Bliska Wola

Bliska Wola (Miasteczko Kasprzaka, ul. Kasprzaka #29/31) to kompleks osiedli mieszkaniowych. Koncepcję architektoniczną opracowała pracownia Studio B.A.U [1] w składzie Jacek Wciślak, Beata Świerczyńska, Marcin Kulikowski, Małgorzata Osiak, Agata Żołnowska, Agnieszka Zawistowska, Monika Wojtasik, Rafał Stefanowski, Dominika Mazurkiewicz, Izabela Galicka, Dorota Szostek-Gogolewska, Oskar Sobolewski, Olgierd Jankowski, Joanna Bartos, Mikołaj Michalak, Aleksandra Mieczkowska, Paulina Żołędziowska, Aleksandra Lewicka, Alicja Kozarzewska. Na generalnego wykonawcę etapów EM i EK został wybrany Hochtief Polska [5]. Inwestorem jest J.W. Construction [1].

Kompleks powstaje w pięciu etapach i liczy około 3000 mieszkań (27-96 m2), zaś część usługowa ma powierzchnię około 70 tys. m2. Budynki mają 7-16 kondygnacji nadziemnych oraz dwie podziemne [1]. To największa inwestycja w historii firmy J.W. Construction [3] oraz prawdopodobnie największe od 20 lat osiedle na Woli [7]. Na terenie osiedla zaplanowano m.in. boiska do koszykówki, piłki ręcznej, nożnej i badmintona, ścieżki spacerowe, park fontann, a sezonowo również sztuczne lodowisko. Przewidziano też miejsce dla przedszkola [55]. Całość tworzą rozległe tereny rekreacyjne (Central Park).

VIS

Dawne zakłady przemysłowe z branży metalowej [14] zajmowały obszar zamknięty ul. Juliusza Ordona, ul. Marcina Kasprzaka oraz al. Prymasa Tysiąclecia. Większość budynków rozebrano w latach 2005-2008. Do 2008 roku zachowały się dwa budynki biurowe, budynek stołówki zakładowej, kotłownia i wieża. Oba budynki biurowe powstały w latach 70-tych XX wieku, choć do dziewięciokondygnacyjnego biurowca pawilon stołówki zakładowej (sali zebrań) od strony wschodniej został dostawiony później. Jej elewację od strony al. Prymasa Tysiąclecia ozdabiają abstrakcyjne dekoracje sgrafittowe [22]. Wnętrze zostało doświetlone wysokimi, zajmującymi całą elewację oknami. Od strony zachodniej do trzykondygnacyjnego biurowca, ustawionego równolegle do ul. Kasprzaka, przylega budynek wieży ciśnień [22]. Na tyłach budynków biurowych stoi mur, a na nim widnieje mozaika w ciepłych kolorach [30]. Przetrwał też budynek dawnych kadr w którym od 1969 roku mieściła się siedziba szkoły. Tam gdzie były warsztaty szkolne, produkowano następnie koszyki metalowe. Z kolei dawniej w zakładach PR2 (narzynki) w okresie transformacji działała hurtownia kocy. Wcześniej obok nich działała centralna ostrzalnia [33]. W południowej części posesji zachował się na wpół zrujnowany budynek kotłowni. Elewacje północna i południowa zostały w pełni przeszklone, co nadało niezwykłej lekkości [22].

Sześciokondygnacyjny budynek, który łączył w sobie funkcję wieży ciśnień i akumulatorni (zajmowała trzy dolne kondygnacje) powstał przed 1936 [26], a po 1920 roku [21]. Jest najstarszym zachowanym w tym kompleksie budynkiem [22]. Elewację hali akumulatorni podkreślono lizenami międzyokiennymi, natomiast wieża na każdej elewacji otrzymała środkowy pseudoryzalit na całej wysokości. Całość wieńczy prosty gzyms koronujący. Wieża pełniła dodatkowe funkcje: obserwacyjną oraz nadawczą (umieszczono na niej anteny) [22]. Pod koniec okupacji, gdy Niemcy zniszczyli większość zabudowań fabryki, budynek wieży lekko uszkodzono. Po 1945 roku najwyższa kondygnacja została nieznacznie podwyższona [26]. Po tym jak Dom Development wykupił cały teren, wieża miała zostać zburzona, ale ostatecznie zapadła decyzja o jej zachowaniu [28].

Na północnym-zachodzie kompleksu istniała przedwojenna, dwupiętrowa Hala D [19]. Była w niej narzędziownia, a po zamknięciu powstał komis meblowy [33]. Od jej południa znajdowała się podziemna strzelnica, wykonana z żelbetu. Grubość stropu wynosiła 70-90 cm. Był to obiekt trzyosiowy o łącznej długości ok. 100 metrów i szerokości ok. 15 metrów. Powierzchnia pomieszczeń wynosiła 1440 m2. Oś środkowa była mniej więcej dwukrotnie szersza od bocznych. Zejście główne oraz stanowiska tarczowe znajdowały się od strony wschodniej, w nawie północnej skróconej o klatkę schodową. W połowie tej nawy znajdowało się drugie zejście. Nawę zamykała trzytonowa winda towarowa umożliwiająca transportowanie ciężkiego sprzętu. Nawa południowa była tej samej długości i nie miała zejść. Nawy oddzielone były od siebie betonowymi ścianami, w których było kilka przejść. Strzelnica powstała zapewne w 1928 roku albo niewiele później. Zapewne w tym tunelu padły pierwsze strzały z prototypów pistoletu Vis. Po wojnie, chociaż nie produkowano tu broni, strzelnica była nadal wykorzystywana przez koło zakładowe Ligi Obrony Kraju. Od 2007 roku do strzelnicy nie ma do niej dostępu, wszystkie wejścia zostały zasypane gruzem, a potem pokryte ziemią [19].

Teren, na którym powstała ul. Dworska (od 1950 roku ul. Kasprzaka) należał do Gotarda z Rakowa. Pod koniec XVIII wieku ziemię podzielono między Karola Schulza i rodzinę Biernackich [31]. Teren przecinała na ukos ul. Prądzyńskiego, końcowy odcinek barokowej osi urbanistycznej biegnącej od Zamku Ujazdowskiego przez ul. Nowowiejską, Filtry, Ochotę i Czyste [41].

Fabryka Maszyn Gerlach i Pulst

W 1900 roku [17] fabryka Wilhelma Gerlacha została przeniesiona na ul. Dworską 29/31 [14]. Początkowo warsztat działał przy ul. Srebrnej. W 1886 roku przejęty został przez syna Maksymiliana i w 1897 roku przekształcony w spółkę z Edwardem Pulstem, który objął stanowisko dyrektora technicznego [37]. 15 lipca 1898 roku, przy wsparciu banku Wawelberga [33], przemysłowcy uzyskali pozwolenie na założenie spółki Towarzystwo Akcyjne Fabryki Maszyn Gerlach i Pulst [15].

Budynki przy ul. Dworskiej powstały około 1899-1900 roku i zostały zniszczone dopiero podczas II wojny światowej [25]. W zabudowaniach odbywała się produkcja ciężkich maszyn do przemysłu, m.in. młotów parowych i pras hydraulicznych [22] oraz całkowitego wyposażenia warsztatów fabryk i hut [17]. Fabryka produkowała obrabiarki do metali i drewna, szybko chodzące, zbierające wióry tokarnie, automaty, heblarki, wiertarki, frezarki, gwinciarki, szlifierki, nożyce, przebijarki, prasy, piły i tartaki [37]. Zakład produkował też maszyny do wyrobu broni [27]. Na specjalne zamówienia produkowano maszyny giganty o masie ponad 100 ton. Duże uznanie osiągnęła szybkobieżna kołówka do obrabiania osi kół i ram parowozowych. Była to wtedy najwydajniejsza maszyna tego typu w Europie [42]. Po modernizacji i rozbudowie w 1908 roku fabryka była jednym z największych i najnowocześniejszych tego typu zakładów w Europie. Jednym z pracowników tokarni był [22] w latach 1912-1915 Karol Świerczewski [31]. Fabryka zatrudniała 750 pracowników (umysłowych i fizycznych). Biuro sprzedaży mieściło się przy ul. Kruczej 24 [37].

W 1915 wyposażenie zakładów zostało wywiezione na wschód przez wycofujących się z Warszawy Rosjan [27]. Urządzenia wysłano do Charkowa, a pracowników ewakuowano. W opuszczonych halach Niemcy utworzyli warsztaty w których naprawiano broń [42] w latach 1916-1919. W listopadzie 1919 roku pracownicy fabryki brali czynny udział w rozbrajaniu Niemców [33].

Po odzyskaniu niepodległości Fabrykę Gerlacha i Pulsta znacjonalizowano [22]. Zniszczone budynki tuż po wojnie służyły jako magazyny [37].

Na terenie późniejszej fabryki VIS od ul. Prądzyńskiego pod numerami #28, #30, #32, #34, #36 i #38 znajdowały się posesje, raczej o charakterze wiejskim. Natomiast od ul. Dworskiej #29-31 funkcjonowały zakłady przemysłowe, do których prowadziły bocznice kolejowe.

Państwowa Fabryka Karabinów

W 1919 roku w budynkach fabryki Gerlach i Pulst rozpoczęła produkcję Państwowa Fabryka Karabinów (popularnie zwana „efka” [19], ul. Duchnicka #3, ul. Dworska #29 [34]) [37]. W styczniu 1919 roku rozpoczęły prace warsztaty remontujące działa, karabiny maszynowe oraz produkujące części zamienne. Fabryka została przekazana Głównemu Urzędowi Zaopatrzenia Armii (GUZA) w lipcu 1919 roku [38]. W listopadzie 1920 roku GUZA został przejęty przez Departament Artylerii i Uzbrojenia Ministerstwa Wojskowości [34]. Decyzja Rady Ambasadorów z 10 marca 1921 roku przyznała Polsce maszyny, urządzenia i surowce niemieckiej fabryki karabinów w Gdańsku (Königliche Gewehr–Fabrik [19]) [43], a także dokumentację techniczną potrzebną do produkcji karabinów. Dzięki możliwości sprowadzenia z Niemiec tanich materiałów i półfabrykatów do produkcji, możliwe było otworzenie pierwszej polskiej fabryki broni ręcznej [38].

Kompleks był obiektem strategicznym, otoczonym tajemnicą [28]. We wczesnych latach 20-tych XX wieku modernizowano tu karabiny Mosin i Maxim [33]. W czerwcu 1922 roku wyprodukowano trzydzieści próbnych karabinów Mauser wz.98, a ich masowa produkcja rozpoczęła się pod koniec 1924 roku [38]. Seryjną produkcję karabinków (kbk) rozpoczęto w 1925 roku [34] i do 1931 roku powstało ich prawie 200 tysięcy [43]. W latach 1925-1931 wytwarzano karabin zmodernizowany [19]. W 1927 roku nastąpiła konsolidacja polskich fabryk uzbrojenia [33]. Fabryka stała się częścią Państwowej Wytwórni Uzbrojenia [17].

Po rozbudowie w 1928 roku w fabryce produkowano m. in. ręczne karabiny maszynowe Browning wz. 28, ciężkie karabiny maszynowe Browning wz. 30, lotnicze karabiny maszynowe wz. 33 (strzelający przez śmigło), wz. 36 (karabin maszynowy obserwatora) i wz. 37 (lekki karabin lotniczy, konstruktorami broni lotniczych byli inż. Bolesław Jurek i inż. Wawrzyniec Lewandowski), magazynki do pistoletów Vis wz. 35, najcięższe karabiny maszynowe wz. 38A (konstrukcji inż. Jurka [33], broń przeciwpancerna i przeciwlotnicza), karabinki sportowe wz. 98 i 30A, pistolety maszynowe Mors wz. 39 oraz karabiny przeciwpancerne Ur wz. 35 (tajna broń konstrukcji inż. Józefa Maroszka, oficjalnie przeznaczona na eksport do Urugwaju, wykorzystana do zwalczania czołgów niemieckich w 1939 roku). Produkowano też granatniki [19]. Jednym z najbardziej znanych produktów był pistolet Vis opracowany w biurze konstrukcyjnym fabryki [22] w 1935 roku [14]. Pistolet VIS skonstruowali Piotr Wilniewczyc i Jan Skrzypiński. Na początku nazywał się WiS, od pierwszych liter nazwisk konstruktorów. Później zmieniono nazwę na Vis (łac. siła) [44]. Nazwa pistoletu została spopularyzowana piosenką powstańczą z 1944 roku: Pałacyk Michla, Żytnia, Wola; bronią jej chłopcy od „Parasola”; choć na tygrysy mają VISy; to Warszawiaki, fajne urwisy są, hej [44]. Produkcja miesięczna zakładu wynosiła w 1937 roku 500 rkm, 250 ckm, 50 szt. karabinu pilota oraz ok. 50 szt. wyrzutników bombowych [34].

Fabrykę w kwietniu 1936 roku odwiedzili przedstawiciele władz, m.in. Prezydent RP Ignacy Mościcki i Marszałek Edward Rydz-Śmigły. Powodem wizyty było przekazanie przez załogę stu karabinów w darze dla polskiej armii [23].

Na terenie zakładu krótko miała miejsce produkcja samochodów pancernych na potrzeby wojska. Kilkanaście wozów pancernych na bazie Forda T walczyło z bolszewikami w akcjach pod Ostrołęką, Pułtuskiem i Zegrzem, a w 1920 roku w akcji zdobycia Kowla [40].

W latach 30-tych XX wieku rozpoczęto w zakładach produkcję cywilną [17]. Wytwarzano maszyny do pisania EFKA i walizkowe Mała EFKA (na licencjach francuskiej i szwajcarskiej) a także proste obrabiarki i narzędzia. W sierpniu 1938 roku było tu zatrudnionych 340 pracowników umysłowych i 1800 fizycznych. Park maszynowy stanowiło ok. 2000 obrabiarek [34].

W pierwszych dniach walk pracownicy fabryki zostali przewiezieni w stronę Bugu. Miała tam powstać polska fabryka broni do obrony przed Niemcami [39].

Podczas okupacji zakład pozostawał po zarządem niemieckim (Ster-Deimler-Puch AG). Odbywała się w nim produkcja broni i części do silników. Na terenie firmy działało polskie podziemie [33]. Zatrudnieni tu Polacy, mimo panującego terroru, wszelkie prace wykonywali wolno i niedokładnie [42]. Przy ul. Dworskiej uzyskiwano materiał na lufy do VIS-ów produkowanych w kilku podziemnych wytwórniach [24].

Istnieją zeznania, że byli tu dowożeni do pracy w 1943 roku więźniowie KL Warschau. Według przyfabrycznej organizacji Sierp i Młot, więźniowie byli pochodzenia greckiego i pochodzili z obozu koncentracyjnego obok stacji kolejowej Warszawa Zachodnia. Niemcy zatrudniali ich przy wyładowywaniu koksu i węgla na wewnętrznym terenie fabryki, przy rampie kolejowej [32].

W 1944 roku, w obawie przed wojskami sowieckimi Niemcy wywieźli urządzenia, a po upadku Powstania Warszawskiego zburzyli mury fabryki [33].

W lutym 1945 roku zakłady wznowiły działalność jako Fabryka Karabinów i Sprawdzianów [14]. Początkowo grupa ocalałych pracowników odgruzowała kuźnię i uruchomiła produkcję siekier, kilofów i młotów. W 1948 roku z ocalonych z pożogi wojennej części złożono kilkaset maszyn do pisania oraz uruchomiono produkcję igieł lekarskich [33].

W 1948 roku zakład przemianowano na Fabrykę Wyrobów Precyzyjnych im. Gen. Karola Świerczewskiego (z uwagi na pamięć o jego zatrudnieniu w fabryce Gerlacha) [22]. Od tej pory na wyrobach fabryki umieszczano znak towarowy FWP [15]. Dość szybko fabryka stała się jednym z ważniejszych zakładów w kraju. Rozporządzeniem Ministra Przemysłu Maszynowego [22] z 1954 roku [33] fabryka miała wytwarzać narzędzia do obróbki metali i przyrządy pomiarowe [22]. Powstały tu pierwsze suwmiarki, mikrometry, płytki wzorcowe. Od 1956 roku fabryka przeznaczała coraz więcej produkcji na eksport [42].

W latach 60-70-tych XX wieku fabryka weszła w skład Kombinatu PONAR FWP (jako zakład wiodący). Zakupiono wiele nowoczesnych obrabiarek oraz przyznano środki na prowadzenie prac naukowo-badawczych. Pozwoliło to na wzrost produkcji i jakości. Pod koniec lat 60-tych XX wieku stała się potęgą w przemyśle maszynowym [42].

W 1968 roku wzniesiono nowe obiekty na podstawie projektu Bożeny i Waldemara Hinców [35]. Na terenie powstała m.in. nowa Hala K. Uroczystości otwarcia dokonał Edward Gierek. Hala była znacznie bardziej nowoczesna niż pozostałe wydziały [33].

Popiersie Świerczewskiego

Przed wejściem do zakładu w 1968 roku, w ramach obchodów 70-lecia istnienia fabryki [14] odsłonięto popiersie Karola Świerczewskiego dłuta Gustawa Zemły [35] (w Warszawie były jeszcze dwa inne pomniki przedstawiające Świerczewskiego). Pomnik stojący przy dzisiejszej al. Prymasa Tysiąclecia został skradziony [36] lub według innych źródeł przeniesiono go do Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku w latach 90-tych XX wieku [31].

VIS

31 grudnia 1971 roku zostało utworzone Przedsiębiorstwo Państwowe Kombinat Przemysłu Narzędziowego VIS, złożone z FWP w Warszawie, dwóch innych fabryk oraz kilku branżowych hurtowni narzędziowych. W nazwach wszystkich fabryk pojawiło się słowo VIS [14]. Pod koniec lat 70-tych XX wieku rozwój zakładów załamał się wraz z kryzysem całej polskiej gospodarki. Nastąpiły duże zmiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa [42].

Na tle budynków przy Kasprzaka rozgrywały się sceny związane z Maszynohurtem w filmie z 1971 roku Nie lubię poniedziałku [14].

Na terenie kompleksu działało Technikum Mechaniczne [18] o wysokim poziomie. Absolwent tej szkoły był przyjmowany w każdym zakładzie pracy bez zbędnych ceregieli [33].

W 1989 roku wiele zakładów wyodrębniło się z Kombinatu, a pozostałe przekształciły się w spółki. Działalność fabryki dostosowano do wymogów gospodarki rynkowej. W drugiej połowie 1993 roku zostało powołane Biuro Rozwoju Techniki [42]. Fabryka została w kwietniu 1996 roku skomercjalizowana jako Fabryka Wyrobów Precyzyjnych Vis S.A. [19]. Spółka kontynuowała wytwarzanie narzędzi. W 1999 roku została sprywatyzowana. Głównymi akcjonariuszami zostali: PZU Życie S.A. oraz IV NFI Progres S.A [42].

Dalsze przekształcenia organizacyjne miały miejsce w 2002 i 2003 roku [42]. W 2002 roku wydzielono spółkę Vis-Inwestycje, która zarządzała terenem przy ul. Kasprzaka. W latach 2006-2007 dokonała ona wyburzenia budynków fabrycznych [19]. Pozostało osiem budynków. Ostatnie ze spółek ogłosiły upadłość likwidacyjną: VIS Sp. z o.o. 28 kwietnia 2010 roku, a VIS-Inwestycje (od 2008 roku jako VIS Investments) 19 listopada 2015 roku [14].

W 2007 roku właściciel VIS-a, Narodowy Fundusz Inwestycyjny Progress, planował zbudować tu osiedle na 2000 mieszkań, a udziały w spółce sprzedać firmie deweloperskiej Polnord. Prace planowano na koniec 2008 roku, jednak fundusz zerwał umowę z Polnordem, uznając, że zarobi więcej, jeżeli sam zrealizuje inwestycję [41], której jednak nie rozpoczął.

Od 2010 roku właścicielem nieruchomości (oraz logo VIS) była chińska firma narzędziowa [20].

W latach 2011-2015 południowa część opuszczonego placu służyła za parking dla TIR-ów.

Bliska Wola

Pod koniec marca 2011 roku została zawarta przedwstępna umowa sprzedaży o powierzchni 8.1 ha deweloperowi J.W. Construction od firmy Black Lion [13], która zajmowała się komercjalizacją działki po zakładach VIS. Koszt transakcji wyniósł 173.9 mln zł, był jednak zależny od uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania [11]. W 2012 firma deweloperska JW Construction ogłosiła plany budowy osiedla [26].

W czerwcu 2014 roku zarządzeniem prezydenta m.st Warszawy budynek wieży ciśnień został ujęty w gminnej ewidencji zabytków. Deweloper złożył jednak wniosek o rozbiórkę [23], po licznych protestach mieszkańców postanowił jednak, że nie rozbierze wieży ciśnień. Zaplanowano tam biuro handlowe [29].

Całość zakłada budowę około 3000 mieszkań oraz centrum handlowego o powierzchni 72 000 m2 [51]. Kompleks powstaje w pięciu etapach. Budowę etapu A (od ul. Ordona) rozpoczęto w 2013 roku. Został on zrealizowany w 2015 roku [1]. Powstały 153 mieszkania [51]. Etap B na południe od etapu [1] powstał w 2016 roku (B1 i B2 w I kwartale, w etapie B1 oddano ok. 900 lokali [52][20], a w etapie B2 oddano 291 lokali [50][49]) [10].

Pozwolenie na realizację trzeciego etapu (C) J.W. Construction otrzymał w 2015 roku [10]. Tworzy go centrum handlowe wraz z czterogwiazdkowym aparthotelem (CK) od ul. Kasprzaka, zaplanowane do oddania na koniec 2018 roku [48] oraz część mieszkaniowa (CN), wybudowana w 2017 roku [47]. Tworzy ją budynek składający się z dwóch części: głównej, zawierającej 16 kondygnacji oraz przynależnych trzech prostopadłych skrzydeł o wysokości 12 kondygnacji. Projekt zawiera 480 mieszkań (23-111 m2). Lokatorzy mają do dyspozycji komórki lokatorskie, wózkownię oraz garaż podziemny z 486 miejscami postojowymi [10]. Z kolei ponad 400 lokali w aparthotelu trafiło do sprzedaży w czerwcu 2015 roku. Średnia powierzchnia to 22 m2 [4]. Biurowiec ma oferować 21000 m2 powierzchni biurowej oraz 2000 m2 powierzchni handlowej. Na dwóch podziemnych kondygnacjach zaplanowano parking. Całość powstaje w standardzie klasy A [9].

Etap D tworzy 115 lokali o powierzchni 30-56 m2 w budynku od al. Prymasa Tysiąclecia. Planowana data rozpoczęcia prac to początek 2018 roku, a zakończenie prac to 2020 rok [46].

W etapie E powstają dwa budynki: mieszkalny (EM) oraz wielofunkcyjny (EK). Budynek mieszkalny został zaprojektowany jako obiekt o narastającej zabudowie od 7 do 14 kondygnacji naziemnych, z miejscowymi obniżeniami do 5 i 6 kondygnacji. Obiekt mieści 670 mieszkań (25-160 m2). Garaże zajmują trzy kondygnacje podziemne i część parteru. Łączna powierzchnia użytkowa wraz z garażem to 59 800 m2. Budynek wielofunkcyjny ma 12 kondygnacji naziemnych i 2 podziemne przeznaczone na garaże. W obiekcie mają znajdować się jednostki hotelowe i mieszkania, na parterze ogólnodostępne usługi, a na pierwszym piętrze restauracja, fitness i pomieszczenia biurowe. Łączna powierzchnia użytkowa obiektu wraz z garażem wynosi ok. 21 000 m2 [2]. Do wykonania budowy został wybrany Hochtief Polska. Wartość zlecenia to 110.2 mln zł za EM i 67.7 mln za EK [5]. Czas realizacji etapu E to lata 2016-2019 [2].

Do tej pory deweloper wybudował 2 etapy inwestycji, w ramach których powstało ok. 1120 lokali, zaś trzeci etap na 480 lokali jest w trakcie realizacji z planowanym terminem zakończenia budowy w II kwartale 2017 r. [53]