Wyspy Zawadowskie to faunistyczny rezerwat przyrody, położony na terenie Wilanowa, Wawra, gminy Konstancin-Jeziorna oraz miasta Józefów. Zajmuje powierzchnię 530.28 ha [1]. W granicach Warszawy 68.47 ha znajduje się w dzielnicy Wawer i 116.25 ha w dzielnicy Wilanów [3]. Obejmuje on dolinę Wisły, w tym wyspy, mielizny i piaszczyste łachy [1], których układ zmienia się z każdą powodzią (koryto ma charakter roztokowy) [5]. Rezerwat położony jest na odcinku od 493 do 498 kilometra rzeki, w obszarze szczególnej ochrony ptaków Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły, w strefie szczególnej ochrony ekologicznej Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Rezerwat należy też do krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA [2].

Na teren rezerwatu nie wolno wchodzić, ale można obserwować ptaki z brzegu rzeki. Często nie jest to przestrzegane, zwłaszcza gdy w rzece jest niski poziom wody i na wyspy oraz na rozległe piaszczyste łachy daje się dojść czy nawet wjechać quadem [2]. Możliwa jest żegluga po oznakowanym szlaku, bez możliwości przybijania do wysp [23]. Inne zagrożenia dla ochrony przyrody to obecność składowiska popiołów z Elektrociepłowni Siekierki [4] i działalność piaskarni Serwal [2].

Koryto jest szerokie prawie na kilometr [6], pięć razy szersze niż w Warszawie [16]. W nurcie znajdują się wyspy stałe i zadrzewione, tzw. kępy oaz wyspy okresowe, niskie i piaszczyste, tzw. łachy albo ławice. Mimo tego, że topole i wierzby umacniają brzegi kęp systemami korzeniowymi, są one co kilka lat rozmywane wodami powodziowymi. Łachy natomiast tworzą się z roku na rok [6].

Część rezerwatu to piasek i płycizny, będące miejscem żerowania ptaków siewkowych oraz czapli siwych i białych. Reszta porośnięta jest lasem łęgowym i zaroślami wierzbowymi. W łęgu dominują charakterystyczne dla doliny środkowej Wisły wierzby i topole. Występuje tu też licznie klon jesionolistny, gatunek łęgowy typowy dla ameryki [2]. Pozostała roślinność to wiązy, olsza szara oraz wikliniska z podrostami drzew i nawłocią [1]. Występują też otwarte polany, łąki oraz czyżnie (zbiorowiska roślinne złożone z różnych gatunków owocujących krzewów, takich jak głóg, róża, dereń czy trzmielina, świetne żerowiska dla różnych gatunków drozdów czy ziarnojadów) [6].

Po zachodniej stronie blisko rzeki ciągnie się wał przeciwpowodziowy, tzw. Wał Zawadowski [6]. Zdaniem specjalistów jest on najbardziej zagrożony przerwaniem w Warszawie [19]. Obecność wału powoduje, że w okresach wezbrań wschodni brzeg jest silniej zalewany (chroniący prawy brzeg Wał Miedzyszyński jest znacznie bardziej oddalony od rzeki). Również po zachodniej stronie znajdują się ostrogi, czyli tamy poprzeczne, które odsuwają nurt od brzegu i tworzą rozległe piaszczyste plaże [6].

Fauna

Celem utworzenia rezerwatu było zachowanie ostoi lęgowych rzadkich i ginących gatunków ptaków występujących na obszarze rzeki (mewy śmieszki, mewy siwej, rybitwy rzecznej, rybitwy białoczelnej, sieweczki rzecznej i sieweczki obrożnej) [2]. Od połowy lat 90-tych XX wieku do końca 2002 roku regularnie występowało tu 155 gatunków ptaków, w tym 85 gniazdujących [2]. W 2009 roku oceniano występowanie gatunków następująco: mewa śmieszka (800 par), mewa siwa (120 par), rybitwa rzeczna (300 par, 3% krajowej populacji), rybitwa białoczelna (60 par, 7% populacji krajowej, być może największe siedlisko w Europie [4]), sieweczka rzeczna (kilkanaście par), sieweczka obrożna (kilka par). Na wyspach i łachach gniazdują też pojedyncze pary mewy srebrzystej i czarnogłowej (5% populacji krajowej). Ptaki te tworzą wielogatunkowe kolonie liczące kilkaset i więcej gniazd [2]. Mewy i rybitwy gniazdują kolonijnie na mało zarośniętych fragmentach wysp stałych lub na piaszczystych ławicach [6].

Na przełomie XX i XXI wieku w rezerwacie stwierdzono gniazdowanie m.in. kilku par nurogęsi, brodźca piskliwego, derkacza, gąsiorka, świerszczaka i zimorodka, kilkunastu par remiza, strumieniówki, dziwonii, wilgi, kukułki, licznych (około 100 par) jaskółek brzegówek oraz pojedyncze pary dudka. W okresie migracji pojawiają się kwokacze, łęczaki, samotniki, biegusy zmienne i rybołowy. Zimą wokół wysp unoszą się stada nurogęsi (najliczniejszy przedstawiciel blaszkodziobych [6]), gągołów, bielaczki czy szlachary, które przyleciały z dalekiej północy aby spędzić zimę na Wiśle. Przez cały rok w rezerwacie żerują kormorany oraz czaple siwe i białe. Na drzewach lub piasku odpoczywają bieliki [2]. Pojawiają się bataliony, kwokacze, świstuny, płaskonosy, cyraneczki, nury czarnoszyje, perkozy dwuczube, rybitwy wielkodziobe, kamuszniki czy szlamniki. Lasy łęgowe z licznymi dziuplami to też dogodne miejsce dla dzięciołów, można tu spotkać aż 9 z 11 występujących w Polsce gatunków [6].

Do ssaków lęgowych występujących na terenie rezerwatu należą: bóbr, wydra i karczownik ziemnowodny. Oprócz tego można tu spotkać ryjówkę aksamitną, ssaki łasicowate oraz dzika i sarnę. Na terenie rezerwatu żyje też zaskroniec i wiele płazów, a w wodach ryby, m.in. sum europejski. Z bezkręgowców warto wymienić pazia królowej, wonnicę wierzbówkę, trociniarkę czerwią i szczeżuję. [21].

Plaża Romantyczna

Plaża Romantyczna (na przedłużeniu ul. Rychnowskiej) powstała z inicjatywy Urzędu Dzielnicy Wawer 25 czerwca 2016 roku [7]. Znajduje się na północ od rezerwatu. Wcześniej była tu mała i zaniedbana dzika plaża, której teren został uprzątnięty. W dniu otwarcia odbył się spływ kajakowy 150 uczestników z Góry Kalwarii do Wawra [8].

Na plażę nawieziono wiślany piasek. Latem można tu korzystać z boiska do siatkówki, ławek, miejsca na ognisko, oraz biblioteczki plenerowej w ramach projektu Poczytaj mi Wisło Biblioteki Publicznej Dzielnicy Wawer. Są też stojaki na rowery i WC. W 2017 roku na plaży umieszczono leżaki w ramach projektu Warszawski Plażowy. Przy plaży nie ma natomiast wyznaczonego kąpieliska, plażowicze kąpią się na własną odpowiedzialność [15]. Wzdłuż plaży zaplanowano ponadto ścieżkę pieszo-rowerową do Mostu Siekierkowskiego z miejscami do odpoczynku, plac zabaw, bezpieczne zejście do rzeki, taras widokowy, z którego można obserwować ptactwo wodne, pomost dla promu [9], wieżę widokową od ul. Bronowskiej, tablice informacyjne i parking [8].

Między brzegami Wisły w sezonie kursuje prom pieszo-rowerowy [8]. Przeprawa została uruchomiona 2 lipca 2016 roku, trwa około 3 minut [7]. W pierwszym roku była to drewniana, zadaszona 10-osobowa łódź [8] „Galar” [15]. W kolejnym roku był to 12-osobowy prom „Inna bajka” [7].

Plaża Wilanów-Zawady

Naprzeciwko Plaży Romantycznej, po stronie Wilanowa, znajduje się długi pas piasku rzecznego. Podczas niskiego stanu wody osiąga szerokość 50 metrów [16]. Mniej więcej pośrodku jest przedzielony ostrogą. Jest to tzw. plaża Zawady. Jej północna część zwyczajowo była plażą dla tekstylnych, południowa dla naturystów z Ursynowa i Wilanowa. Dawniej tych drugich było znacznie więcej [16], obecnie częściej spotyka się tu wędkarzy oraz spacerowiczów [14]. Woda jest w miarę czysta (można natknąć się na muszle słodkowodnych małży), a piasek miękki i drobny [15].

Plaża Zawady jest miejscem przeprawy promowej do Plaży Romantycznej. Aby dość do plaży, trzeba przejść kilkaset metrów przez łąki i chaszcze [14], skręcając przy posesji ul. Wał Zawadowski 103a (drogę wskazuje czerwona tablica informująca o obszarze Natura 2000) [15].

Plaża Naturystyczna

Choć oficjalne "plaże nudystów" najłatwiej spotkać nad morzem, są one również w stolicy. Pierwsze wzmianki o plaży naturystycznej na prawym brzegu na wysokości miejscowości Skrzypki [12] pojawiły się pod koniec lat 60-tych XX wieku jako miejsce imprez hipisów. Sama plaża powstała w wyniku pracy sąsiadującej z nią żwirowni i piaskarek pogłębiających dno Wisły. Była to jedyna w Warszawie legalna plaża naturystyczna, zaznaczona oficjalnie na planie miasta. W tym miejscu straż miejska czy policja nie karała za nagość w miejscu publicznym [13]. Plaża jest popularna, w przypadku ładnej pogody wypoczywa tutaj nawet 1000 osób [14].

Piaskownie

Po obu stronach rzeki wzdłuż i na północ od rezerwatu działają piaskownie (piaskarnie). Piaskarnia na terenie rezerwatu, obok składowiska odpadów EC Siekierki, nosi nazwę Serwal. Uważa się, że negatywnie oddziałuje na stan rezerwatu, powodując zanikanie piaszczystych wysp i ławic (poprzez erozję denną sięgającą 2.5 metra), zmniejszenie miejsc lęgowych ptaków czy mateczników ssaków [24] oraz dewastację łęgu na lewym brzegu rzeki, zasypanego wydobytym z dna rzeki piaskiem [2]. Pozostałe dwie piaskarnie znajdują się poza rezerwatem i należą do firm Piaskarz i Pol-Bot [17].

Na okolicznych wydmach znaleziono wielokrotnie zasiedlane obozowisko łowców reniferów sprzed 10 tys. lat (późny paleolit) oraz rybaków i myśliwych sprzed 8 tys. lat (mezolit) [10].

Zawady to nazwa rejonu, gdzie płynąca wieloma ramionami wokół kęp rzeka pozostawia zawadzające pnie drzew [17]. Na południe od Plaży Zawady znajdują się Kępy: Zawadowska i Okrzewska. Jest to kraina etnograficzna zwana Urzeczem [15] (gwarowo Łurzyce), sięgająca od Saskiej Kępy na północy do ujścia Pilicy. Ze względu na okresowe podtopienia większa część pozostawała długo niezamieszkana [11].

W XVII (XIX [17]) wieku sprowadzono tu Olędrów z Fryzji i Niderlandów (Holandii). Wraz z przybyłymi z południa Polski flisakami (zwanymi orylami) dali początek Urzeczanom. Dzięki pracowitości, żyznym polom, warszawskiemu rynkowi zbytu i wykorzystywaniu rzeki do transportu towarów byli chłopami majętnymi [11]. Byli to rolnicy, rybacy i piaskarze, żyjący w zgodzie z rzeką. Ich drewniane domki posadowione na małych usypanych z piasku i gliny górkach zwanych terpami, osłonięte od ataku kry lodowej szpalerem wierzb. Podczas wezbrań jedynym środkiem transportu była łódka [18].

Całą okolicę porastał wówczas bór łęgowy, a na brzegu rzeki działały bindugi, w których spławiano pnie dębów do Gdańska [23]. Olędrzy mieli też unikalne obrzędy, m.in. Zielone Świątki obchodzono na wodzie w formie procesji rzecznej [11].

Osadnicy holenderscy zagospodarowali teren nadrzeczny na początku XIX wieku [24]. Dębowy las został wycięty, a tereny zamieniono w pastwiska i łąki [23]. W miejscu dzisiejszej piaskarni Serwal, zwanym Suchą Trawą, wypasano krowy [24] aż do czasu, kiedy nawłoć zarosła pasternik [23]. Ponadto powstawały groble, rowy melioracyjne, sadzono wierzby, stawiano chruściane płoty [11] i wyplatane z wikliny żywopłoty [18] aby zmeliorować teren [11]. Rzeki nie obwałowywano, natomiast zabraniano wycinki drzew na brzegu pod karą wypędzenia ze wsi (korzenie drzew były najlepszym i najtańszym umocnieniem) [24]. Rzeka wylewając dwa razy w roku użyźniała pola i wyrzucała mnóstwo ryb [18].

Pierwszy wał na odcinku Warszawa-Góra Kalwaria powstał w ramach programu gospodarczego rozwoju Królestwa Polskiego księcia Druckiego-Lubeckiego w drugiej dekadzie XIX wieku. Jego budowę nadzorował Ludwik Rossman, oficer wojsk napoleońskich korpusu inżynierów. Była to w dużym stopniu inicjatywa lokalna. Mieszkańcy dobrowolnie opodatkowali się i brali udział w budowie. Było to słabe umocnienie. Wyrwy powodowane wylewami rzeki zasypywano, obsadzano wierzbami i topolami (zatrzymywały one kry rzeczne), kopano stawy gromadzące nadmiar wody oraz rowy melioracyjne, sypano ostrogi odsuwające główny nurt rzeki od wału [22].

Po wielkiej powodzi w 1844 roku osadnicy holenderscy zostali zmuszeni w 1846 roku przez właścicieli, ród Potockich, do zbudowania wysokiego wału całkowicie odcinającego od rzeki dobra wilanowskie. Nie podobało się to osadnikom, dla których woda powodziowa nie niosła zagrożenia i klęski, a wał przebiegał przez ich pola nierzadko znacznie je ograniczając. Mimo oporu wał ukończono w 1860 roku. Przed 1880 rokiem wały chroniły prawie całą Nizinę Moczydłowską (teren od Góry Kalwarii do Czerniakowa). Wały były niższe niż obecnie i o węższej podstawie, ale po każdym dużym wezbraniu były naprawiane, podwyższane i systematycznie konserwowane [22].

W okresie międzywojennym aktywnie działał Związek Wałowy Niziny Moczydłowskiej, mający na celu ochronę przeciwpowodziową tarasu zalewowego. Przewodniczącym był Edward Kozłowski z Zawad. Prace na wałach wykonywał tzw. technik wałowy. Do jego obowiązków należało utrzymywanie zwartej pokrywy darniowej, w tym koszenie trawy, usuwanie samosiejek drzew i krzewów z wału i pasa o szerokości trzech metrów od podstawy walu, tępienie kretów, których podziemne tunele osłabiały wał. Podczas dużych wezbrań wał był patrolowany całą dobę przez strażnika wyposażonego w trąbkę. Na sygnał zagrożenia wszyscy okoliczni mężczyźni stawiali się do pracy przy ochronie wałów [22].

W latach 20-tych XX wieku Wał Zawadowski został podwyższony, skorygowano też jego przebieg. Doprowadziło to do powstania bariery widokowej, ograniczyło jeszcze bardziej powierzchnię tarasu zalewowego i zasięg występowania łęgów [21]. W 1932 roku porzucono XIX-wieczny wał wybudowany przez Olędrów. Został on częściowo wykorzystany jako nasyp pod tor kolejowy prowadzący do elektrociepłowni Siekierki [22].

Kolejne, ostatnie już podwyższenie wałów wiślanych przy Kępie Zawadowskiej i poszerzenie ich podstawy zostało wykonane podczas II wojny światowej w latach 1941-1942. Była to praca przymusowa, ale chroniła przed wywózką na roboty do Niemiec. Istnieją przekazy, że odcinek koło Kępy Zawadowskiej i Okrzewskiej [22] zbudowali pod lufami żandarmów z organizacji Todta [18] jeńcy sowieccy i Żydzi z Warszawskiego Getta. Po zakończeniu budowy Żydów zamordowano po stronie rzeki, a Sowietów po stronie lądu. Ciała miały spocząć w mogile na 498 kilometrze Wisły [24].

W 1944 roku, w związku z przygotowywaniem przez Niemców obrony na linii Wisły, w wałach zostały rozmieszczone stanowiska ogniowe artylerii. Po powrocie z wysiedlenia w styczniu 1945 roku miejscowa ludność przystąpiła do naprawy wałów, by uszkodzenia zostały usunięte przed roztopami. Od tego czasu nie prowadzono istotnych prac przy wale [22].

Ulica Wał Zawadowski nazwę uzyskała w 1960 roku. Jej numeracja jest kontynuacją numerów ul. Włóki. Jeszcze na początku XXI wieku ulicą nie kursowały autobusy, nie posiadała ścieżek rowerowych ani chodników [20].

W okresie socjalistycznym część brzegów umocniono za pomocą betonowych bloków i prętów zbrojeniowych [24].

Rezerwat Kępa Zawadowska został utworzony 23 grudnia 1998 roku [1]. Celem jego utworzenia było zachowanie ostoi lęgowych rzadkich i ginących gatunków ptaków [2] oraz ochrona ekosystemów wodnych w korycie środkowej Wisły, o charakterze naturalnym lub zbliżonym do naturalnego [1].