziej wyposażonym jak również największym przedsiębiorstwem przemysłu tłuszczowego w całej Polsce [2].

Wojskowa Wytwórnia Amunicji Karabinowej

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Fabryka Lamp przeszła pod polski zarząd wojskowy [2]. Po zakończeniu I wojny światowej na jej terenie utworzono Wojskową Wytwórnię Amunicji Karabinowej (WWAK) [2]. Była pierwsza państwowa wytwórnia amunicji w wolnej Polsce [20].

Wytwórnia została oficjalnie utworzona 2 lutego 1921 roku rozkazem gen. ppor. A. Kaczyńskiego, ówczesnego Szefa Departamentu Artylerii i Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych. Kierownikiem został kpt. S. Witkowski, dotychczasowy kierownik techniczny Warsztatów Amunicyjnych nr 1 w Warszawie. Nadzorował on przejmowanie zniszczonych pomieszczeń dawnej fabryki lamp, kierował remontem i przeróbkami hal oraz montażem maszyn [2]. Fabrykę uruchomiono w maju 1922 roku [20].

Z chwilą objęcia budynków przez WWAK fabryka wełny nie została całkowicie zlikwidowana i przez jakiś okres oba zakłady mieściły się razem [2].

WWAK składała się z trzech oddziałów produkcyjnych: łuskowni, kulowni i łódkowni oraz z oddziału mechanicznego, gdzie dla oddziałów produkcyjnych wykonywano narzędzia. Oddział łuskowni początkowo składał się z czterech kompletów maszyn kupionych od austriackiej firmy Rotha. Maszyny te były przystosowane do wyrobu amunicji austriackiej systemem Mannlichera, a po odpowiedniej przeróbce podajników maszyny przystosowano do wyrobu amunicji Mausera (wytwórnia produkowała przede wszystkim łuski, kule i łódki dla tej broni). Dziennie produkowano maksymalnie ok. 50 tys. łusek. Ponadto wykonywano zlecenia na produkcję naboi do szkolenia żołnierzy w ładowaniu i repetowaniu karabinu (wyrób własnego projektu), naboje do pistoletów automatycznych Browninga oraz naboje francuskie kaliber 8 mm [2].

Wytwórnia posiadała odziedziczone po fabryce lamp maszyny parowe, z których jedna, dwucylindrowa z kondensacją i stawidłem Widmana, poruszała stale transmisję wytwórni. Po zlikwidowaniu w 1922 roku Wytwórni Łusek i Łódek w Poznaniu, wszystkie maszyny z Poznania trafiły na ul. Szwedzką. Pozostałe maszyny zostały sprowadzone z Austrii [2].

Pod koniec 1921 roku wytwórnia zatrudniała 310 robotników i mogła wytwarzać rocznie 24 mln łusek i kul karabinowych. Fabryka osiągnęła pełną zdolność produkcyjną w maju 1922 roku. Od 1922 roku kierownictwo wytwórni zostało powierzone inżynierowi Feliksowi Kwaskowskiemu. W 1924 roku wytwórnia zatrudniała 595 osób, w tym 275 mężczyzn i 320 kobiet. Kobiety w oddziale segregacji przy specjalnie skonstruowanych stołach przeglądały każdą łuskę z osobna. Największa wydajność jednej przebieraczki wynosiła 8 000 łusek dziennie (norma wynosiła 5 000 sztuk dziennie). Przesegregowane paczki łusek były następnie kontrolowane przez starsze kontrolerki, które z każdej skrzynki sprawdzały losowo wybrane łuski [2].

Na terenie zakładów powstał w 1925 roku istniejący do dziś budynek kotłowni [30].

Wytwórnię, ze względu na trudności lokalowe, zlikwidowano latem 1925 roku [2].

Przemysł Tłuszczowy Schicht-Lever

Międzynarodowy koncern Schicht powstał w 1921 roku [28]. Z inicjatywy Związku Przemysłowców Polskich Lewiatan zakład Saturnia został w 1928 (1929 [4], 1923 [17]) roku mu sprzedany [2]. W ten sposób Schicht stał się największym przedsiębiorstwem w branży przetwarzania tłuszczu, gdyż produkował prawie 100% polskiej gliceryny i zapewniał 75% zapotrzebowania na mydło [1]. Jednocześnie Schicht nabył sąsiednią posesję mieszczącą dawne zakłady WWAK [2]. W nowo zakupionych budynkach uruchomiono produkcję perfumeryjno-kosmetyczną. Wytwarzano nadal proszek do prania Radion, mydła i glicerynę [1].

W 1926 roku firma uruchomiła drugą fabrykę w Trzebini [1]. W 1928 roku kapitał zakładowy wynosił 5.4 mln złotych, podzielony na 24 tys. akcji po 225 zł [30].

Fabryka stale się rozwijała i w 1930 roku oddział zatrudniał 812 osób. W tym czasie prowadzono rozbudowę zakładu [1]. Kapitał zakładowy został powiększony do 8.1 mln zł. Flagowymi produktami były mydło Jeleń-Schicht i Biały Jeleń, proszek Radion i tłuszcz jadalny (odpowiednik margaryny) Ceres. Produkowano też mydła terpentynowe (Merkur, Ptak, Soap, Suche), tekstylowe i szare [2]. W reklamach z epoki producent podkreślał, że mydło Jeleń jest „prawdziwe tylko z napisem Schicht”, a proszek Radion tak ułatwia pracę, że właściwie „pierze sam”. Dzięki tym produktom Warszawiacy rozpoznawali zakłady, a w potocznej mowie zaczęto je określać mianem fabryki Schichta [17]. W asortymencie firmy znajdowały się też oleje jadalne, gliceryna chemicznie czysta, techniczna i dynamiczna, środek piorący Lux oraz proszek do czyszczenia i szorowania VIM [2].

W 1934 (1930, 1935 [4]) roku w wyniku przejęcia akcji przez inwestorów z Wielkiej Brytanii (Lever Brothers Ltd. i Unilever Ltd.) oraz Holandii (Antoon Jurgens N.V.) powstała spółka − Przemysł Tłuszczowy Schicht-Lever S.A. [2]. Celem fuzji było przejęcie brytyjskich plantacji palmy kokosowej i zapewnienie dostępu do taniego surowca [1].

W 1935 roku rozpoczęto wznoszenie zabudowań przy ul. Szwedzkiej 18/20 [30]. Nowa zabudowa powstała pomiędzy dwoma starymi zespołami hal produkcyjnych [28]. Odtąd zakład zajmował prawie całą parzystą pierzeję ul. Szwedzkiej [4].

W 1938 roku wysokość kapitału zakładowego wynosiła 15 mln zł, podzielonego na 150 tys. akcji. W skład kadry zarządzającej wchodzili: dr Jerzy Michalski (prezes), dr Henryk Schicht (vice-prezes), dr Józef Landau, Franciszek Schicht, Croudson Wiliam Barnish i Werner Schicht. Zarząd i biura mieściły przy ul. Nowy Zjazd 1. W skład koncernu wchodziły również spółki córki „Saturnia”, „Elida” oraz „Marga” [2]. Zakład zatrudniał 688 pracowników [30].

W 1939 roku firma Schicht-Lever przeszła w wyniku przejęcia całości akcji na własność koncernu Unilever [2].

Wrzesień 1939 roku oszczędził zakłady [7]. Podczas II wojny światowej fabryka nie zaprzestała produkcji. Została w całości przejęta przez Niemców, którzy wykorzystywali ją jako fabrykę zaopatrzenia wojskowego. Wszystkie produkty trafiały na potrzeby Wehrmachtu [17].

Od września 1941 roku pracownicy fabryki Schicht brali udział w działaniach polskiego państwa podziemnego. W pracy stosowali sabotaż, akcje żółwiej pracy oraz opracowywali plan przeciwdziałania zniszczeniu fabryki przez ustępujące wojska niemieckie [2].

1 sierpnia 1944 roku zakłady zostały tymczasowo zdobyte przez praskich żołnierzy Armii Krajowej ppłk Antoniego Żurowskiego ps. "Andrzej Bober", mimo znacznej przewagi nieprzyjaciela [22].

Zakłady Schichta mocno ucierpiały w 1944 roku w momencie wycofywania się wojsk niemieckich z Pragi. 90% maszyn uległo zniszczeniu lub zostało wywiezione przez okupanta. Magazyn został zniszczony w 40%, na szczęście zachowały się pozostałe budynki [2]. Obszar, na którym znajdowała się fabryka był ziemią niczyją pomiędzy wkraczającymi do Warszawy wojskami rosyjskimi, a wycofującymi się Niemcami. Sytuację pogorszył niemiecki ostrzał, a następnie późniejsze rozgrabienie pozostałości przez Czerwonoarmistów. Przykładowo pudełka po kremie NIVEA, które do niczego nie były potrzebne, wyrzucono na pobliskie tory kolejowe [17].

W momencie wyzwolenia w zakładach pracowało około 160 osób. Załoga Schichta pomagała następnie w zabezpieczaniu zakładów przemysłowych lewobrzeżnej Warszawy [2].

14 września 1944 roku, po wyzwoleniu Pragi, w fabryce Schichta ruszyła produkcja mydła dla potrzeb wojska, a rok później dla ludności cywilnej [2]. W piwnicach odnaleziono przedwojenne, nieużywane jeszcze maszyny [30]. Początkowo wytwarzanie mydła było prowadzone w prowizorycznych warunkach. W żelaznych formach stygła szara masa, a gdy zakrzepła, obnażeni do pasa robotnicy przewracali formy do góry dnem. Beczki z tłuszczem wędrowały do wydmuchowni, gdzie gromadzono w zbiornikach zapas surowca, by go potem poddawać kolejnym przemianom: gotowania (kotły) i odstania (odstojniki). Następnie przepuszczano tłuszcz do tzw. „moniejusa” i dalej do pras, gdzie poprzez rygle krojono mechanicznie na sztabki o długości 93.5 cm do podziału na kawałki i stemplowano znakiem firmowym [2].

15 października 1944 roku uruchomiono zakład pod nazwą Przemysł Tłuszczowy „Schicht”. 23 października 1944 roku nad firmą Schicht ustanowiono Tymczasowy Zarząd Państwowy w składzie: inż. Landin Sergiusz, inż. Aleksander Bodalski. Na pierwszym po II wojnie światowej posiedzeniu zarządu fabryki ustalono, że przy przyjmowaniu personelu fabrycznego bezwzględne pierwszeństwo mają dawni pracownicy. Podwyższono też płace o 100% w stosunku do okresu okupacji [2].

W 1945 roku w zakładzie Schichta mieściła się siedziba administracji rządowej (Departament Przemysłu Chemicznego). W zdewastowanym budynku, w pokojach z wybitymi szybami, przy wyjątkowo mroźnej pogodzie, powstawały koncepcje organizacji przemysłu i handlu chemicznego [2].

Produkcja osiągana przez zakład w latach 1944-1947 była dość ograniczona. W 1947 roku fabryka zatrudniała ponad 200 pracowników i wyprodukowała około 2300 ton mydła do prania, 70 ton mydła toaletowego, 5 ton kremów kosmetycznych, 10.5 ton gliceryny destylowanej i 1136 ton proszków do prania. Z czasem rozpoczęto produkcję proszku do prania oraz proszku do mycia głowy Schampoo. Mydełka do golenia nie produkowano ze względu na brak łoju, oleju kokosowego i stearyny [2].

Lata 1947-1949 to okres intensywnej odbudowy fabryki i wzrost produkcji (plan 3-letni). W 1949 roku zatrudnienie w fabryce wzrosło do 411 pracowników, a wartość produkcji wynosiła 192 mln zł [2].

Warszawska Fabryka Mydła i Kosmetyków Uroda

Powojenną odbudowę ukończono w 1950 roku i uruchomiono fabrykę środków czystości oraz kosmetyków, funkcjonującą pod nazwą Uroda [1].

W 1951 roku nastąpiło rozdzielenie zakładu na dwie fabryki: Warszawskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego (dział produkcji mydlarskiej), w którym produkowano mydła do prania, proszki do prania i glicerynę destylowaną oraz Fabrykę Kosmetyków Uroda (Elida, Warszawianka, dział produkcji kosmetycznej), w której produkowano mydła toaletowe i kosmetyki. W skład produkcji mydlarskiej wchodziła mydlarnia, glicerynownia, proszkownia, dział mydeł toaletowych oraz dział ciekłych środków piorących. Wydział produkcji kosmetycznej obejmował dział wód i perfum oraz dział kremów. Obok wydziałów produkcyjnych w zakładzie istniały dwa oddziały produkcji pomocniczej: pudełkarnia (zajmująca się wytwarzaniem opakowań) oraz skrzynkarnia (przygotowująca skrzynie oraz kartony do mydeł). Podział fabryki nie był trafny, gdyż wzrosły koszty administracyjne (powstał drugi warsztat naprawczy, kolejna straż przemysłowa i przeciwpożarowa, zatrudniano osobno szoferów i robotników gospodarczych) [2].

W okresie realizacji planu 6-letniego 1950-1955 nastąpił intensywny wzrost produkcji, rozbudowano poszczególne oddziały. Przeprowadzono remont komina fabrycznego oraz tężni wodnej, a także oddano do użytku nowy oddział sztancowni i wykwaszalni. W 1955 roku zatrudnienie wzrosło do 833 osób, a wartość produkcji do 454 mln zł [2].

Lata to 1956-1960 to okres pierwszego planu 5-letniego. Nastąpiło rozszerzenie produkcji, polepszenie wskaźników techniczno-ekonomicznych oraz poprawa warunków pracy. Zamontowano m.in. wentylatory na proszkarni oraz wyposażono zakład w sprzęt przeciwpożarowy i wózki transportowe [2].

W 1956 roku nastąpiło ponowne połączenie dwóch fabryk w jeden zakład pod nazwą Warszawska Fabryka Mydła i Kosmetyków - Przedsiębiorstwo Państwowe Uroda. Zakład produkował około 140 artykułów. Utworzono Zakładowe Laboratorium Badawcze oraz Zakładowe Biuro Konstrukcyjne [2].

Decyzją Prezesa Rady Ministrów fabryka otrzymała w 1957 roku uprawnienia zakładu eksperymentalnego. Rok później powołane zostało do życia w Ministerstwie Chemii Zjednoczenie Przemysłu Środków Piorących i Kosmetyków, któremu fabryka podlegała. Oddano do użytku nowy oddział mydeł toaletowych o mocy produkcyjnej 100-120 ton miesięcznie, co pozwoliło na zwiększenie produkcji mydeł toaletowych o ponad 1200 ton rocznie [2].

W 1959 roku wypuszczono 29 produktów, m.in. krem lanolinowy, kamforowy, przeciwzmarszczkowy, Cold Cream, miodowy, poziomkowy, brzoskwiniowy, kredki do warg w oprawie metalowej, wody kolońskie w rozpylaczu, operowa seria perfum: Aida, Manon, Traviata, Tosca, Opera, krem do golenia, mydło Jeleń, mydło eksportowe Camel oraz płyn do mycia Autopianol [2].

W 1960 roku zainstalowano i oddano do produkcji najnowocześniejszy w kraju oddział mydeł gospodarczych z aparaturą Mazzoni do ciągłej produkcji o zdolności produkcyjnej 14.5 tys. ton rocznie. Wprowadzono do produkcji: proszek do prania Oxydion, płatki mydlane oraz mydła toaletowe Eau de Lavande, Kolońska Potrójna, Eau de Pologne, Uroda Extra, wody kwiatowe Cara Mia, Zaczarowana dorożka, Zielony Wiatr, luksusowe kredki do ust, krem chlorofilowy tłusty i półtłusty, krem żeńszeniowy oraz mydło Jędrne. W 1961 roku do oferty dołączyły: sztyft Dezodoro, woda kolońska Alibi, perfumy Być Może, Rytm, Carina oraz mydło toaletowe Bajka. Uruchomiono również nowoczesną automatyczną pakowaczkę do proszków do prania firmy HESSER o zdolności produkcyjnej 8000 ton rocznie na jedną zmianę [2].

Lata 1960-65 to okres realizacji drugiego planu 5-letniego. W 1962 roku na rynku pojawiły się perfumy serii operetkowej Dorina, Marica, Rosemarie, Nitouche, Cliva, woda Kaprys i mydło eksportowe Laudary Soap. Uruchomiono oddział produkcji ciekłych środków piorących o mocy 1500 ton detergentu FF oraz oddano najnowocześniejszy w kraju oddział mydeł toaletowych z aparaturą do ciągłej produkcji systemem Mazzoni, co pozwoliło na osiągnięcie ponad 5 tys. ton mydeł toaletowych rocznie. W 1965 roku zatrudnienie wynosiło 1028 pracowników, a wartość produkcji 1.25 miliarda złotych [2].

Lata 1966-1969 to czas intensywnej działalności na rynku krajowym oraz pierwszych kroków w eksporcie. W 1967 roku Uroda produkowała około 60% wszystkich kosmetyków wytwarzanych w kraju. Laboratorium kierowane przez inż. Marię Gałązkę sprowadzało olejki zapachowe z najlepszych firm francuskich, angielskich, holenderskich. Rocznie Uroda przerabiała około 100 tys. ton alkoholu etylowego [2].

Pollena-Uroda

W latach 1945-1958 zakłady kosmetyczne należały do Zjednoczenia Przemysłu Przetwórczo-Tłuszczowego. W 1958 roku powołano branżowe Zjednoczenie Przemysłu Środków Piorących i Kosmetyków, które w 1964 roku przekształciło się w Zjednoczenie Przemysłu Chemii Gospodarczej. Od 1970 roku [2] do istniejących nazw firm wchodzących w skład zjednoczenia dodano człon Pollena [2]. Uroda w 1971 (1970 [1]) roku weszła do zjednoczenia "Pollena" i pod nazwą "Pollena-Uroda” zaczęła specjalizować się w produkcji kosmetyków pielęgnacyjnych [7].

Trzeci plan 5-letni 1970-1975 charakteryzuje się dalszą modernizacją oraz zwiększeniem produkcji. To wzrost konsumpcji w Polsce oraz eksport. W 1974 roku zakłady produkowały za 2.24 mld zł rocznie, w tym kosmetyków za 1.8 mld, plasując się na drugiej pozycji w kraju pod względem produkcji globalnej i na pierwszej w produkcji kosmetyków, pokrywając 1/3 zapotrzebowania krajowego. 25% produkcji było wysyłanych do ZSRR i krajów demokracji ludowej. W Laboratorium Badawczym pracował 100-osobowy sztab pod kierunkiem mgr. Józefa Szuby [2]

W 1976 roku planowano wybudować nowoczesne hale produkcyjne połączone z magazynami fabryki Pollena-Uroda u zbiegu ul. Daniszewskiej i ul. Białołęckiej. Maszyny i ciągi produkcyjne miały być sprowadzone z zagranicy, a koszt budowy szacowano na ok. 3 mld złotych. Nowa fabryka ostatecznie nie powstała [2].

W 1978 roku zakład został odznaczony Orderem Sztandaru I klasy [30]. Z automatycznych ciągów produkcyjnych schodziło rocznie 250 mln sztuk opakowań z wyrobami perfumeryjno-kosmetycznymi i płynami do prania: kremów w tubach 46 milionów sztuk, aerozoli 26 milionów sztuk. Asortyment obejmował 350 wyrobów. Dla dzieci produkowano specjalną serię kosmetyków Jacek i Agatka, dla młodzieży Juvilla, dla pań Sawa, Gala, Cleo, Aloe, dla panów [2].

W skład serii luksusowych kosmetyków Wars wchodziły: płyn przed goleniem, płyn po goleniu, krem do golenia w tubie (15 zł [30]) i w aerozolu (30 zł [30]), woda kolońska w butelce i aerozolu, dezodorant osobisty w aerozolu. Seria charakteryzowała się jednakową nutą zapachową i jednolitą szatą graficzną. Do hitów produkowanych przez Pollenę-Urodę można śmiało zaliczyć perfumy Być może, które porównywano do ekskluzywnych „Chanel No. 5”. Sprzedawano je w smukłych buteleczkach o pojemności 10 ml, które mieściły się w każdej kieszeni i torebce. Ich zapach był bardzo intensywny, gdyż kompozycja oparta była na olejku z mchu dębowego [2].

W 1980 roku przedsiębiorstwo zatrudniało ponad 1500 osób, w tym 100-osobowy sztab chemików, biochemików, farmaceutów. 90% załogi stanowiły kobiety [30].

11 maja 1982 roku na szczycie komina pojawiła się rano flaga Solidarności (komin został też wysmarowany towotem [43]). Podobno było to pierwsze wejście na komin. Przyjechało piętnaście samochodów wojskowych i dźwig sięgający połowy komina. Po chwiejącej się drabince dla kominiarza wchodził (kilka razy [43]) zdejmować flagę mężczyzna asekurowany z dźwigu [40].

Do 1989 roku pod szyldem Polleny działało 14 fabryk chemicznych: Pollena-Aroma, Pollena-Bydgoszcz, Pollena-Ewa, Pollena-Stargard, Pollena-Ścinawa, Pollena-Uroda, Pollena-Wrocław, Pollena-Helenówek, Pollena-Jawor, Pollena-Lechia, Pollena-Łaskarzew, Pollena-Malwa, Pollena-Silesia, Pollena-Miraculum, Pollena-Nowy Dwór Mazowiecki, Pollena-Ostrzeszów, Pollena-Racibórz i Pollena-Savona. Najbardziej znane produkty Polleny to krem NIVEA, proszek IXI oraz linia produktów hipoalergicznych Biały Jeleń oparta na szarym mydle [2].

PZ Cussons S.A

W 1991 roku rozpoczęto prywatyzację przedsiębiorstwa [10]. Fabryka Kosmetyków Pollena-Uroda została przekształcona w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa [2]. Cztery lata później, w 1995 roku, spółkę Pollena-Uroda S.A. (zakłady w Warszawie i we Wrocławiu) nabyła brytyjska firma Cussons [10].

W 1999 roku znak towarowy Biały Jeleń został zakupiony przez Ostrzeszowskie Zakłady Chemii Gospodarczej Pollena [2].

W 2002 roku wyniku połączenia spółek Uroda S.A. i Cussons Polska S.A., firma rozpoczęła działalność pod nazwą PZ Cussons Polska S. A. Wkrótce PZ Cussons postanowił pozbyć się zakładu przy ul. Szwedzkiej i przenieść całość swej produkcji do zakładów we Wrocławiu [18].

W styczniu 2005 roku Cussons wystąpił do Prezydenta m.st. Warszawy o ustalenie warunków przekształcenia kwartału zabudowy poprzemysłowej na zespół mieszkaniowy z usługami [7].

Zespół na ponad 4.3 ha [10] został wpisany do rejestru zabytków w 2005 roku [1] jako „Zespół budynków fabrycznych wraz z otoczeniem – zabudowania dawnej Fabryki Lamp Braci Brünner, Schneidera i Dietmara i Zakładów Przem. Tłuszcz. Schicht-Lever” [30]. Niepotrzebne hale fabryczne i mury zaczęto rozbierać w 2008 roku [20]. Zgodnie z zaleceniem wojewódzkiego konserwatora zabytków zachowano oryginalną pierzeję od ul. Szwedzkiej oraz sześć wewnętrznych budynków: centralne magazyny, glicerynownię, rogatkę, kotłownię [10], warzelnię i wydział tub [7]. Konserwator nakazał też zachować 83-metrowy komin [30].

Działkę wraz z warunkami zabudowy po Brytyjczykach odziedziczyli Hiszpanie, którzy postanowili przekształcić starą fabrykę w nowoczesne osiedle mieszkaniowe. Deweloper, firma Restaura, zamierzał zbudować osiedle nawiązujące do zastanej poprzemysłowej tkanki zabudowy. W 2007 roku w pracowni architektonicznej Grupa 5 wykonano projekt zmiany funkcji na usługowo-mieszkalną [7]. Miało to być sto pięćdziesiąt średnio stumetrowych lokali, z wysokimi kondygnacjami, w autentycznych ceglanych murach. W istniejące zabudowania planowano wstawić nowe budynki, które miały pomieścić 100 apartamentów [10]. Powierzchnia użytkowa loftów w budynkach historycznych miała sięgnąć 15 tys. m2, powierzchnia nowoprojektowanych apartamentów 45 tys. m2 [30]. Od strony ul. Szwedzkiej zaprojektowano lokale usługowe o powierzchni 6.2 tys. m2. Łączna powierzchnia zabudowy miała wynosić 19 104 m2. Projektanci obudowali komin wiszącymi na konstrukcji szkieletowej zewnętrznymi boksami mieszkalnymi [10].

Restaura zapowiadała start inwestycji w 2008 roku [36], potem w 2010 roku [17].

W grudniu 2008 roku spółka-córka "Restaura Szwedzka Sp. z o.o." złożyła wniosek do Prezydenta m.st. Warszawy o pozwolenie na budowę. Jednak 13 maja 2010 roku stołeczny ratusz wydał negatywną decyzję, uzasadniając ją brakiem uzgodnień z Metrem Warszawskim [7]. Restaura zaskarżyła odmowę do wojewody, a ten latem 2010 roku uznał jej rację stwierdzając, że nie wiadomo, kiedy zacznie się budowa tego odcinka II linii metra i nakazał ratuszowi jeszcze raz rozpatrzyć wniosek. Ratusz zastosował się do wskazań wojewody i 1 czerwca 2011 roku udzielił pozwolenia [10].

W międzyczasie światowy kryzys finansowy zmusił inwestora do wycofania się z projektu [7]. Jedna z hiszpańskich spółek grupy Restaura musiała złożyć wniosek o upadłość. Kontrolę nad inwestycją „Szwedzka” przejął bank, początkowo Sa Nostra, a następnie Mare Nostrum utworzony z połączenia trzech banków, Cajamurcia, Caja Granada i Sa Nostra [10].

Zakłady, które od kilku lat już nie funkcjonowały, sukcesywnie popadały w ruinę. Fabryka była rozkradana i dewastowana przez złomiarzy [2].

Bohema - Strefa Praga

Budowa nie ruszyła przed czerwcem 2014 roku i decyzja o pozwoleniu wygasła [10].

W lipcu 2014 roku pracownia Grupa 5 Architekci wznowiła prace przy projekcie fabryki. Podstawę stanowił projekt z 2007 roku [42].

19 grudnia 2014 roku posesję powierzchni ponad 4.3 ha [39] zakupił polsko-izraelski deweloper Okam Capital [30]. W zabudowaniach po starej fabryce zaplanował osiedle Nova Praga (od nazwy tej części Warszawy [12]) [39]. Zapowiadał skorzystanie z istniejącego projektu Grupy 5, choć po modyfikacji [12].

W lutym 2016 roku Okam zapowiadał wybudowanie podziemnej kondygnacji, która miała być połączona z usługowym piętrem stacji metra Szwedzka. Oprócz tego połączenia zaplanowano budowę wjazdów i zjazdów z osiedla na ul. Strzelecką [24].

W międzyczasie zmieniono nazwę inwestycji na Bohema - Strefa Praga [24]. Rozpoczęcie prac zaplanowano od zabudowania wolnej części działki na północy. Zaplanowano tam sześciokondygnacyjne budynki mieszkalne o nowoczesnej architekturze dopasowanej do starych budynków. Drugim etapem miała być rewitalizacja zabytkowej zabudowy od ul. Stalowej [12].

Prace budowlane trwają od kwietnia 2017 roku [15]. 14 czerwca odbyła się uroczystość wbicia pierwszej łopaty. Istniał już wówczas pierwszy lokal usługowy w zaadaptowanym budynku Glicerynowni, w którym znalazło się biuro OKAM [14]. Podczas wmurowania kamienia węgielnego we wrześniu 2017 roku deweloper ogłosił rezygnację z podziemnego połączenia ze stacją metra [23].

W 2018 roku w ramach projektu Osiedla Warszawy kwartał modernizowanej fabryki został wybrany jako jeden z 14 terenów miejskich na spotkania warsztatowe i dyskusję o przestrzeni miasta [38].

Początkowo planowano, że budowa pierwszego etapu rozpocznie się na przełomie roku 2017 i 2018, a zakończy się jesienią 2019 roku oraz do końca 2019 roku zakończy się modernizacja zabytkowego gmachu [23]. Obecnie zakłada się, że deweloper zrealizuje I etap do pierwszego kwartału 2020 roku [15]. Nowe budynki mieszkalne mają zostać oddane na przełomie 2019 i 2020 roku, zaś zrewitalizowane obiekty historyczne (w I etapie warzelnia, kotłownia i glicerynownia) w 2020 roku. Zakończenie inwestycji zaplanowano na przełom 2021 i 2022 roku [30].