Kompleks młyński Michla (Spichlerz Michla, ul. Objazdowa #2) to dawny kompleks produkcyjny, składający się z budynku administracyjnego przy wjeździe (portierni) i spichrza. Jest unikatem w skali Warszawy, jako jeden z ostatnich zachowanych obiektów przemysłu spożywczego z przełomu XIX i XX wieku [1].

Pierwotnie wjazd z ulicy oraz place były wybrukowane łamanym kamieniem polnym, obecnie zostały pokryte płytami betonowymi oraz asfaltem [25]. Ogrodzenie wykonano ze słupków i siatki. Słupki zostały zakończone blaszanymi sterczynami w kształcie lilijki [10].

Według niektórych źródeł spichlerz Michla jest najwyższym zachowanym budynkiem przemysłowym z przełomu XIX i XX wieku na terenie Pragi [3]. Na dachu zamontowano liczne nadajniki sieci komórkowych [6].

Budynek portierni

Budynek portierni jest parterowy, na planie prostokąta [10], podpiwniczony, z prostokątnym aneksem od południa, murowany z pełnej cegły ceramicznej na zaprawie wapienno-cementowej [25].

Elewacje ceglane (cegła licówka) [10]. Elewacja od ulicy jest czteroosiowa z dodatkowymi dwoma osiami aneksu, wsparta na wysuniętym profilowanym cokole. Osie elewacji zostały wydzielone płaskimi lizenami. Okna piwnic i parteru przebite w cokole są prostokątne zamknięte wysuniętym ceglanym łukiem odcinkowym. Elewację zamyka gzyms koronujący w formie fryzu kostkowego (z cegieł wozówki i główki [10]). Elewacja tylna o identycznym układzie jest sześcioosiowa [25].

Dach dwuspadowy został pokryty papą [10]. Więźba jest drewniana o konstrukcji krokwiowej. Drzwi są drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo płycinowe, trójpolowe, w profilowanych obramieniach, zawieszone na zawiasach czopowych. Okna zawieszone na zawiasach czopowych są drewniane, ościeżnicowe podwójne, dwudzielne, trójpolowe, z uchylnym nadślemieniem, z prostą listwą przymykową, zamykane wpuszczanymi zasuwnicami z symetrycznymi klameczkami [25].

Spichlerz

Spichlerz był najbardziej okazałym obiektem kompleksu [3]. Poza wyjątkową w tej dzielnicy Warszawy skalą kubatury, jest ciekawym przykładem zastosowania żelazobetonu. Jego złożoną konstrukcję ukryto za licowanymi cegłą elewacjami [25]. Budynek jest sześciokondygnacyjny, na planie prostokąta, z rampą na całej długości elewacji południowej i wschodniej [10]. Jest licowany od zewnątrz cegłą układaną na zaprawie wapienno-cementowej [25]. Lizeny podkreślające elewacje w narożnikach są podwojone, w elewacjach północnej i południowej narożnikowe lizeny zwieńczono machikułami nadającymi obiektowi charakter architektury obronnej. Powyżej pierwszej kondygnacji gzyms kordonowy powstał z ukośnie ułożonych cegieł, a gzyms koronujący ceglany jest bez dekoracji [10]. Budynek jest podpiwniczony [25]. Okna zostały zamknięte łukami odcinkowymi zaakcentowanymi pasem ceglanego muru [10], z wyjątkiem ostatniej kondygnacji na której okna są prostokątne [25].

W elewacji wschodniej na ostatniej kondygnacji widoczne są wysokie blendy dekorujące ścianę [10]. Elewacja południowa jest pięcioosiowa, wydzielona lizenami zdwojonymi w narożnikach. Elewacja wschodnia jest ślepa [25]. Dwie skrajne lizeny ujmują ryzalit mieszczący klatkę schodową, zwieńczony machikułami i trójkątnym szczytem zaakcentowanym wydatnym profilowanym gzymsem. Nad wejściem w elewacji północnej okno zamknięto łukiem pełnym zaakcentowanym profilowanym gzymsem kordonowym [10]. Elewacja ma pięć osi, artykułowana na całej wysokości płaskimi lizenami, zdwojonymi w narożnikach [25]. Elewacja zachodnia jest ślepa, czteroosiowa, artykułowana lizenami, urywającymi się pod lekko profilowanym gzymsem oddzielającym ostatnią kondygnację [25].

Klatka schodowa jest w układzie trójbiegowym, schody żelbetowe, prefabrykowane oparte końcami na konstrukcji stropów, stopnie pokryte lastriko. Drzwi są jedno- i dwuskrzydłowe, ramowe z profili stalowych obite blachą, zawieszone na zawiasach czopowych, a okna wielokwaterowe, ościeżnicowe, ze szprosami ze stalowych profili. Balustrada metalowa została wykonana ze spawanych profili stalowych. Okna w klatce schodowej umieszczono na wysokości podestów międzypiętrowych. Dach z profili stalowych, pokryty papą bitumiczną [25].

Do spichlerza od strony wschodniej długo przylegał budynek suszarni [10].

Tę część Szmulowizny nazywano Michałowem, od imienia księcia Michała Radziwiłła, do którego należały te tereny [25].

Na terenie zajmującym 7 tys. m2 w 1899 lub 1900 roku warszawski przedsiębiorca Ludwik Michel wybudował kompleks przemysłowy [4]. Na zasadniczy zrąb zespołu składał się budynek młyna o napędzie parowym (w głębi działki) i budynek administracyjny przy bramie. Całość uzupełniono mniejszymi budynkami magazynowymi i pomocniczymi (m.in. kotłownią) [25]. Powstało jednocześnie Towarzystwo Akcyjne Warszawskiego Młyna Parowego. Inne źródła podają, że młyn należał do rodziny Frydrychewiczów [4]. Budynek spichlerza zaprojektował architekt Napoleon Czerwieński [7] w stylu eklektycznym [11].

W 1901 roku [6] obiekt nawiedził pożar, w którego gaszeniu udział brały prawie wszystkie jednostki ówczesnej Warszawy [4]. Spowodował on straty wartości 120 000 rubli. W tym czasie dyrektorem zarządzającym spółki był Eli Taeutzler. Fabryka zatrudniała 22 robotników, a obrót roczny wynosił 1 mln rubli (dla porównania za konia roboczego płacono 49 rubli [8]) [6]. Początkowo pracowała tu lokomobila (przenośny zespół napędowy) o mocy 350 KM, potem 700 KM [19].

W 1910 roku do Zarządu dołączył Karol Michler, właściciel piekarni i młyna na Woli. O domu Karola Michlera przy ul. Wolskiej 40 powstała w czasie okupacji słynna piosenka „Pałacyk Michla” [6]. W 1910 roku został wybudowany spichlerz [25]. W 1911 roku zatrudnionych było 45 osób [9]. Zakład był własnością udziałowców M. Fraenkla, E. Tautzlera i L. Landaua [9].

Młyn parowy

Był to budynek w głębi posesji na planie prostokąta, niepodpiwniczony, półtorakondygnacyjny, murowany z pełnej cegły ceramicznej na zaprawie wapienno-cementowej. Elewacja młyna nawiązywała do synagogi. Była licowana cegłą [25] i ozdobiona (układy wozówek i główek) w partii gzymsu, a także nadłuczy okiennych [10]. Elewacje północna i południowa były sześcioosiowe, skrajne osie lekko zryzalitowane, wydzielone lizenami zdwojonymi w narożnikach. Pola osi przedzielone w 1/3 wysokości płaskim gzymsem. Cztery środkowe osie wsparte zostały od dołu na pozbawionej podziałów ścianie zamkniętej profilowanym gzymsem. Powyżej umieszczono prostokątne otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym. Elewację wieńczył profilowany gzyms. Elewacja wschodnia była pięcioosiowa o analogicznych podziałach. W osi środkowej dostawiono portal wejściowy z trójkątnym zwieńczeniem. Elewację powyżej profilowanego gzymsu zamykał wysoki trójkątny szczyt z półkoliście zamkniętą niszą. Elewacja zachodnia była ślepa, z trójkątnym szczytem. Więźba dachowa pierwotnie była drewniana, następnie kratownicowa wzmacniana elementami stalowymi. Dach pierwotnie pokryto papą na deskowaniu [25]. Wysokie okna do końca zachowały elementy pierwotnej ślusarki okiennej [10]. Były wielokwaterowe, ościeżnicowe, ze szprosami ze stalowych profili [25].

Młyn parowy zaopatrywał w parę stojący obok spichlerz [3].

Budynek został rozebrany w październiku 2016 roku [8] przy okazji budowy Trasy Świętokrzyskiej.

W okresie międzywojennym głównym akcjonariuszem był bogaty, żydowski przedsiębiorca Fiszler Bankier. Produkowano mąkę pszenną, żytnią, otręby, kaszę jęczmienną, jaglaną, płatki owsiane, groch łuszczony polerowany [6], krupę perłową [1]. Zakład został rozbudowany o kaszarnię, łuszczarnię ryżu i grochu. Do zabudowań została doprowadzona bocznica kolejowa [7] od strony pobliskiego Dworca Wschodniego [1].

Na terenie zespołu prowadziła działalność firma I. Pachniewski prowadząca młyn [26].

Mechanizm młyna był napędzany parą wodną. Planowana była zmiana na zasilanie elektryczne. Według części źródeł z powodu wybuchu II wojny światowej nie doszła do skutku [4], według innych silnik elektryczny uruchomiono tuż przed wybuchem II wojny światowej [6].

Informacje o zniszczeniach wojennych wydają się sprzeczne. Jedne podają, że we wrześniu 1939 roku całkowicie zniszczony został młyn [9], inne że oparł się bombardowaniom [6]. W 1944 roku mógł zostać zniszczony trzypiętrowy budynek biurowo-mieszkalny (po wojnie rozebrany do parteru i przekształcony w portiernię) [9] oraz w wyniku ostrzału najwyższa kondygnacja spichlerza [1]. Ponieważ był najwyższy w całej dzielnicy, był łatwym celem dla artylerii. Również dach środkowego magazynu został uszkodzony [25].

Z całego kompleksu ocalały zapewne jedynie sześciokondygnacyjny spichlerz, oficyny, portiernia i ruina kotłowni. Młyna nie odbudowano [4]. Po odbudowie ze środków państwowych zakład przejęło Stołeczne Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe Arged, które urządziło w nim magazyny sprzętu gospodarstwa domowego oraz bazę ekip remontowych. W tym okresie powstało szereg dodatkowych budynków i budowli rozlokowanych wzdłuż ogrodzeń: biur, wiat, warsztatów [25].

Aż do 1949 roku zespół formalnie należał do Racheli Ryfki Szmuler, prawdopodobnie zaginionej w czasie wojny [25]. Po upaństwowieniu spichrz, magazyny i pozostałości biurowca zostały przejęte (według niektórych źródeł Arged miało tu magazyny do lat 80-tych XX wieku [18]) [9] przez Wytwórnię Oleju i Pokostu „Zgoda" [6] W. Malicki i S-ka [25].

W marcu 1949 roku powstał projekt magazynu, który wybudowano 23 czerwca 1950 roku [25]. Jego rozbiórka miała miejsce w 1971 roku [25].

W latach 80-tych XX wieku zakład przejęła Warszawska Spółdzielnia Handlu „Społem” [25] na magazyn [9]. Społem opuściło nieruchomość w połowie lat 90-tych XX wieku [4]. Kolejne lata to powolne niszczenie terenu [25].

W niezabezpieczonych budynkach koczowali bezdomni, obiekt systematycznie był rozkradany przez złomiarzy. W 2006 roku doszło do pożaru [1], z którego zachował się jedynie zespół składający się czterech obiektów: młyna, spichlerza, budynku administracyjnego przy wjeździe i magazynu z wiatą (budynek młyna spalił się doszczętnie do murów magistralnych) [25]. Pozostałe budynki rozebrano [13].

Zachowany magazyn był budynkiem parterowym, niepodpiwniczonym, na planie litery C, murowanym z pełnej cegły ceramicznej na zaprawie wapienno-cementowej. Elewacja zachodnia była siedmioosiowa z ryzalitowo wysuniętymi skrajnymi osiami; w trzeciej i piątej osi przepruto wjazdy do wnętrza magazynu. Więźba dachowa została wykonana w konstrukcji kratownicowej drewnianej, wspartej na ceglanych słupach. Okna były wielokwaterowe, ościeżnicowe, ze szprosami ze stalowych profili. Wiatę tworzyły stalowe profile łączone śrubunkami. Pierwotnie przykryta była blaszanym dachem na drewnianych łatach [25]. Został w 2016 roku.

W 2008 roku architekt Karol Langie z Praskim Stowarzyszeniem Mieszkańców Michałów zaproponowali projekt ośrodka kulturalno-sportowego (na wzór wytwórni Koneser [16]), zakładający rewitalizację spichrza oraz młyna i przekształcenie ich w lokalne centrum kultury. W planowanej sali wielofunkcyjnej miały się odbywać odczyty, koncerty i spektakle. Zakładano powstanie mediateki, przedszkola, sali do gier towarzyskich oraz studia muzycznego. W sąsiedztwie znajdować się miały klub, kawiarnia, amfiteatr oraz plac zabaw dla młodzieży (parkour, skatepark, minilunapark) [1]. Działałaby biblioteka i sala komputerowa dla dzieci [16]. Plan pozostał jedynie w sferze projektu [1].

W projekcie przebiegu Trasy Świętokrzyskiej, stworzonym przez firmę Baks, ulica została poprowadzona przez wschodnią część posesji. Wiązałoby się to z wyburzeniem zabudowań. Radni dzielnicy wyrazili swój sprzeciw przeciwko takiej lokalizacji trasy [16]. Również mieszkańcy Michałowa zgłosili propozycje zmiany przebiegu trasy, ale wiązałoby się to z jej zwężeniem [3].

Praskie Stowarzyszenie Mieszkańców Michałów i Fundacja Hereditas interweniowali u konserwatora zabytków. 9 lutego 2010 roku spichlerz znalazł się w rejestrze zabytków pod numerem A-967. Po wpisaniu budynku do rejestru został on prowizorycznie zabezpieczony poprzez zamurowanie okien, umieszczenie tablic informacyjnych o zagrożeniu budowlanym i ogrodzenie terenu [1].

We wrześniu 2015 roku Urząd Dzielnicy ogłosił przetarg na dzierżawę terenu na okres 20 lat, z przeznaczeniem na działalność oświatową, kulturalną i hotelarską w celu ratowania zabudowa [15].

W latach 2016-2018 wybudowano Trasę Świętokrzyską [1]. Koparki ominęły zabytkowy spichlerz. Pozostałe budynki zespołu zabudowań dawnego młyna położone we wschodniej części posesji (młyn parowy, magazyn, budynki gospodarcze), ze względu na ich stan techniczny i stopień degradacji, znalazły się na prowadzonej trasie i zostały wyburzone [15].

Pod koniec 2016 roku powstała koncepcja uratowania zabytkowego spichlerza Michla i przeniesienia tam części zbiorów i pracowni Muzeum Warszawy oraz na nową siedzibę Muzeum Drukarstwa. Analizę adaptacji przygotowała pracownia ARE Stiasny & Wacławek. Zaplanowano odremontowanie spichlerza i otoczenie go z trzech stron nowym budynkiem, z którym utworzą kameralny dziedziniec. Od strony nowej ulicy umieszczono sklep i kawiarnię z reprezentacyjnym holem prowadzącym zwiedzających w głąb budynku. Architekci założyli użycie do budowy nowej części cegły betonowej. Na sześciu piętrach spichlerza i czterech kondygnacjach (dwie podziemne i dwie naziemne) nowego budynku przewidziano 12.5 tys. m2 powierzchni [17]. Problem stanowił koszt inwestycji, blisko 90 mln złotych, a także skomplikowany projekt w którym poza budową nowych budynków przewidziano kosztowne zmiany w konstrukcji żelbetowej spichlerza [22].

Następnie pojawiła się propozycja, aby do zabytkowego spichlerza przenieść siedzibę Teatru Żydowskiego. Długi czas niezbędny dla prac zagrażał jednak istnieniu teatru jako instytucji. Dlatego pojawił się pomysł, by Teatr Żydowski zainstalować w Fabryce Trzciny. [22].

W 2017 roku pojawił się kolejny pomysł Zarządu Dzielnicy Praga Północ, aby otworzyć tu Praski Dom Rzemiosła „Młyn Michla”. Urząd miasta zarezerwował na ten cel kwotę 5 mln złotych na lata 2017-2019 [5]. Miała tu powstać przestrzeń dla kilkunastu warsztatów rzemieślniczych różnych branż [23]. Zaplanowano sprowadzenie na Pragę Północ rzemieślników zrzeszonych w działającym przy ul. Podskarbińskiej klastrze [14]. Najemcy mieli prowadzić swoją dotychczasową działalność na zasadach komercyjnych. Na parterze zaplanowano ogólnodostępną przestrzeń służącą zarówno rzemieślnikom, odwiedzającym, a jak i mieszkańcom, gdzie znalazłaby się przestrzeń ekspozycyjna, kawiarnia/restauracja oraz ogólnodostępne toalety. Na piętrach przewidziano pracownie i pomieszczenia wspólne [23]. Uzyskano decyzję na rozbiórkę budynku portierni oraz pozwolenie na przebudowę budynku spichlerza [24]. W 2020 roku rewitalizacja nadal była w planach [20].

18 listopada 2017 roku został uruchomiony zespół przystankowy Młyn Michla w związku ze skierowaniem linii 156 na Trasę Świętokrzyską [21].