Rzeźba przedstawia postać Syreny z uniesionym w prawej ręce mieczem. Wzrok ma skierowany na północ, a mocny kobiecy korpus osłania trzymana w lewej ręce okrągła, lekko wypukła tarcza. Na tarczy znajduje się wizerunek orła w koronie, wokół którego znajduje się napis „Warszawa” [1]. Zakończony płetwami i ogonem tułów przyozdabia od połowy rybia łuska [3]. Rzeźba została wykonana z brązu i ma wysokość 2.75 m. Autorem projektu jest Ludwika Kraskowska-Nitschowa [20].

Syrena stoi na cokole, składającym się z trzech bloków piaskowca, umieszczonym w basenie z fontanną. Autorem cokołu był Stanisław Pomian-Połujan. Cokół ma ok. 1.75 m wysokości [1].

Rzeźba jest drugim po kolumnie Zygmunta najważniejszym monumentem Warszawy [2]. Wpisana jest do rejestru zabytków [15]. Jej pomniejszona kopia, wykonana przez Dariusza Kowalskiego z gipsu i pokryta metalem [3] znajduje się w Muzeum Powstania Warszawskiego, na wystawie upamiętniającej Krystynę Krahelską [1].

Legenda o Syrenie

Początkowo Syrenę wyobrażano ją sobie jako mężczyznę o tułowiu potwora ze skrzydłami, nogami byka oraz lwim ogonem. Na pieczęci z 1400 roku przypomina uzbrojonego w tarczę i miecz pół człowieka, pół ptaka, z brzuchem pokrytym łuskami. Jako pół kobieta, pół ryba zaczęła być prezentowana koło połowy XVIII wieku (w 1622 roku [4]) [3]. Z powodu Syrenki miasto określało się mianem syreniego ogrodu, a Warszawiaków nazywano „syreniarzami” [4].

Istnieje kilka wersji legendy o warszawskiej Syrence. W najbardziej znanej przedstawiona historia dwóch pięknych pół kobiet, pół ryb, które z Atlantyku dostały się do Bałtyku. Jedna osiadła w kopenhaskim porcie, a druga trafiła do Gdańska, skąd Wisłą dopłynęła do Warszawy. Kiedy chciała odpocząć, zobaczyła Stare Miasto i się w nim zakochała, postanawiając tam zostać [4]. W jej postaci i przepięknym śpiewie zobaczył interes jeden z miejskich kupców, któremu udało się ją uwięzić. Szloch usłyszał jednak syn rybaka i uwolnił on Syrenkę, a ta obiecała mu, że w zamian za to on i jego przyjaciele zawsze mogą na nią liczyć. Od tamtego czasu warszawska Syrenka, uzbrojona w miecz i tarczę miała bronić miasta oraz jego mieszkańców [3].

Według innej z legend w średniowieczu bezpieczeństwa Warszawiaków bronił mityczny Gryf. Pewnego dnia wyruszył nad Bałtyk, gdzie spotkał Syrenkę. Istoty zakochały się w sobie i obie postanowiły opiekować się warszawskim grodem. Wskutek najazdu Szwedów męski bohater opowieści zmarł, a kobieta postanowiła przejąć jego obowiązki [4].

W połowie XVIII wieku był to środek rzeki.

Po zbudowaniu bulwarów wiślanych w tym miejscu nad Wisłę prowadziły (na przedłużeniu ul. Tamka) szerokie schody.

Nie jest jednoznaczne, czyja była inicjatywa uczczenia miasta przez wystawienie pomnika Syreny. Według niektórych źródeł pomysł wyszedł od autorki rzeźby Ludwiki Nitschowej, a poparł tę myśl Stefan Starzyński [8]. Według innych źródeł Starzyński realizował ideę „Frontem do Wisły” [14] i ogłosił konkurs na projekt pomnika symbolizującego herb miasta, który wygrała Nitschowa [20].

Ludwika Kraskowska-Nitschowa zaproponowała wykonanie 20-metrowego posągu Syreny z zielonkawego szkła i umieszczenie go na filarze wbitym w dno Wisły. Postać pół kobiety, pół ryby miała być obmywana falami rzeki, służąc przy tym jako wskaźnik poziomu wody, zaś po zmroku miała lśnić dzięki iluminacji [2]. Pierwotna koncepcja okazała się zbyt kosztowna i trudna technicznie w realizacji [1]. W obliczu wojennych wydatków Starzyński poprosił artystkę o tańszą alternatywę [2]. Zdecydowano się na ustawienie tradycyjnego monumentu nad brzegiem rzeki, który istnieje do dzisiaj [1].

Starzyński udostępnił rzeźbiarce halę nieczynnej kotłowni na terenie Zespołu Stacji Filtrów przy ul. Koszykowej, a dyrekcja Filtrów przydzieliła do pomocy dwóch pracowników fizycznych. Praca nad rzeźbą trwała prawdopodobnie od przełomu 1936/1937 roku [1].

Do opracowania głowy i korpusu pozowała [1] 23-letnia [23] studentka etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, Krystyna Krahelska, kuzynka przyjaciółki rzeźbiarki Wandy Krahelskiej-Filipowicz [1], córka wojewody [6]. Krahelska pozowała w pozycji klęczącej, trzymając w prawej ręce miecz. Twarz Syreny nie jest jej twarzą, a rzeźbę zaczęto kojarzyć z Krahelską dopiero po wojnie, kiedy Nitschowa ujawniła jej nazwisko [1]. Wcześniej rzeźbiarka uważała, że kojarzenie z pomnikiem mogłoby ją krępować [5]. Krahelska była młodą poetką [2], śpiewała pieśni po polsku, białorusku, ukraińsku i rosyjsku [6], w czasie okupacji napisała słowa i melodie do czterech piosenek wojennych: „Smutna rzeka” („Kołysanka o zakopanej broni”), „Kujawiak konspiracyjny”, „W Afryce czy w Europie” oraz napisana w 1942 roku na zamówienie organizacji bojowej Baszta „Hej chłopcy, bagnet na broń!” [14]. W Powstaniu Warszawskim była sanitariuszką pod pseudonimem "Danuta" [3]. 1 sierpnia 1944 roku została ciężko ranna, nazajutrz zmarła [2]. Początkowo została pochowana przed kamienicą przy ulicy Polnej 36, następnie jej zwłoki przeniesione zostały na cmentarz na Służewiu przy ulicy Renety [3].

Model rzeźby został zaprezentowany po raz pierwszy podczas I Ogólnopolskiego Salonu Rzeźby w stołecznym Instytucie Propagandy Sztuki w maju 1937 roku. Była to największa praca ze 155 przyjętych [1]. Choć przez mieszkańców projekt został przyjęty entuzjastycznie, spotkał się z krytyką prasy, która pisała "ciężki toporny tułów, głupawa głowa o bezmyślnym uśmiechu, obyż nam tego nie wlepiono na wieki wieczne jako symbol Warszawy" [3].

Rzeźba została odlana z brązu w 1938 roku w warszawskim zakładzie Braci Łopieńskich przy ul. Hożej [1]. Składała się z dziewięciu części które później połączono [5] po wygładzeniu przy pomocy śrub, a na końcu wykonano patynowanie [1]. Ważyła 1206 kg, a czas wykonania pomnika wyniósł 2700 godzin [6].

Był to ostatni warszawski pomnik zbudowany przed II wojną światową [2]. Został ustawiony na Wisłą na początku kwietnia 1939 roku u wylotu ul. Tamka, równolegle do nurtu Wisły. Miasto pokryło koszty budowy monumentu. Planowano budowę tarasu widokowego na dolnym bulwarze, aby Syrena mogła być oglądana od strony rzeki, przy krawędzi basenu miały być umieszczone rzeźby mew zrywających się do lotu [1], projekt przewidywał też rzeźby wynurzających się z basenu ryb, ostatecznie jednak tych elementów nie zrealizowano [2]. Z narożnika cokołu miały tryskać strumienie wody. Koszty eksploatacji i problemy techniczne sprawiły, że mimo kilku prób uruchomienia fontanna nie działała. Prezydent Starzyński planował uroczystość odsłonięcia z udziałem wojska i warty honorowej, ostatecznie jednak wydarzenie miało charakter niezwykle skromny. Uczestniczyła w nim garstka mieszkańców stolicy, Ludwika Nitschowa i Krystyna Krahelska. Prezydent Starzyński spóźnił się, po krótkiej przemowie odsłonił pomnik i odjechał. Mogło mieć to związek z napiętą sytuacją polityczną [6]. Z uwagi na odbywające się wówczas rozmowy polsko-niemieckie zbyt odświętna uroczystość mogła zostać odebrana przez Niemców jako demonstracja [3]. Podawane są różne daty odsłonięcia, 29 czerwca 1939 roku [1] czy 15 sierpnia 1939 roku [14].

Tuż obok pomnika przebiegała bocznica kolejowa.

Przez cały okres okupacji pod pomnikiem, w każde wielkie święto narodowe, młodzież składała wiązanki kwiatów, a 31 lipca 1944 roku pojawiły się na cokole słowa Krahelskiej „Hej chłopcy, bagnet na broń!” [14].

Pomnik nie znalazł się na liście monumentów przeznaczonych do rozbiórki podczas okupacji ani nie został zniszczony podczas Powstania Warszawskiego. Został jednak w niewielkim stopniu uszkodzony [1].

W 1949 roku pracownia Braci Łopieńskich, bez zdejmowania rzeźby z cokołu, załatała 35 drobnych przestrzelin [1].

Zarówno w czasie okupacji, jak i w pierwszych powojennych dziesięcioleciach pod pomnik przychodzili spacerowicze i chętnie się pod nim fotografowali. Wszystko zmieniło się po otwarciu w 1974 roku Wisłostrady, która odcięła dostęp do Syreny [10].

Na następne prace remontowe przyszło poczekać aż do 1966 roku, kiedy zajęto się cokołem i basenem otaczającym monument. Symbolem czasów było zamontowanie fontanny, wykonanej z podziurawionej rury wodociągowej. Strumienie wody skierowano bezpośrednio na postać Syreny. System pobierał wodę bezpośrednio z miejskiej sieci wodociągowej [20]. Jednak dostarczana przez rury ilość wody nie wystarczała nawet do wypełnienia zbiornika, w którym stał postument [5].

Decyzję o rozebraniu wodotrysku podjęto w 1980 roku. Pracownia Konserwacji Metalu PP PKZ w Warszawie przystąpiła do kolejnej kompleksowej konserwacji. Usunięto z rzeźby efekty korozji, ujednolicono kolorystyczne oraz zabezpieczono powłoką antykorozyjną. Warstwa brudu była tak duża, że odkryto koronę na głowie orła umieszczonego na tarczy, światło dzienne ujrzał także napis WARSZAWA. Zaimpregnowany został też piaskowiec z którego wykonano cokół i basen [20].

Na początku XXI wieku pomnik był zaniedbany, brudny i otoczony krzakami. Jedna ze śródmiejskich wspólnot mieszkaniowych proponowała przeniesienie go na pl. Konstytucji [2].

Do początku XXI wieku rzeźba stała tuż obok ruchliwej Wisłostrady, przy zjeździe na most i trudno było się do niej dostać. Dopiero schowanie trasy w tunelu w latach 2001-2003 spowodowało, że rzeźba została odzyskana dla miasta [10].

Kolejny remont miał miejsce w latach 2005-2006 wedle projektu firmy Danprojekt [3], przygotowanego nieodpłatnie [5]. Odrestaurowano cokół, oczyszczono rzeźbę, ponownie uruchomiono tym razem sterowaną komputerowo fontannę (w basenie zamontowano 104 tryskające wodą dysze [6]) i zagospodarowano otaczający pomnik teren. Pojawiły się róże, ławki i latarnie [3]. Powstała alejka łącząca pomnik z biblioteką uniwersytecką oraz schody prowadzące nad Wisłę [17]. Pomnik został oświetlony [7]. Wycięte zostały krzaki i drzewa. Remont kosztował 600 tys. zł [5], co sfinansowało miasto [17]. Prace wykonano w ramach akcji Gazety Wyborczej "Zabytek nie zbytek" [10].

Na czas budowy pobliskiej stacji metra w latach 2011-2013 pomnik miał zostać otoczony kuloodporną szybą, gdyż konserwator zabytków nie zgodził się na tymczasowe przeniesienie pomnika. Wewnątrz zaplanowano czujniki pomiaru wilgotności [18]. Jednakże Syrenkę otoczyły jedynie metalowe rusztowania, natomiast cokół obudowano i nakryto daszkiem [12].

W czerwcu 2016 roku zakończyła się czwarta kompleksowa renowacja pomnika. Pomnik został umyty pod ciśnieniem. Na starannie oczyszczonej powierzchni pojawił się niezauważalny wcześniej detal: ławica ryb wraz z wiślanymi falami. Uwydatniona została sygnaturka autorki „Ludwika Kraskowska-Nitschowa 1937” [10]. Nastąpiło usunięcie starych fug, płytek ceramicznych, a piaskowiec został odsolony. Do tego doszedł preparat biobójczy i impregnujący, wymiana izolacji i pokrycie niecki basenu, montaż nowych płytek ceramicznych, osadzenie fleków w elementach z piaskowca, uzupełnienie ubytków masą mineralną, hydrofobizacja kamienia i scalenie kolorystyczne oraz zabezpieczenie rzeźby żywicą i woskiem mikrokrystalicznym [15]. Projekt konserwacji piaskowca przygotował Witold Czopowik, a prace wykonała firma Renova SA. Prace kosztowały 116 tys. zł [10].

W 2019 roku bulwary przy pomniku Syreny zostały oficjalnie otwarte [19]. Warszawscy ogrodnicy uruchomili kraniki wypuszczające orzeźwiającą mgiełkę przy pomniku [13].