Gmach Dyrekcji Kolei Państwowych (ul. Targowa #74) to kompleks pięciu połączonych ze sobą biurowców na planie litery H oraz dwóch wolnostojących budynków mieszkalnych [2], ulokowanych symetrycznie po wschodniej stronie gmachu [7]. Pomiędzy budynkami mieszkalnymi i gmachem w południowej części znajduje się budynek magazynowy, a w północnej części w latach 2014-2017 powstał nasyp, na którym w 2018 roku pojawiły się z tory kolejowe ze szlabanami.

Przez cały okres swojego funkcjonowania budynek należał do Polskich Kolei Państwowych [1]. Obecny właściciel to PKP Polskie Linie Kolejowe [2]. Mieści się tu Oddział Regionalny PKP Polskie Linie Kolejowe S.A, spółka Polskie Linie Kolejowe S.A. i 9 central kolejowych związków zawodowych [1].

Budynek jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem 1311-A [13].

Budynek wielokrotnie służył jako tło w scenach filmów: Misia (1980), Fuchy (1981), Kamieni na Szaniec (2013), Gdzie jesteś Panie Prezydencie (1978), Urodziny Młodego Warszawiaka (1980), Kilera (1997), Kilerów dwóch (1998), Tydzień z Życia Mężczyzny (1999), Pianisty (2001), Czasu Honoru (2009-2011), Polonii Restituta (1981), Układu Krążenia (1977), spektaklu telewizji „Bigda Idzie” (1999). Występował w kronikach i produkcjach dokumentalnych, np. „Sensacjach XX wieku” [1].

Gmach

Budynek powstał według projektu Mariana Lalewicza, w stylu modernistycznym z elementami klasycyzmu [2]. Detal ma charakter art-deco, połączony z elementami klasycyzującymi [30]. Wszystkie elementy bryły są niemal idealnie symetryczne, jedyne większe zakłócenie stanowią bramy garażowe w elewacji północnej skrzydła E (dziedziniec wschodni) wykonane w czasie okupacji niemieckiej. Powierzchnia zabudowy wynosi 4408 m2, całkowita powierzchnia użytkowa budynku 18739 m2, kubatura całkowita 87388 m3, a powierzchnia elewacji 15 080 m2. Skrzydła mają 23.3 metra wysokości, a część centralna 31.2 metra wysokości [30].

Gmach składa się z czterech bloków mieszczących biura dla wydziałów oraz centralnego budynku, w którym znajdowały się: dyrekcja, sale posiedzeń wielka i mała, bank kolejowy ze skarbcem (wejście od strony ul. Wileńskiej), stołówka, szatnia, archiwum, biblioteka oraz dwa piony komunikacyjne składające się z klatki schodowej oraz dwóch wind każdy. Bloki z biurami zostały tak połączone z budynkiem głównym, aby piony komunikacyjne obsługiwały całe założenie i aby zapewnić wygodne połączenie wydziałów z dyrekcją [7].

Część centralna o wysokości 8 kondygnacji pokryta jest dachem płaskim z nadbudówkami. W elewacjach wschodniej i zachodniej części umieszczono główne wejścia do budynku (drzwi wejściowe są drewniane dwuskrzydłowe z naświetlem obramowane portalem z granitu, w wejściu zachodnim zamontowane były jedyne w tym gmachu drzwi obrotowe [1]), w formach portyku nałożonego na płytki ryzalit, powtarzające detal portyków zamykających dziedzińce zachodni i wschodni. W elewacji północnej wydatny ryzalit o wysokości trzech kondygnacji, w którym było pierwotne główne (reprezentacyjne) wejście do budynku z podjazdem typu pałacowego (nad wejściem przed wojną znajdował się napis „Kasa Dyrekcyjna DOKP”, a po wojnie było to wejście do Komitetu Dzielnicowego PZPR [1], wejście nie jest obecnie używane). Nad ryzalitem znajduje się uskok elewacji. Wertykalny charakter elewacji zaakcentowany jest lizenami: szerokimi biegnącymi od gzymsu nad przyziemiem do gzymsu pośredniego nad 6 kondygnacją oraz podwójnymi wąskimi biegnącymi przez wysokość 6 piętra [30].

Skrzydła boczne A, B, D, E o wysokości 5 kondygnacji nakryte są dachami spadzistymi, kopertowymi. W narożnikach skrzydeł widoczne są płytkie ryzality. Skrzydła połączone ze skrzydłem C za pomocą krótkich i wąskich łączników. Piony okien ujęte są w profilowane obramowania, biegnące po bokach okien od gzymsu nad przyziemiem i zamknięte poziomo nad najwyższym oknem. Okna 2 i 3 piętra posiadają podokienniki w formie konsol o prostym kształcie [30]. Okna dolnych pięter zabezpieczone są kratami z literami WDKP. oznaczającymi skrót od Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych [7], a okna na pierwszym piętrze kute balustrady. Charakterystyczny jest śródgzyms, biegnący między pierwszym i drugim piętrem z symboliką służb kolejowych, analogiczną jak na portykach.

Wystrój części wnętrz, m.in. dwóch holi i wydzielonej części dla kierownictwa jest w stylu art déco [2]. Schody są z marmuru krajowego. Część centralna zawiera cztery dźwigi osobowe. W częściach bocznych znajdują się przestronne korytarze z doskonałe oświetlonymi pokojami biurowymi, jest też wiele osobnych gabinetów [29].

Pod budynkiem administracyjnym znajduje się poniemiecki schron przeciwlotniczy o długości około 30 metrów (podobny jest widoczny kilkaset metrów na wschód) [2].

Portyki

Od zachodu i wschodu umieszczono monumentalne wolnostojące bramy w formie portyków nawiązujących do antycznych doryckich świątyń greckich. Mają one po 10.6 metra wysokości. Portyki kolumnowe zamykające dziedzińce są ”odbite” w formie ryzalitów wejściowych na elewacjach skrzydła wysokiego. Portyki bramowe oraz portyki ryzalitów wejściowych nakryte są dachami dwuspadowymi a ich ściany szczytowe posiadają formę tympanonów [30].

Detal stanowiący motyw przewodni portyków tworzy sześć kanelowanych kolumn (oraz kanelowane pilastry na ścianach skrzydeł niskich i na krótszych elewacjach skrzydła wysokiego), fryz oraz gzyms. Fryz składa się z tryglifów z guttami oraz metop opracowanych w formie plakiet z symbolami działów techniki i gospodarki w 7 rodzajach (nawiązujących symboliką do służb kolejowych, m.in. drogowej, energetycznej, mechanicznej, zdrowia [28]). Gzyms jest z mutulusami o uproszczonej formie [30].

Klasyczny schemat portyku, trzon i belkowanie został wykorzystany do opasania przyziemia skrzydeł niższych i spięcia wszystkich skrzydeł gmachu [30].

Budynek magazynowy

Między południowym budynkiem mieszkalnym i gmachem głównym znajduje się budynek magazynowy Dworca Wileńskiego projektu Szuszkiewicza [1]. Powstał w 1920 roku [15]. Został wykonany w tej samej formie co prowizoryczny dworzec Wileński [1], w konstrukcji szkieletowej [3]. Szopa wzniesiona w technologii szachulcowej jest unikatowym przykładem budownictwa tego typu w Warszawie [28]. W 2009 roku został starannie wyremontowany, zachowano też ślady odłamków widoczne na belkach konstrukcji [3].

Domy mieszkalne

Budynki mieszkalne do wybuchu II wojny światowej użytkowane były przez pracowników Ministerstwa Kolei Żelaznych [2]. Nie posiadały dźwigów. Ich łączna powierzchnia wewnętrzna wynosiła 2268 m2 [29].

Budynek mieszkalny południowy (ul. Wileńska 2) w 1945 roku (od marca do lipca [20]) mieścił Biuro Kontroli (później zostało przekształcone w Najwyższą Izbę Kontroli) [2].

W budynku północnym (ul. Wileńska 2/4) w latach 1944-1945 funkcjonowała pierwsza w Warszawie siedziba Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego [2], wraz z aresztem w piwnicy, który wcześniej używany był przez policję niemiecką oraz NKWD [1], która aresztantów przekazywała do obozów koncentracyjnych np. w Pruszkowie. Zachowały się ślady cel i napisy pozostawione na ścianach przez więźniów [19]. Areszt zachował się do dnia dzisiejszego, nie jest jednak udostępniany zwiedzającym [18].

Według niektórych areszt działał do 1956 roku [19], inne źródła podają, że Urząd Bezpieczeństwa był w tym miejscu w 1944 roku „zbyt widoczny” i jednocześnie problemem był częsty i celny ostrzał moździerzowy. 13 stycznia 1945 roku odłamki zabiły dwie osoby postronne i kilka osób raniły (w tym dwóch mechaników). Uszkodziły samochód, beczki na benzynę i centralne ogrzewanie. Dzień później pocisk uderzył bezpośrednio w budynek, zniszczył jadalnię i wytłukł resztę szyb. Z tego powodu UB został dość szybko przeniesiony do budynku przy ul. Cyryla i Metodego [18].

W 1944 roku była tu siedziba pierwszej redakcji Życia Warszawy, a w latach 1949-1989 siedziba Komitetu PZPR Warszawskiego Węzła Kolejowego [2]. Następnie była to siedziba Oddziału Mostowego PKP. Obecnie znajdują się tu siedziby związków zawodowych kolejarzy: Sekcja Krajowa Kolejarzy NSZZ „Solidarność”, Związek Zawodowy Dyżurnych Ruchu PKP, Federacja Związków Zawodowych Pracowników Automatyki i Telekomunikacji PKP, Związek Zawodowy Pracowników Warsztatowych, Krajowy Sekretariat Kolejarzy NSZZ „Solidarność 80”, Ogólnopolski Związek Zawodowy Straży Ochrony Kolei, Związek Zawodowy Drużyn Konduktorskich w RP, Związek Zawodowy Dyspozytorów PKP, Autonomiczny Ogólnopolski Związek Zawodowy Pracowników Zatrudnionych u Pracodawców Spółek Grupy PKP S.A. [2].

Popiersie Józefa Piłsudskiego

19 marca 1933 roku (po 1935 roku [3]) członkowie Okręgu Warszawskiego Kolejowego Przysposobienia Wojskowego [1] na tympanonie budynku głównego wmurowali uroczyście płaskorzeźbę popiersia Józefa Piłsudskiego [3] z podpisem „1918 Józef Piłsudski 1933 Wielkiemu budowniczemu Polski w hołdzie” [1]. Projektantem popiersia był Marian Lalewicz, a wykonawcą rzeźbiarz Stanisław Jakubowski [24]. Według niektórych źródeł płaskorzeźba dotrwała do 1939 roku [3], według innych szybko ją zastąpiono orłem na zdecydowaną prośbę Marszałka, który był przeciwny własnym podobiznom [24]. Obecnie w tym samym miejscu nadal jest orzeł [3].

Orły

Na tympanonach obu portyków bramowych umieszczone są orły w stylu art deco [8].

Godło państwowe w ozdobnym kartuszu znajduje się w ryzalicie elewacji północnej [30].

Orła wybito też na metalowym medalionie w polu tympanonu nad drzwiami wejściowymi w elewacjach zachodniej i wschodniej [30]. Orzeł stanowi część panoplii (dekoracji złożonej z elementów uzbrojenia). Fragmenty słabo zachowanego napisu pod spodem (plakiety z brązu [30]) wskazują, że w budynku mieściły się kolejowe instytucje wojskowe w rodzaju Kasy Samopomocy Członków Kolejowego Przysposobienia Wojskowego [8]. Był to być może pierwszy z budynków państwowych, na którym po 1989 roku dodano orłom koronę [28]. Tarcze po bokach zdobią uświęcone XIX-wieczną tradycją ikonograficzną uskrzydlone koła kolejowe [8].

Ślady po pociskach

Od 10 do 14 września 1944 roku w rejonie budynku toczyły się walki o Dworzec Wileński, które pozostawiły na budynku ślady po pociskach [13].

Dyrekcja kolei zrealizowała pomysł praskich społeczników i radnych, by ślady po kulach zachować i zabezpieczyć laminowaną szybą [23]. 23 marca 2015 roku na budynku zamontowano szklaną tablicę osłaniającą ślady po pociskach oraz z informacją o walkach [13]. Ślady odłamków zachowały się również na ozdobnych kratach okien [28].

Dom Szuszkiewicza

Dworek (dom) Szuszkiewicza (ul. Wileńska 2/4, al. Solidarności 44) znajduje się na wschód od południowego domu mieszkalnego. Parterowy dworek wzniesiono na zlecenie Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych według projektu inż. Wacława Szuszkiewicza w latach 1920-1921, dla którego był przez 12 lat pracownią i mieszkaniem (Szuszkiewicz pełnił wówczas funkcję naczelnika dystansu drogowego [14], w tym miejscu projektował m.in. prowizoryczny Dworzec Wileński [1]). Część pomieszczeń zajmowały też biura inżyniera drogowego [5].

Szuszkiewicz liczył na otrzymanie zlecenia wykonania powstającego obok gmachu dyrekcji. Gdy umowę podpisano z prof. Marianem Lalewiczem, Szuszkiewicz zrezygnował z pracy dla kolei. Po II wojnie światowej zamieszkał w Kanadzie [5].

W latach 50-tych XX wieku planowano zburzyć dworek pod budowę przedłużenia ul. Inżynierskiej do dzisiejszej al. Solidarności [16]. Potem znajdowało się w nim laboratorium (chemiczno-bakteriologiczne przychodni lekarskiej PKP [15]), potem sama przychodnia i apteka. Ostatnim użytkownikiem obiektu był gabinet weterynaryjny [5]. Przez lata nie można było przeprowadzić remontu, bo dom był zajmowany bezumownie. Dopiero w 2009 roku odbyła się eksmisja [16].

W lipcu 2009 roku Zespół Opiekunów Kulturowego Dziedzictwa Warszawy wystąpił do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z wnioskiem o wpisanie budowli do rejestru zabytków. PKP nie planuje modernizacji bardzo zaniedbanego obiektu. Został on wystawiony na sprzedaż, jednak wyceniony na 2.4 mln zł nie znalazł do tej pory nabywcy [5].

Parterowy budynek jest zapewne najstarszym w Warszawie przykładem stylu dworkowego. Posiada portyk zwieńczony trójkątnym frontonem, wspartym na czterech słupach zakończonych głowicami nawiązującymi formą do porządku toskańskiego [5]. Został wzniesiony z wykorzystaniem cegieł z rozbiórki dworca Petersburskiego [4].

Od końca XIX wieku do lat 20-tych XX wieku w miejscu gmachu był kwietnik i sad owocowy ciągnący się aż do ul. Targowej [5].

Pomysł budowy gmachu dla Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych powstał w 1919 roku. Decyzja o budowie została wymuszona przebudową Warszawskiego Węzła Kolejowego, kiedy to nastąpiła konieczność rozebrania pięciu budynków Dyrekcji Kolei (rozproszenie siedzib znacznie utrudniało wówczas pracę dyrekcji). Zaproponowano wybudowanie jednego nowoczesnego gmachu, który miał skupiać prezydium dyrekcji i 12 wydziałów [1].

Projekt zamówiono u prof. Mariana Lalewicza. W 1925 roku przedstawiono potrzeby i oczekiwania w stosunku do budynku, które zmodyfikowano w 1927 roku i ponownie przekazano Lalewiczowi. Projekty wstępne zostały zatwierdzone przez Ministerstwo Robót Publicznych 9 listopada 1927 roku pod numerem VIII-889 [1].

Inwestorem było Ministerstwo Komunikacji. Budynek powstał w latach 1928-1931 [2] na terenach kolejowych na zachód od miejsca, gdzie w 1915 roku wycofujące się wojska rosyjskie doszczętnie spaliły i zniszczyły Dworzec Petersburski. Projekt Lalewicza przewidywał nie tylko wzniesienie budynku, ale i regulację całego kwartału [1]. Ówczesna ul. Zygmuntowska (dzisiaj al. Solidarności) kończyła się na linii ul. Targowej. Dalej była sieć torów i bocznic, a na południe od planowanego gmachu znajdował się dworzec Wileński [28], a jeszcze dalej kamienica pracowników PKP przy Targowej 70 [7]. Lalewicz planował wybudowanie alei (obecna al. Solidarności) z pomnikiem ku czci bohaterów Bitwy Warszawskiej 1920 roku, w formie triumfalnego łuku [7]. Koncepcja ta nie została jednak zrealizowana i z całego założenia powstała jedynie siedziba dyrekcji [1].

Autorem konstrukcji był Wacław Żenczykowski [28]. Techniczny nadzór oraz kierownictwo robót wykonywał inż. Baranowicz, zaś ogólne kierownictwo sprawował osobiście dyrektor kolei inż. W. Bieniecki. Koszt budowy wyniósł, bez kosztów urządzenia wnętrz, około 12.5 mln zł [7]. Wykonawcą było Towarzystwo Akcyjne Zakładów Przemysłowych Budowlanych Fr. Martens i A. Daab [2] (7.5 mln zł). T. Godlewski i S-ka oraz Wisła wykonały ogrzewanie centralne (750 tys. zł), Zajączkowski i Szewczykowski, wodociągi i kanalizację (850 tys. zł), K. Zimmerman tynki zewnętrzne czterech bocznych skrzydeł biurowych w terrazycie (450 tys. zł), A. Marciniak oświetlenie gmachu [29].

Do budowy przystąpiono w marcu 1928 roku, rozpoczynając od wykopania fundamentów pod dwa bloki mieszkalne. 7 września 1928 dokonano uroczystego wmurowania kamienia węgielnego. W połowie 1929 roku uzyskano stan zamknięty, a dwa budynki mieszkalne i dwa pawilony biurowe zostały oddane najprawdopodobniej jesienią 1929 roku. W styczniu 1930 roku przeniesiono tu pierwsze biura, kończąc przeprowadzkę 1 lipca 1931 roku. 29 listopada 1931 roku proboszcz parafii św. Floriana na Pradze, ks. Prałat Jan Poskrobko, dokonał poświęcenia nowego gmachu. W uroczystości wzięli udział m.in. minister komunikacji Alfons Kuhn, wiceminister Witold Czapski, wicewojewoda warszawski Władysław Włoskowicz oraz komisarz rządu Władysław Jaroszewicz [1].

W trakcie projektowania siedziby posługiwano się nazwą Warszawska Dyrekcja Kolei Państwowych. W momencie oddania budynku do użytku w 1931 roku, nazwa brzmiała Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych w Warszawie [1]. Była to jej siedziba do wybuchu II wojny światowej [2].

W latach 1939-1944 w budynku stacjonowały jednostki Wehrmachtu, mieściła się Komenda Dzielnicowa Policji Porządkowej (Abschnittswache Praga Ordnungspolizei (inaczej Orpo) [2], należące do Ostbahn biura inspekcji budownictwa nadziemnego, skład materiałów sanitarnych oraz ambulatorium. Budynek był obsadzony przez oddział Bahnschutz Polizei. W parterowe otwory okienne budynków wstawiano pancerne okiennice, których część zachowała się do dnia dzisiejszego [22].

W dniu wybuchu Powstania Warszawskiego przez kilka godzin budynek był we władaniu Powstańców z oddziału batalionu por. „Bolka” Obwodu Praskiego AK [2]. Powstańcom udało się zdobyć tu około 20 karabinów i skrzynkę amunicji. Dzięki temu przez ponad dwie godziny mogli skutecznie ostrzeliwać skrzyżowanie ul. Targowej z ul. Zygmuntowską. Brak amunicji spowodował, że ostatecznie zdecydowano się opuścić gmach o godzinie 19:00 [11].

Podczas działań wojennych budynek nie uległ zniszczeniom [1]. Jedynie ostatnie kondygnacje centralnej części oraz fragmenty dachu nad skrzydłem B ucierpiały na skutek pożaru. Elewacje uszkodzone kulami naprawiono po wojnie, renowacja ta przyczyniła się jednak do zacierania pierwotnej kolorystyki obiektu [30].

Po wyzwoleniu Pragi 15 września 1944 roku kompleks był do końca września siedzibą nowo mianowanego prezydenta miasta Mariana Spychalskiego i władz miejskich. Z powodu silnego ostrzału artyleryjskiego z lewego brzegu Wisły podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby władz do budynku szkoły powszechnej przy ul. Otwockiej 33 [2].

W 1944 roku rozpoczęła tu działalność redakcja gazety „Życie Warszawy” [1] z inicjatywy prezydenta miasta, Mariana Spychalskiego. Pierwszym redaktorem był Bohdan Skąpski [3].

20 września 1944 roku w gmachu rozpoczął działalność Referat Kultury i Sztuki przy Wydziale Propagandy i Prasy Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy. Kierował nim Jan Mroziński, przedwojenny aktor [27].

W jednym miejscu zgromadzono cały komunistyczny aparat terroru politycznego i wykonawczego, cały aparat represji. Stąd poszczególne urzędy i organizacje przenosiły się w inne, bardziej znane miejsca. Tutaj prawdopodobnie mieściły się pierwsze sale przesłuchań i pierwsze więzienia na Pradze, działał Polski Komitet Wyzwolenie Narodowego, a później Rząd Tymczasowy RP, Stołeczny Urząd Bezpieczeństwa Publicznego oraz NKWD [26].

Od 9 lutego [2] do lipca 1945 roku budynek pełnił rolę siedziby rządu tymczasowego RP wraz z częścią podległych ministerstw. Ochraniany był przez II Batalion Strzelecki 2 Pułku Pogranicznego 64 Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD [1]. Poruszanie się w okolicy siedziby władz wymagało specjalnego zezwolenia i groziło śmiercią. Wciąż obowiązywała tu godzina policyjna [27]. We wschodnich skrzydłach [9] była pierwsza siedziba centralnych władz państwowych w Warszawie (Krajowej Rady Narodowej oraz Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej, następnie przekształconego w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, oraz wielu resortów) [2]. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość planowało wówczas wysadzić gmach lub wytruć w stołówce członków Rządu [2].

Sąd Wojskowy Polskich Kolei Państwowych przeniósł się 14 lutego 1945 roku z Lublina do tego budynku [21].

W latach 50-tych XX wieku na budynku stały nadajniki zagłuszające fale krótkie.

W kompleksie swoją siedzibę miało szefostwo przewozów Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej [2].

W 1949 roku najprawdopodobniej działał tu Centralny Zarząd Przemysłu Motoryzacyjnego [2].

Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych ponownie zajmowała gmach w latach 1945-1975 [2].

3 grudnia 1987 roku [30] kompleks budynków został wpisany do rejestru zabytków [1].

Od 1964 roku mieściła się tu Centrala Eksportu i Importu Taboru Kolejowego i Urządzeń dla Kolejnictwa, a w latach 1975-1998 Centralna Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych [2].

W latach 1998-2001 mieścił się tu Sektor Infrastruktury Kolejowej PKP i Dyrekcja Okręgu Infrastruktury Kolejowej [2]. Na początku lat 90-tych XX wieku można było w miarę swobodnie wejść do środka gmachu. Później dla gościa z ulicy stało się to praktycznie niemożliwe [10].

Od 2001 roku gmach mieści centralę spółki PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., a od 2002 roku Oddział Regionalny PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. [2]. Od 30 grudnia 2009 roku jest on na wyłączność siedzibą PKP PLK (wcześniej musiał być dzielony z pracownikami urzędów i innych instytucji) [25].

W 2010 roku rozpoczęto modernizację. Na przełomie lat 2013-2014 zaplanowano urządzenie terenów zielonych wokół budynku, w tym zieleńców z ławkami, a w wybranych miejscach fontann [10].

W latach 2014-2015 roku gmach został odremontowany [13]. Budynek zyskał nową, jasną elewację (przywrócono kolorystykę z pierwszych lat istnienia [10]), wyeksponowano na niej ślady po kulach. Zamontowano błyszczące, miedziane rynny [23]. Wykonano renowację elewacji, renowację cokołów, schodów i portali granitowych, częściową wymianę obróbek blacharskich, wymianę podokienników i naprawę rur spustowych [10].