Kolonia Staszica to osiedle jednorodzinnych szeregowców [1]. Składa się z około 100 willi z ogródkami oraz budynku wielopiętrowego przy ul. Filtrowej 30 [8]. Była pierwszym dużym zespołem mieszkaniowym międzywojennej Warszawy [1]. Domy nawiązują swą formą do polskiego stylu dworkowego. Wsparte na kolumnach portyki zwieńczone zostały trójkątnymi szczytami, charakterystyczne są spadziste dachy, bogato zdobione klatki schodowe w kunsztownych boazeriach i pałacowe parkiety o bogatych wzorach [5]. Były to mieszkania dla ludzi szukających wytchnienia po pracy, a nie ciemne, niezdrowe nory w kamienicach [1]. Kolonia nadal jest skąpana jest w morzu zieleni, a wiosną wygląda niczym bukiet kwiatów [6].

Domki w kolonii powstały według projektów Antoniego Dygata, Mariana Kontkiewicza, Adama Paprockiego i Józefa Referowskiego [8]. Obecnie budynki należą do Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej Kolonia im. Staszica [12].

Cały układ urbanistyczny i zespół budowlany jest wpisany do rejestru zabytków [3] pod numerem 1536-A z 20 grudnia 1993 roku [8]. Do Rejestru Zabytków pod nazwą Kolonia Staszica wpisanych jest 81 nieruchomości [18]. Osobno w rejestrze znajduje się willa bliźniacza wraz z otoczeniem przy ul. Langiewicza 19 (nr A-873) [37].

Witold Gombrowicz opisywał w Ferdydurke przed nami długi pas Filtrowej, błyszcząca taśma. (...) Bramy domów, dość rzadkie w tej okolicy, zapowietrzone są przez dozorców i ich rodziny. (...) Mijamy niańki i bony, które w piszczących wózkach wiozą na spacer niemowlęta. Donaszając toalety pań, na wykrzywionych obcasach, zerkają zalotnym okiem. (...) Mijamy dyrektorów, urzędników z teczkami pod pachą śpieszących do zajęć codziennych, a wszystko z papier-mache, biurowe i słowiańskie, z mankietami, ze spinkami, jak gdyby breloczki swego ja, własne łańcuszki od zegarka, mężowie żon i chlebodawcy bon [24]

Stąd Ryszard Kapuściński zaczynał swój Spacer poranny. Reporter miał stałą trasę porannych przechadzek. Zaczynał od ulicy Prokuratorskiej, skręcał w Wawelską i dalej szedł na Pole Mokotowskie. Utwór o tym tytule powstał w maju 1996 roku i został opublikowany w dwa dni po jego śmierci [40].

W poszczególnych willach mieszkali znani Warszawiacy. W jednym nich w latach okupacji mieszkał prof. Tadeusz Chrząszcz, założyciel fabryki przetworów w Pudliszkach [1], w innym pisarz Mieczysław Smolarski [8]. Przy ul. Langiewicza mieszkał redaktor miesięcznika „Sfinks”, Piotr Choynowski [29].

Przy ul. Suchej tuż przed wojną mieszkała (wraz z mężem, pisarzem powieści dla młodzieży Jerzym Giżyckim) Krystyna Skarbek. Przed 1939 rokiem zgłosiła się do służby w agencji brytyjskiego wywiadu. W czasie wojny m.in. blefując, iż jest córką marszałka Bernarda Montgomeryego uwolniła z więzienia w Digny szefa siatki wywiadowczej, brytyjskiego agenta Francisa Cammaertsa, dzięki niej zdobyto informacje o terminie niemieckiej inwazji na ZSRR. Po wojnie Krystyna Skarbek miała romans z Ianem Flemingiem, a jej życiorys stał się źródłem pomysłów do książek o słynnym agencie 007 Jamesie Bondzie. Była pierwowzorem Vesper Lynd, bohaterki książki: Sam chciałeś tej karty, czyli Casino Royal [24].

Filtrowa 10-28 i 32-50

Budynki północnej pierzei ul. Filtrowej powstały około 1925 (w latach 1922-1924 [10]) roku [9].

Segment pod numerem 46 był przed II wojną światową własnością Jana Lorentowicza, znanego warszawskiego krytyka teatralnego i publicysty [1].

Filtrowa 30

W ciągu zabudowy ul. Filtrowej wyróżnia się pięciokondygnacyjna, wieloosiowa kamienica nr 30. W elewacji frontowej, poprzedzonej tzw. przedogródkiem, posiada dwukolumnowe portyki [2]. Budynek przetrwał II wojnę światową mocno uszkodzony, był całkowicie wypalony, bez dachu, ze zburzonymi ścianami szczytowymi. W 1947 roku został odbudowany, przy czym zmieniono częściowo jego bryłę, nadbudowując ostatnie piętro. Do 2000 roku część budynku zajmowała Akademia Medyczna na Rektorat i Instytut Stomatologii [11].

Dom był przeznaczony dla mieszkańców nie mających ambicji willowych [25]. Mieszkał tu m.in. Władysław Zambrzycki, wydawca i redaktor Merkuriusza Polskiego Ordynaryjnego [1] i Józefa Fabiana z Krzyżanowskich Kodisowa, wykładowca na Wolnej Wszechnicy Polskiej i najwybitniejsza w Polsce propagatorka empiriokrytycyzmu R. Avenariusa [25].

Elegancki dom oprócz mieszkań mieścił także biura spółdzielni [2] im. Stanisława Staszica, która była pierwszą lub jedną z pierwszych i od jej nazwy wzięła się nieformalna nazwa całej kolonii. Spółdzielnia przeprowadziła w XXI wieku generalny remont i modernizację budynku, w wyniku czego odzyskał on dawny blask oraz przywrócono mu pierwotną funkcję mieszkalną. Blok nadal jest własnością spółdzielni [11].

Filtrowa 13

Dom przy ul. Filtrowej 13, zwany willą Zakrzewskiego (profesora Politechniki Warszawskiej) [46] lub willą Królestwa Duńskiego [10] zbudowano w 1922 (1922-1926 [9]) roku według projektu dwóch architektów: Antoniego Dygata i Juliusza Żórawskiego w modernistycznej wersji stylu dworkowego. W latach 30-tych XX wieku willa stała się własnością Stanisława Zawiejskiego-Zwierzchowskiego, profesora Politechniki Warszawskiej. W 1934 roku uwieczniono ją w filmie Pieśniarz Warszawy. Obecnie jest własnością rządu duńskiego i rezydencją ambasadora Królestwa Danii [46]. Według niektórych to najładniejsza willa przy ul. Filtrowej. Jednopiętrowa, z fasadą z portykiem wspartym na korynckich kolumnach wygląda jak mały pałacyk [24]. Na fasadzie znajduje się duński herb [1].

Filtrowa 15-19

Pod numerem 15 [10] (17) mieszkał prezydent Zygmunt Słomiński i redaktorka radiowych "Wiadomości" [1], a pod numerem 17 [10] wicedyrektor programowy Polskiego Radia Halina Sosnowska [1]. Budynki powstały ok. 1925 roku (w latach 1929-1930 [1]) [9]. W domu pod numerem 19 mieszkał Zbigniew Aleksander Czerski, adwokat, żołnierz zgrupowania "Baszta" [10].

Filtrowa 21-27

Budynki powstały ok. 1925 roku (w latach 1929-1930 [10]) [9]. Przy ul. Filtrowej 23 mieszkał Hubert Hilscher, grafik, żołnierz AK [10], pod nr 25 kompozytor Felicjan Szopski [36], a pod nr 27 wybudował sobie dom dyrektor elektrowni warszawskiej i poseł Alfons Kühn [27], w którym to obecnie znajduje się Ośrodek Akademicki dla mężczyzn, nad którym opiekę duchową sprawuje Opus Dei [21]. Ośrodek Przy Filtrowej oferuje miejsca w domu przy ul. Filtrowej 21. Jest tam 12 miejsc z oddzielnym salonem, jadalnią, kuchnią, pralnią i pokojem do nauki. Mieszkańcy akademika uczestniczą w zajęciach wspólnych oraz z tutoringu polegającego na spotkaniach osobistych z tutorem i dotyczących pracy nad sobą. Na terenie o środka znajduje się czytelnia oraz kaplica [49].

Filtrowa 29-55

Budynki powstały ok. 1925 (w latach 1922-1924 [10]) roku [9]. Pod numerem 33 mieszkali Mieczysław Bobiński, zastępca redaktora naczelnego Głosu Narodu [1] i ordynator Szpitala Dzieciątka Jezus [36], pod numerem 39 M. Weinfeld [48], a pod numerem 47 ze swymi rodzicami poeta i pisarz Jerzy Ficowski [10].

Langiewicza 2/Sędziowska 19

Przy ul. Langiewicza 2 znajdowała się willa Antoniego Wieniawskiego, ekonomisty [13], a przy ul. Sędziowskiej 19 willa Franciszka Sienkiewicza [37]. W tej pierwszej mieszkał pianista Witold Trzeciakowski, który jako jeden z ostatnich żołnierzy na Starym Mieście zszedł do kanałów [30].

Langiewicza 1/3

Budynek powstał po 1946 roku. Znajduje się w nim przedszkole nr 114 [9]. Obok budynku jest ogród o powierzchni 300m2. Posesja jest własnością dzielnicy Ochota [44].

Langiewicza 5

Jest to willa z lat 1923-1924 [9]. Jest oryginalną kompilacją elementów klasycyzmu, baroku i gotyku. Obie połówki bliźniaka są zupełnie do siebie niepodobne. Willa należała pierwotnie do Tadeusza Michcińskiego, a od 1929 roku do legionisty i dziennikarza Wojciecha Stpiczyńskiego [48]. Stpiczyński jako dziennikarz był rekordzistą w zniesławianiu, prokuratura wytoczyła mu aż jedenaście procesów, a generała i arystokrata Stanisław Szeptycki wyzwał go na pojedynek na szable, który po 40 minutach zakończył się remisem [29].

Langiewicza 7-9

Były to willa Maksymiliana Eberhardta (nr 7) i willa Konstantego Pęcherzewskiego (nr 9) z lat 1923-1924 [9], reprezentujące spokojną, dość oschłą w wyrazie wersję stylu dworkowego, zaprojektowane przez Antoniego Dygata. Zamiast kolumn wprowadzono tu skromniejsze pilastry, dachy są stosunkowo niskie, a detal sztukatorski, jak girlandy podokienne, był pełen umiaru i elegancji (dziś częściowo jest zniszczony) [48].

Langiewicza 11-13A

Jest to willa Aleksandra Dubieńskiego (nr 11, róg Prokuratorskiej 11) z lat 1923-1925 [9].

W domu nr 11 mieszkał Ryszard Kapuściński, reportażysta [16].

Numer 13 i 13A był własnością architekta Antoniego Dygata (willa powstała dla jego ojca, pisarza Stanisława Dygata) [5]. W latach późniejszych w willi mieszkał kompozytor Witold Lutosławski [13] wraz z żoną Danutą [39], siostrą Stanisława Dygata [24]. Częstym gościem u Lutosławskich był Andrzej Panufnik [39]. Lutosławski pod koniec lipca 1944 roku opuścił mieszkanie. W czasie Powstania Warszawskiego kwaterował tu oddział Batalionu Odwet [30].

Langiewicza 15-17

Jest to willa z lat 1923-1924 [9]. Pod numerem 15 mieszkał drugi Prezydent RP, Stanisław Wojciechowski [5], który zamieszkał tu po rezygnacji z urzędu [6] po zamachu majowym w 1926 roku i rozgoryczony polityką zaczął pisać swoje pamiętniki [13]. Od niego zapewne pochodzi nazwa sąsiedniej ul. Prezydenckiej [35].

W 1944 roku odwiedził prezydenta i jego żonę oficer hitlerowski, który gawędził z nimi o malarstwie i obrazach w willi, a następnie zamknął parę na klucz i podpalił dom. Małżonkowie cudem wydostali się przez wybitą szybę do ogrodu [13]. Zniszczony podczas wojny budynek został byle jak odbudowany. Dzisiaj w ogóle nie zwraca uwagi, natomiast wcześniej był jednym z najpiękniejszych na ulicy [48].

Willa pod nr 17 z lat 1923-1924 należała do Władysława Anusza [9].

Langiewicza 19-21

Bliźniak tzw. Mały Belweder, powstał prawdopodobnie w pracowni Mariana Kontkiewicza (Kontkiewicz na pewno zaprojektował wnętrze) [48]. Nazwy Mały Belweder użył Jerzy Kasprzycki, pisząc w 1967 roku o najbardziej luksusowej wilii w Kolonii Staszica, nawiązującej do frontonu Belwederu, tego sformułowania używa również konserwator zabytków m. st. Warszawy w uzasadnieniu wpisania willi na listę zabytków (niektórzy, np. Joanna Rolińska, Małym Belwederem nazywają willę nr 15/17) [5].

Wyróżnia się mnogością form charakterystycznych dla staropolskiej architektury [48]. Przypomina klasyczne dworki polskie z wejściem obramowanym kolumnami wspierającymi tympanon i spadzistym dachem krytym dachówką [5]. Jest to bliźniak o dwóch paradnych portykach kolumnowych i dwóch portalach z kartuszami podtrzymywanymi przez orły albo kury [39].

Budowę willi rozpoczęto w latach 1922-1924 [5]. Pod nr 19 mieszkał tu Władysław Romuald Teofil Jaroszewicz (zwany Wołodią, piłsudczyk, komisarz policji [39]), a pod nr 21 Henryk Strasburger [13]. Jaroszewicz nabył willę na podstawie aktu notarialnego w 1931 roku od Spółdzielni Budowlanej Kolonia Staszica. Według niektórych źródeł Jaroszewicz lubił wystawne życie, na co brał liczne pożyczki, którymi obciążał hipotekę nieruchomości. W 1937 roku Jaroszewicz sprzedał całą willę Strasburgerowi [5].

Po II wojnie światowej Strasburger pozostał w Londynie, a Mały Belweder zajęty został przez bezdomnych Warszawiaków, którzy szukali schronienia. W 1946 roku dom ten kupiła od Henryka Strasburgera Romana Czajka, pochodząca z zamożnej warszawskiej rodziny cukierników. Tworzące się socjalistyczne państwo polskie zabrało jej prawo własności, a budynek został upaństwowiony i podzielony na tzw. lokale kwaterunkowe [5].

Na starych pałacowych posadzkach postawiono piece i kuchnie kaflowe, marmurowe parapety rozkradziono, stiuki zostały skute, zmieniono układ pomieszczeń. Socjalistyczna administracja domów komunalnych oddała na 200 m2 powierzchni mieszkalnej sześć lokali. Na parterze w pokoju o powierzchni 20 m2 mieszkało siedem osób. Ze względu na licznych mieszkańców, którzy chętnie i często upijali się, budynek nazywany był w okolicy Małym Pekinem [5].

W 1989 roku willa zwrócona została prawowitej właścicielce z lokatorami. Od 20 czerwca 1989 roku (data podpisania aktu notarialnego zwrotu nieruchomości) do 25 kwietnia 2012 roku trwały działania zmierzające do usunięcia mieszkańców z lokali. Planowane jest poddanie willi kapitalnemu remontowi [5]. W budynku przetrwały wnętrza, w tym drewniane schody z przepięknymi balustradami tralkowymi oraz deskowe stropy, choć w jego komunalnej połowie zostały one zdewastowane [48].

Langiewicza 23-27

Dom jest trojaczkiem, wybudowanym przez Konstantego Jakimowicza [48] w latach 1923-1924. Numer 27 zajął sam Jakimowicz [9]. Pod nr 25 mieszkał wybitny socjolog, prof. Ludwik Krzywicki [5]. Nr 23 należał do Alfreda Konopki [9]. Dom jest okazem dworkowej architektury, niestety, częściowo zeszpeconym nadbudowami [48].

Jeden z mieszkańców, Ludwik Krzywicki, późniejszy patron pobliskiej ulicy, posiadał olbrzymią i wielostronną wiedzę, w domu był jednak tyranem. Bała się go żona i bały dzieci. Jego żona była chorobliwie skąpa, m.in. masło do gotowania kupowała raz do roku, a wszystkie ubrania cerowała [39]. Po II wojnie światowej jego synowa Irena Krzywicka, pisarka i feministka o niekonwencjonalnych poglądach dotyczących oświaty seksualnej, w każdy czwartek (na „ żurfiksach” w paryskim salonie gorszycielki [38]) gościła znane postacie warszawskiego powojennego świata kultury i nauki [24]. Salon prowadziła w latach 1955-1962. W dwóch pokojach stół był zastawiony kanapkami, każdy przynosił butelkę alkoholu (przeważnie wódkę). Bywali tu Słonimski, Dygat, Minkiewicz, Konwicki, Woroszylski, Międzyrzecki, Brandysowie [39], Kołakowski [24].

Langiewicza 29-31

Jest to willa Stanisława Giżyckiego (nr 29) i willa Ottona Podlewskiego (nr 31, róg ul. Krzywickiego 20) z lat 1923-1924, powstałe według projektu Antoniego Dygata [9].

Langiewicza 4-26

Jest to sześć bliźniaczych wilii, zaprojektowanych w latach 1923-1924. Należały m.in. do [9] Antoniego Wieniawskiego (nr 2, obecnie nie istnieje) [9], Mieczysława Rybczyńskiego (nr 4), Michała Lorentowicza (nr 6) [9], Teofila Trzcińskiego (nr 10) [29], Juliana Eberhardta (nr 12), Aleksandra Miszki (nr 14), Melchiora Nestorowicza (nr 16), Wiktora Godlewskiego (nr 18), Leonarda Chojnackiego (nr 20), Gustawa Kieleckiego (nr 22), Bohdana Dzięciołowskiego (nr 24), Jana Kopczyńskiego (nr 26) [9].

Willa Juliana Eberhardta po wojnie została podzielona na pojedyncze mieszkania. Jedno z nich zajmowała profesor Władysława Jadwiga z Koberów Jaworska, historyk [13]. Pod numerem 16 po wojnie zamieszkał inż. Henryk Stamatello [13].

Krzywickiego 2-16

Wille powstały według projektu Karola Pomianowskiego w latach 1922-1926 [9]. Jeden z domów został zakupiony przez prof. Karola Pomianowskiego [14]. Przy Krzywickiego 8 (wówczas Suchej) mieszkał też Kordian Tarasiewicz, właściciel firmy Pluton [1], a w innym czasie architekt Karol Iwanicki [48].

Krzywickiego 18/Prezydencka 15

Krzywickiego 22/24

Bliźniacze wille powstały dla Stanisława Kruka i Zygmunta Karpińskiego w latach 1923-1924 według projektu Antoniego Dygata [9]. Między 1948 i 1951 rokiem umieszczono tu [22] Ambasadę Państwa Izrael [9]. W 2009 roku z uwagi na przeprowadzany remont budynku, tymczasowa siedziba ambasady mieściła się w Millennium Plaza w al. Jerozolimskich 123a [22].

Prezydencka 3-11 i 4-14

Domy przy ul. Prezydenckiej powstały ok. 1925 roku [9].

W wilii nr 3, z charakterystycznym balkonikiem nad wejściem i dekoracją malutkich okienek, mieszkał profesor Włodzimierz Januszewicz [15]. Późniejszy naczelny architekt Warszawy, Adolf Ciborowski, mieszkał z kolei przy ul. Prezydenckiej 11 [48].

Po stronie parzystej pod nr 4 mieszkał filozof Władysław Tatarkiewicz (kupił willę za sprzedaną trzypiętrową kamienicę przy ul. Zwycięzców oraz za biżuterię swojej matki i żony, tu powstały jego dzieła „O szczęściu” i trzeci tom „Historii filozofii” [25]) [15]. Pod nr 6 mieszkał pułkownik Benthmann Holweg (w czasie okupacji został zabity pod własną furtką, w wyniku jakiś porachunków niemieckich) [48], pod nr 8 Bohdan Pniewski (tutaj tylko pomieszkiwał w czasie okupacji, jego główne miejsce zamieszkania to dom przy Alei na Skarpie) [30], pod nr 10 grafik Wojciech Jastrzębowski oraz jego córka, profesor Halina Tekla Jastrzębowska-Sigmund, pod nr 14 śpiewaczka Ewa Bandrowska-Turska (zamieszkała tu po wojnie [30]) i reżyser Arnold Szyfman. O miejscu zamieszkania tych ostatnich przypomina tablica pamiątkowa umieszczona na frontowej ścianie [15]

Jesionowa 1-11, 13-15 i 2

Domy powstały ok. 1925 roku [9]. Budynek przy ul. Jesionowej 1 ma podwójny adres ul. Wawelska 20.

Przy Jesionowej 3 mieszkał aktor Mariusz Maszyński, który zagrał m.in. w filmie „Każdemu wolno kochać” [30]. Zajmował się też w domu konserwacją i kolekcjonowaniem starych mebli. Jeden pokój w rodzinnym mieszkaniu urządził w stylu empire, drugi w stylu warszawski biedermajer. Wraz z siostrami został zamordowany w pierwszych dniach sierpnia 1944 roku w jednym z ogródków kolonii [39].

Przy ul. Jesionowej 2 mieszkała malarka Eleonora Lipkówna [36]. W XXI wieku zrujnowaną willę kupił inwestor Jerzy Stefanek i zaplanował w tym miejscu biurowiec, nawet o pięciu kondygnacjach z garażem. Po decyzjach odmowych zmienił wniosek na budynek biurowy o powierzchni użytkowej ok. 350 m2 i maksymalnej projektowanej wysokości ok. 14.5 m z jedną kondygnacją podziemną. Współautorem koncepcji nowego zagospodarowania parceli jest Adam Pszczółkowski z pracowni architektonicznej Desea [45].

Prokuratorska 1-9, 2-10

Domy przy ul. Prokuratorskiej 1-9 powstały ok 1923-1927 roku. Należą do Spółdzielni Mieszkaniowej Sędziów i Prokuratorów [9].

5 sierpnia 1944 roku pijani żołnierze RONA znaleźli rannego powstańca w salonie na parterze przy ul. Prokuratorskiej 5, po czym zniszczyli siekierami w ogródku tego domu fortepian byłej primadonny Opery Warszawskiej Natalii Grafczyńskiej-Chojnowskiej [30].

Na Prokuratorskiej 8 mieszkał baron Maurycy Jan Marek Leykam [48].

Na Prokuratorskiej 10 w mieszkaniu rodziców Hanny Zielińskiej podczas artystycznych występów zaprezentowano inscenizację piosenki „Wesoły pluton”, skomponowanej przez sąsiada Witolda Lutosławskiego. Wystąpili m.in. Czesław Miłosz, Jan Ekiert, Irena Brzezińska i Tadeusz Cyngler [30].

Aplikancka 3-7

Domy powstały około 1934 roku [9].

Sędziowska 1-5

Domy powstały około 1934 roku [9].

Sędziowska 2

Przy ul. Sędziowskiej 2 ukrywał się po Powstaniu Warszawskim Władysław Szpilman [5], znany z filmu „Pianista” aranżer i kompozytor. Tutaj po Powstaniu Warszawskim pozostał w ukryciu, odcięty od wszelkiej pomocy ze strony przyjaciół. W ruinach wypalonego domu odkrył go Niemiec, kapitan Wehrmachtu Wilm Hosenfeld, który udzielał mu następnie pomocy, dostarczając żywność, co pozwoliło Szpilmanowi przetrwać zimę [24]. Przed tym domem 17 stycznia 1945 roku Szpilman spotkał wkraczających na Ochotę żołnierzy sowieckich i berlingowców [50].

Sędziowska 3-11

Domy powstały ok. 1925 roku [9]. W domu nr 3 mieszkał profesor Oskar Nikolai Hansen, architekt, a w domu nr 5 w czasie okupacji, pomagając ukrywającym się tu Żydom, swój warzywniak prowadziła Ewa Brzuska [17].

Wawelska 14

Domy powstał ok. 1934 roku [9]. Obecnie to Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania. Znajdują się tutaj m.in.: Laboratoria: Mechaniki Płynów, Hydrauliki i Hydrologii, Wytrzymałości Materiałów i Nauki o Materiałach, Metrologii oraz Elektroniki i Elektrotechniki [43].

Przy ul. Wawelskiej 14 od 21 czerwca 2018 roku [41] działa Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE [20].

Wawelska 16-32

Przy ul. Wawelskiej znajduje się szereg budynków przeplatających wille Kolonii Staszica. Willa przy ul. Wawelskiej 16 powstała ok 1925 roku [9] według projektu Mariana Kontkiewicza [33]. Nr 18 to dom przedwojenny, na fasadzie którego umieszczono łaciński napis „Co niech będzie szczęśliwe, sprzyjające i pomyślne” [42]. Pod numerem 20 mieszkał Stefan Tomorowicz, architekt licznych gmachów państwowych [48].

Bliźniak przy ul. Wawelskiej 22-24 powstał ok 1925-1928 roku [9]. Z łamanym dachem i elewacją opiętą pilastrami przypomina klasycystyczny pałac, a obrośnięty winem sprawia nieco tajemnicze wrażenie. Monumentalna architektura budowli musiała odpowiadać mieszkającemu tu przed wojną dyrektorowi PKO Henrykowi Gruberowi [39]. Powstał według projektu Jana Choynowskiego [42].

Wille o numerach 26 (róg ul. Prezydencka 2) i 28 (róg ul. Prezydencka 1) powstały około 1925 roku [9]. Pod numerem 28 działała Galeria The Two Of Us [42].

Dwupiętrowy dom z ogrodem [42] pod numerem 32 wraz z ogrodem jest wpisany osobno do rejestru zabytków [9]. Jego lokatorem był architekt Teodor Bursche [42]. Jest to bliźniak połączony z numerem 30.

Niepodległości 217-225

Budynki od nr 217 do nr 225 tworzą zabudowę pierzejową. Budynek przy ul. Niepodległości 217 (róg ul. Sędziowska 1) powstał ok 1927 (1927-1929 [30]) roku i należy do SM „U Siebie II”. Budynki przy ul. Niepodległości 219, 221, 223 powstały w latach 1924-1925 roku i należą do SM „U Siebie”. Budynek przy ul. Niepodległości 225 powstał w latach 1927-1929 roku i należy do SM Urzędników Ministerstwa Sprawiedliwości [9].

Potężny gmach składa się z pięciu segmentów z osobnymi klatkami schodowymi. Inwestorami były aż trzy spółdzielnie mieszkaniowe, zrzeszające pracowników Sądu Najwyższego, Najwyższego Trybunału Administracyjnego (U Siebie) i urzędników Ministerstwa Sprawiedliwości (U Siebie II). Oprócz licznych prawników w okresie międzywojennym mieszkali tu inżynierowie, lekarze, uczeni czy śpiewaczka operowa Halina Leska-Arnd. Fasada budynku, mierząca ponad 130 metrów długości, utworzyła zachodnią pierzeję powstającej wówczas ulicy Topolowej (numery od 1 do 9). Od 1939 roku weszła do użytku nazwa al. Niepodległości, z obowiązującą do dzisiaj numeracją [50].

Zabudowę stworzyły długie i wysokie do pięciu kondygnacji bloki w zabudowie obrzeżnej, zakończone krótkimi skrzydłami narożnymi, co nadawało architekturze śródmiejski charakter. Architekt całości, Jan Choynowski (Roman Feliński [50]), użył uproszczonych form i motywów historyzmu. Na klasycznej kompozycji płaszczyzn elewacyjnych pojawiły się arkady loggii rozdzielonych pilastrami w wielkim porządku, dekoracyjne belki nadproży okiennych i trójkątne naczółki płytkich ryzalitów, wydobywających symetrię układu. Wielość zastosowanych form nadała całości malowniczy charakter, który podkreślają pnącza na ścianie [28]

Podczas Powstania Warszawskiego żołnierze SS RONA, zdenerwowani faktem, iż obrabowani wcześniej przez innych żołnierzy mieszkańcy kamienicy nie są w stanie dać im jakichkolwiek kosztowności, wymordowali tu 50 osób [31].

Kolonia Staszica powstała na terenach dawnego Mokotowskiego Pola Wojennego w kwartale ul. 6 sierpnia (obecnie Nowowiejskiej), ul. Wawelskiej, al Niepodległości i ul. Suchej (obecnie Krzywickiego) [5]. Do 1918 roku grunty te były w większości pustymi polami, w efekcie wymogów stawianych przez carskie władze wojskowe, które zabraniały wznoszenia murowanych budynków na przedpolu fortów [47].

Tereny wokół miasta przyłączone do 1916 roku zostały przejęte przez Skarb Państwa [47]. W pierwotnych powojennych planach miał tu być rozległy park. Braki lokalowe zmusiły jednak władze do zabudowy [32]. Pierwotnie tereny te otrzymały nazwę Kolonia Staszyce (Staszica), a później Warszawiacy nazywali je potocznie Ogrodami Semiramidy [19].

W 1921 roku z północnej części Pola Mokotowskiego wyodrębniono powierzchnię około 43 m2 i podzielono na 81 działek. Zagospodarowaniem zajęła się Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa Kolonia im. Staszica [38]. Spółdzielnia postawiła za cel dostarczanie domów o zdrowych i tanich mieszkaniach z ogrodami, ułatwianie mieszkańcom codziennego życia oraz podniesienie ich poziomu życia. Towarzystwo dążyło do tego przez zakup i parcelację odpowiednich terenów, zakładanie ogrodów warzywno-owocowych, budowanie domów mieszkalnych i odsprzedaż. Po wybudowaniu domów i spłaceniu zaciągniętych pożyczek, spółdzielnia sprzedawała je swoim udziałowcom [11]. Jednocześnie polityka kredytowa w kraju sprzyjała pozyskiwaniu niskooprocentowanych pożyczek, umożliwiających nabycie segmentu czy domku przez przedstawicieli średniozamożnej inteligencji [47]. Nazwy uliczek wewnętrznych (m.in. Sędziowska, Prokuratorska, Referendarska, Lekarska) odzwierciedlały zawody wykonywane przez mieszkańców. To właśnie przedstawiciele przedwojennej inteligencji zrzeszali się najczęściej w spółdzielnie budowlano-mieszkaniowe, gdzie własność gruntu była wspólna, ale każdy z członków posiadał prawo własności mieszkania [28].

Plan regulacyjny powstał około 1923 roku [32]. Skarb Państwa przekazał grunty spółdzielni na prawach dzierżawy wieczysto-czynszowej, pozostając jej hipotecznym właścicielem, co umożliwiało mu kontrolę nad sposobem zagospodarowania całego terenu. W ten sposób udało się zrealizować jednolity projekt urbanistyczno-architektoniczny [11].

Dzielnice zostały zabudowane domkami jednorodzinnymi, bliźniaczymi i szeregowymi, otoczone bujną zielenią [47]. Autorem założenia był prawdopodobnie Marian Kontkiewicz [11]. Zniszczenia I wojny światowej wywoływały wówczas nostalgię za architekturą dawnych epok. Odwrót od modernizmu na rzecz historyzmu spowodował, że dom z początku lat 20-tych XX wieku miał przypominać szlachecki dworek renesansowy, barokowy lub klasycystyczny [47].

Plany z lat 20-tych XX wieku w połowie kolejnej dekady stały się przedmiotem krytyki ze strony kolejnego pokolenia architektów warszawskich w kontekście przekształcania rejonów obrzeżnych w część warszawskiego city. Eugeniusz Szwankowski pisał, że domy w północnej części zostały wybudowane niedbale i tandetnie. Rozpisano nawet konkurs na nowe zagospodarowanie, nie został jednak zrealizowany [28].

Kolonia była w okresie międzywojennym plenerem do kręcenia filmów. Tu odbywały się sesje zdjęciowe, fotografowano modelki prezentujące stroje [7].

Część północna Kolonii Staszica

Najstarsza część Kolonii Staszica powstała w latach 1922-1923 od ul. Nowowiejskiej do ul. Filtrowej i przy ich ówczesnych przecznicach: Suchej, Trybunalskiej, Referendarskiej i Sędziowskiej [47]. Jest to obszar na północ od opisywanego obszaru.

Ta część kolonii została zaprojektowana przez Mariana Kontkiewicza [33]. Domy w najstarszej części wzorowały się na polskiej architekturze baroku [1]. Frontem do ul. Nowowiejskiej, pomiędzy przecznicami, wybudowano trzy identyczne duże domy wielorodzinne, zasadniczo jednopiętrowe (według innych źródeł o wysokości do czterech kondygnacji [28]), ale mające dodatkową kondygnację ukrytą w malowniczym, ceramicznym dachu. Ten typ dachu, zwany polskim, charakteryzował się występowaniem dwóch połaci o takim samym nachyleniu, oddzielonych od siebie wyraźnie zaznaczonym uskokiem. Środkową partię fasady każdego z tych domów cofnięto i zaakcentowano efektownym pozornym portykiem pilastrowym, zwieńczonym trójkątnym szczytem. Okna parteru wyróżniono oprawami z gzymsowymi naczółkami. Opisane budynki zasłaniały stojące na zapleczu znacznie mniejsze obiekty, wystawione wzdłuż czterech przecznic. Były to domy szeregowe, parterowe z mansardowymi, łamanymi dachami, w których pomiędzy małymi facjatkami wyróżniały się okazałe wystawki z trójkątnymi szczytami. Aby uniknąć wrażenia monotonii długich elewacji szeregowców, cofnięto względem ulicy skrajne pary segmentów. Łącznie wystawiono sześć takich pierzei. Od strony uliczek zaprojektowano płytkie przed-ogródki, natomiast w wewnętrznej części bloków zielone ogrody wypełniały całą wolną od zabudowy przestrzeń. Poszczególne segmenty nie były duże, zazwyczaj trzypokojowe, w tym jeden na mieszkalnym poddaszu. Ściany domów wzniesiono z cegły, stropy i dachy były drewniane, podobnie jak posadzki i monumentalne schody [47].

Najstarsza część Kolonii Staszica miała też najniższy standard, ale była również najbardziej malownicza. [26].

Z lokatorów tej części z lat 20-tych XX wieku można wymienić: Janusza Pileckiego (Referendarska 2), Henryka Czajkowskiego (Trybunalska 1) oraz Kazimierza Łaczka, Franciszka Sienkiewicza, Stanisława Zwierzchowskiego i Mieczysława Okęckiego (ul. Sędziowska).

Po zniszczeniach II wojny światowej nic nie zostało z tej części kolonii. Obecnie wznosi się tu liceum im. Stanisława Staszica i hala sportowa [1]. Ponieważ ta część osiedla stanowiła właściwa część Kolonii Staszica, trudno obecnie mówić, że kolonia ocalała podczas wojny [26].

Część południowa Kolonii Staszica

Ulicę Langiewicza wytyczono jako najważniejszą arterię wewnętrzną drugiego etapu kolonii i w większości zabudowano w latach 1923-1924. Zamiast skromnych domków szeregowych, typowych dla północnej części osiedla, stawiano tu znacznie większe dworkowe wille (nawiązywały formą architektoniczną do tradycji szlacheckiej [32]) w układzie bliźniaczym, projektowane przez takich architektów jak Antoni Dygat (zaprojektował najwięcej budynków), Marian Kontkiewicz, Konstanty Jakimowicz, Adam Paprocki, Roman Feliński czy Józef Referowski [48]. W wielu przypadkach nie są znane nazwiska projektantów [33]. Domy stawiano z użyciem cegły, ale też drewna, z którego wykonywano więźbę dachową, stropy i klatki schodowe. Wysokie ceramiczne dachy, kolumnowe portyki i trójkątne szczyty, w ostatnich latach przed wojną dosłownie zatopione w zieleni, współtworzyły niepowtarzalny pejzaż miejsko-wiejski [48].

Powstało w sumie sześć zwartych pierzei: wzdłuż ul. Krzywickiego (wtedy Suchej), wzdłuż ul. Sędziowskiej; dwie wzdłuż ul. Trybunalskiej i dwie wzdłuż ul. Referendarskiej. Wolne przestrzenie pomiędzy budynkami wypełniły tereny zielone [8]. Na końcu powstała zabudowa ul. Filtrowej oraz wiele dworków w rejonie ul. Langiewicza i ul. Wawelskiej [47].

Ul. Langiewicza została wytyczona w 1922 roku [4], a swoją nazwę otrzymała nazwę 27 września 1926 roku [6]. Willowa zabudowa ul. Langiewicza powstała w latach 1923-1924 [8].

W latach 1922-1924 zbudowano szeregowiec przy ul. Filtrowej 32-50, potem około 1925 roku przy Filtrowej 10-28. Między niskimi budynkami wyrósł wysoki, trzypiętrowy blok mieszkalny [1]. Jako ostatni element tej części powstała zabudowa ul. Filtrowej. W latach 1922-1924 zrealizowano zespół domków szeregowych Filtrowa 32-50, w 1925 roku szeregowiec przy ul. Filtrowej 10-28 i wolnostojący dom wielorodzinny Filtrowa 30 [8].

Ul. Krzywickiego ok. 1930 roku została przedłużona do Wawelskiej i zabudowana willami. Nazwę otrzymała 24 lipca 1951 roku (wcześniej była to ul. Sucha) [14]. Zanim powstała zabudowa willowa, stały tam baraki w których mieściły się sklepy (na pewno był też fryzjer). Za barakami znajdowały się koszary wojskowe [23].

Do miasta-ogrodu kolonia upodobniła się po jakichś dziesięciu latach, gdy w otoczeniu domków rozrosły się drzewa i krzewy. Wcześniej narzekano na księżycowy krajobraz [47]. Mieszkańcy hodowali najchętniej róże, pnącza porastające ogrodzenia, krzewy ozdobne i drzewa. Kolonia sprawiała wrażenie szlacheckiego zaścianka w środku metropolii [48].

Po stronie nieparzystej ul. Langiewicza nie ma śladu po segmencie nr 3, który należał do inż. Gustawa Trzcińskiego, Miał on zaokrągloną elewację frontową, która zawijała się na ścianę boczną od strony ul. Sędziowskiej [48].

We wrześniu 1939 roku sąsiedztwo zabudowań wojskowych oraz filtrów naraziło północą część kolonii na niemieckie bombardowania. W ich rezultacie większość budynków spłonęła, zachowując jedynie mury [47].

Kolonia Staszica podczas Powstania Warszawskiego była miejscem zgrupowania 2. batalionu szturmowego Odwet II. Batalion liczył koło 300 osób. Połowa miała punkt zborny w mieszkaniach przy al. Niepodległości, reszta w willach przy ul. Prezydenckiej i ul. Langiewicza. W pierwszych dniach Powstania prowadzono nieliczne walki z Niemcami. Zmiana sytuacji nastąpiła z chwilą wkroczenia 4 sierpnia oddziałów pułku RONA Bronisława Kamińskiego [34]. 5 sierpnia przyszedł łącznik od dowódcy Batalionu Odwet z rozkazem wycofania się Batalionu przez Pole Mokotowskie na ul. Polną [27].

11 sierpnia rozpoczęto ewakuację Powstańców z Reduty Wawelskiej kanałami na Kolonię Staszica. Zasadnicza część uciekinierów dotarła bez przeszkód do Kolonii Staszica, skąd w nocy z 12 na 13 sierpnia przedostała się do Śródmieścia [34].

W sierpniu 1944 roku Kolonia Staszica była miejscem zbrodni dokonywanych przez oddziały Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej (RONA) w dniach 4-25 sierpnia 1944 roku, posłanych do tłumienia Powstania Warszawskiego. Wydarzenia te przeszły do historii pod nazwą rzezi Ochoty [8]. Gwałcono, rozstrzeliwano oraz torturowano mieszkańców, także przy użyciu granatów, które wrzucano do wypełnionych bezbronnymi cywilami piwnic [31]. Wiele domów uległo w 1944 roku zniszczeniu, spaleniu i dewastacji, a ogródki stały się miejscem pochówku Powstańców [11].

W czasie II wojny światowej spłonęła północna część kolonii [32]. Zły stan tych zabudowań wpłynął na decyzję, żeby ich nie odbudować (oprócz szeregowców przy samej ulicy). W ich miejscu postawiono szkołę, przedszkole i baraki, na pozostałej części placu urządzono boisko [47]. Odbudowane szeregowce przy ul. Filtrowej podczas powojennej odbudowy zostały uproszczone [8].

Południowa część przetrwała [32] i rozpoczęto jej odbudowę w 1947 roku. Pracami objęto początkowo kilkanaście domków i czteropiętrową kamienicę przy ul. Filtrowej 30 [11], a zakończono na początku lat 50-tych XX wieku. Mimo odbudowy, rzadko kiedy zadbano o przywrócenie dworków do pierwotnego stanu [48].

Od momentu odbudowy Kolonia Staszica się nie zmienia i niewiele odbiega charakterem od tej sprzed lat [11].