Przy ul. Rakowieckiej #21 mieści się Zespół Państwowych Szkół Muzycznych Nr 1 w Warszawie (ZPSM nr 1), który tworzą cztery szkoły: Państwowa Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I st. im. Emila Młynarskiego, Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna II stopnia im. Zenona Brzewskiego, Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia im. Józefa Elsnera [1] oraz Państwowa Ogólnokształcąca Eksperymentalna Zintegrowana Szkoła Muzyczna [2].

Kompleks zabudowań składa się z dwóch części, starego zabytkowego budynku dawnego sierocińca z początku XX wieku oraz wybudowanej niedawno nowej części, której centrum stanowi sala koncertowa.

Stary budynek

W rejestrze zabytków pod numerem A-821 są wpisane sierociniec, stróżówka i budynek gospodarczy [2].

Pięciokondygnacyjny budynek główny dawnego sierocińca z czterema kondygnacjami nadziemnymi i jedną podziemną jest cofnięty od ulicy [2], otoczony murem z dwiema bramami wjazdowymi [4]. Ma plan litery H i został wzniesiony z czerwonej cegły [3]. Do poziomu pierwszego piętra jest otynkowany [2]. Fryzy arkadkowe i nachylenie dachów wskazują na styl neoromański [12], niektóre źródła sugerują też styl neogotycki [3]. Front ma czternaście osi [3], do budynku prowadzi osiem wejść: główne od frontu na poziomie terenu, cztery po bokach (dwa na poziomie parteru i dwa na poziomie piwnicy) oraz trzy od tyłu (dwa przy klatkach schodowych i jedno w skrzydle) [2]. Budynek ma układ trzytraktowy z korytarzem rozdzielającym trakty zewnętrzne. Fundamenty i ściany wykonano z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapiennej (45-90 cm grubości). Stopy mają konstrukcję sklepień murowanych z cegły (kolebkowe, krzyżowe, odcinkowe, beczkowe). W budynku znajdują się trzy klatki schodowe w konstrukcji betonowo-ceglanej: główna prowadząca z piwnicy do drugiego piętra i dwie boczne prowadzące z piwnicy aż na poddasze. Schody od parteru do drugiego piętra są drewniane. Więźba dachowa drewniana płatwiowo-krokwiowa o słupach kozłowych w części głównej wzmocniona została zastrzałami z bocznymi wieszakami. Dach wykonano z blachy ułożonej na rąbek [2].

Jako architekta wskazuje się Apoloniusza Pawła Nieniewskiego, chociaż w źródłach pojawiają się też Władysław Adolf Kozłowski, Władysław Marconi [3] lub Edward Cichocki, a jako prowadzący prace Stanisław Adamczewski [10]. Obecnie budynek jest przeznaczony do edukacji ogólnej. Znajduje się w nim też część administracyjna, większa część zaplecza oraz kuchnia [15].

Budynek przez kilka lat był opuszczony. We wnętrzach kręcono wówczas wiele filmów i seriali, m.in. Czas honoru [21], "Jestem mordercą" z 2016 roku [27] czy "Poza Zasięgiem" ze Stevenem Seagalem, z 2004 roku [36].

Budynek gospodarczy przylega do zachodniej granicy działki. Jest parterowy z trzema niezależnymi pomieszczeniami, ceglany i otynkowany, nieocieplony. Płaski dach opada w kierunku działki. Prowadzą do niego trzy wejścia od wschodu oraz drzwi garażowe od północy [2].

Stróżówka znajduje się w północno-wschodnim narożniku. Jest to obiekt ceglany, otynkowany, nieocieplony, jednokondygnacyjny, na planie prostokąta, przykryty dachem wielospadowym. Do budynku prowadzą dwa wejścia, jedno bezpośrednio z ul. Rakowieckiej, a drugie od południa [2].

Po prawej stronie budynku głównego znajdował się garaż nawiązujący stylistycznie do zabudowań [12] oraz wiata śmietnikowa. Ogrodzenie jest murowane z przęsłami metalowymi. Na teren prowadzą dwie bramy od ul. Rakowieckiej [2].

Nowy budynek

Nowy pięciokondygnacyjny budynek [15] na planie podkowy powstał w głębi działki [8]. Z zewnątrz bryłę wykończono za pomocą szkła i betonu [13]. Aby otworzyć obiekt na miasto, zlikwidowano ogrodzenie, całość poprzedzono zagłębionym w terenie placem, a w bryle historycznego obiektu przebito arkadowy łącznik dla widzów oraz dodatkowo zintegrowano tradycyjnym szklanym łącznikiem [34]. Łączna kubatura budynku to 46523 m3, a powierzchnia 12942 m2 [13].

Część obejmująca wejście główne, informację i kasę, łazienki, szatnię oraz restaurację/kawiarnię jest ogólnodostępna. W części administracyjnej dostępnej dla rodziców i uczniów przewidziano zaplecze socjalne i sanitarne. Część techniczna obejmuje wentylatornię, przyłącza wody, gazu, elektryczne i ciepła, serwerownię, warsztaty i pomieszczenia gospodarcze, pomieszczenia socjalne, zaplecze kuchenne i magazyny [2]. Ponadto wydzielono cztery strefy: sportową (sala gimnastyczna z możliwością podziału na dwie części, dwie sale do rytmiki, pokój trenera oraz szatnie z zapleczami sanitarnymi), edukacji ogólnej (sale edukacyjne dla najmłodszych, sale lekcyjne, pracownie przedmiotowe, świetlice oraz biblioteka z czytelnią), edukacji muzycznej (sale zajęć grupowych i indywidualnych dostosowane ze względu na instrumenty) i koncertową (sala koncertowa, dwie sale kameralne i sala organowa, kulisy, magazyn, garderoby i studio nagrań) [2]. Sale kameralne i sale prób rozmieszczono wokół sali koncertowej. Między biblioteką i salą koncertową zaprojektowano wewnętrzny ogród [26]. Łącznie powstały 132 (118 [19]) sale lekcyjne [13].

W centrum nowej części usytuowano salę koncertową [26]. Sala ma owalny kształt, sklepienie z nadwieszonymi wypukłymi żaglami (żagle złożone są z tysięcy małych, drewnianych elementów, nadwieszenia tworzą kąt prosty ze ścianami, te w przedniej części odbijają, a w tylnej części pochłaniają dźwięk [13]) i okrągły plafon u góry (na wysokości 14 m [13]), które są wykonane z ręcznie przycinanych kawałków drewna jesionowego, co zapewnia doskonałą akustykę. Elementy te nawiązują do kształtu plastra miodu, co przypomina, że szkoła działała wcześniej przy ul. Miodowej [8]. Jasne, jesionowe panele zestawione są z czernią ścian [34]. Sala dysponuje estradą na 70-100 członków orkiestry i widownią na 307 widzów [8][15]. Najdalszy rząd oddalony jest osiem metrów od estrady, co stwarza wrażenie kameralnej przestrzeni [34]. Nad udźwiękowieniem sali czuwał Yasuhisa Toyota. Wszystkie elementy wyposażenia, od foteli scenicznych po oprawy oświetleniowe, zostały poddane badaniom akustycznym. Wolnostojąca bryła budynku zapewnia dodatkową izolację akustyczną [13]. Uzyskano pogłos dochodzący niemal do dwóch sekund, zniwelowano też zjawisko koncentracji dźwięku, czy echo [19].

Na poziomie +1 zlokalizowane zostało pomieszczenie reżyserki [13]. Trafiają tu sygnały ze wszystkich sal dla wykonawców, które są połączone sieciowo i wyposażone w bardzo dobre przetworniki, co umożliwia rozdzielenie wykonawców (np. wyodrębnienie chóru, bardzo cichych lub bardzo głośnych instrumentów). Odsłuch oparto na pięciu monitorach Genelec z serii The Once, a elementem sterującym jest kontroler Avid S4 z systemem Pro Tools HD Ultimate. Sieć cyfrowa bazuje na routerze Nova 73, łączy się z MTRX za pośrednictwem MADI, pozwalając na przesył do 128 kanałów. System umożliwia wyświetlanie w każdej sali dowolnego widoku, np. dyrygenta z sali koncertowej [24].

Oprócz sali koncertowej są też: sala organowa duża mieszcząca 91 osób, sala kameralna duża mieszcząca 86 (79 [19]) osób i sala kameralna mała mieszcząca 52 (63 [19]) osoby [13], sala organowa mała, sala klawesynowa, sala perkusyjna [24] czy sala fortepianowa [15]

Zespół Państwowych Szkół Muzycznych

Zespół Szkół Muzycznych Nr 1 w Warszawie jest największą i wiodącą szkołą muzyczną w Polsce [1]. Powstał 1 września 2002 roku w wyniku połączenia Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 5 im. Emila Młynarskiego (zwanego Małą Miodową) i Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych (zwanego Dużą Miodową) [16]. Zespół wiele lat mieścił się w bliźniaczych budynkach przy ul. Miodowej 22C i 22D, stąd po przeniesieniu na ul. Racławicką sala koncertowa otrzymała nazwę Nowa Miodowa [1].

Najstarsza ze szkół wchodzących w skład zespołu, Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia im. Józefa Elsnera, stanowi kontynuację Konserwatorium Warszawskiego, którego historia sięga początków XIX wieku [1]. W 1972 roku szkoła otrzymała siedzibę przy ul. Miodowej 22C w bocznym skrzydle dawnego zespołu klasztornego oo. Pijarów. W szkole zatrudnionych jest ponad 250 pedagogów oraz ok. 50 pracowników administracji i obsługi. Kształci się w niej ok. 400 uczniów [2].

Państwowa Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I st. im. Emila Młynarskiego została w lutym 1950 roku wydzielona z dzisiejszej PSM II stopnia im. Józefa Elsnera. Celem było rozdzielenie szkoły na pion podstawowy i średni. Była pierwszą w powojennej Warszawie podstawową szkołą muzyczną z pionem ogólnokształcącym. Początkowo mieściła się we frontowej suterenie przy ul. Miodowej 22, następnie otrzymała. Kształci się w niej ok. 200 uczniów [2].

Państwowa Ogólnokształcąca Eksperymentalna Zintegrowana Szkoła Muzyczna powstała w 1999 roku, gdy Państwowa Szkoła Muzyczna I st. im. E. Młynarskiego została przekształcona z 8-letniej szkoły podstawowej w 6-letnią szkołę podstawową. Powołano wówczas eksperymentalną szkołę realizującą kształcenie ogólne i muzyczne na poziomie gimnazjalnym i połączono obie szkoły w Zespół Państwowych Szkół Muzycznych nr 5 im. Emila Młynarskiego. W szkole uczy się ok. 70 uczniów [2].

Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna II stopnia im. Z. Brzewskiego powstała w 1991 roku z inicjatywy skrzypka i pedagoga Zenona Brzewskiego z myślą o młodzieży szczególnie utalentowanej muzycznie, w oparciu o autorskie programy. Jest jedną z dwóch takich szkół w Polsce. Została wydzielona z PSM II stopnia im. Józefa Elsnera jako Eksperymentalny Wydział Instrumentalny z Kształceniem Ogólnym. Następnie jako Państwowe Liceum Muzyczne została powołana 3 lutego 1993 roku, kilka dni przed śmiercią prof. Brzewskiego. Z inicjatywy młodzieży nadano szkole jego imię. Państwowa Szkoła Muzyczna II st. im. J. Elsnera i Państwowe Liceum Muzyczne im. Z. Brzewskiego utworzyły wówczas Zespół Państwowych Szkół Muzycznych. W wyniku reformy w 1999 roku Państwowe Liceum Muzyczne zostało przekształcone w 6-letnią Ogólnokształcącą Szkołę Muzyczną II st. im. Z. Brzewskiego. W szkole uczy się ok. 60 uczniów [2].

Od frontu, symetrycznie po obu stronach budynku sierocińca znajdują się dwa dęby, które pochodzą z czasów jego budowy. Jednak podczas ostatniego remontu ich korzenie szczelnie przykryto kostką i na dokładkę włókniną [25], mimo że plan miejscowy wskazał je jako drzewa cenne i wymagające ochrony [2].

Na murze przy przystanku autobusowym Wiśniowa 01 znajduje się kilka szablonów (graffiti namalowanych poprzez wycięty wzór). Charakterystyczny jest szablon przedstawiający kabinę ciężarówki (oparty na konturach wykonanych cienką linią) czy połączenie warszawskiej syrenki z policjantem z prewencji (charakterystyczna postać syrenki z uniesioną policyjną pałką i tarczą szturmową posiada też hełm ochronny z szybką). Prawdopodobne autorami mogą być osoby będące wychowankami domu dziecka [20].

Najstarszy budynek został wzniesiony w latach 1899-1900 jako gmach Zakładu Sierot Dziewcząt na placu nabytym w 1897 roku. Był do połowy pokryty tynkiem. W wysokich suterenach mieściły się m.in. jadalnia, kuchnia, kotłownia, spiżarnia i mieszkania dla służby. Na parterze umieszczono szwalnię im. Julii Wiemanowej (oddzieloną od zakładu w 1908 roku), aptekę, mieszkanie kapelana i infirmerię. Na pierwszym piętrze znajdowały się cztery sale lekcyjne, sala rekreacyjna o ośmiu oknach z balkonem na całej długości, umywalnia, łazienka, skład bielizny i garderoba, Na II piętrze znalazły się sypialnie i kaplica. Gmach był otoczony ogrodem o powierzchni ok. 1 ha [3], a oprócz budynku głównego były również zabudowania gospodarcze [4].

Właścicielem było Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, a inicjatorką budowy była Zofia z Czartoryskich Zamojska. Celem było stworzenie sierocińca dla dziewcząt, ale schronienie znalazły tu także kobiety. Fundusze Zamojska otrzymała od bogatego kupca i filantropa Edwarda P. Czabana [4]. Zakład przeniesiono tu 1 lipca 1901 roku z ul. Krakowskie Przedmieście 62. Znalazło w nim wówczas opiekę 130 dziewcząt w wieku od 5 do 15 lat [3].

8 marca 1903 roku ks. Franciszek Kaczyński dokonał poświęcenia otwartej w gmachu szwalni, która udostępniła 60 stanowisk dla dziewcząt. W lipcu 1903 roku rozpoczęto prace nad wybrukowaniem podjazdu. Na początku 1914 roku w szkole uruchomiono 10-miesięczny kurs gospodarstwa domowego dla dziewcząt miejskich powyżej 17 lat z zakresu pielęgniarstwa, ogrodnictwa, gotowania i mleczarstwa, rachunkowości oraz czynności domowych: prania, szycia, prasowania. Fundusze przekazali prywatni fundatorzy [35].

W okresie międzywojennym mieścił się tu Zakład Opiekuńczo-Wychowawczy dla Dziewcząt Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnego [3] oraz męskie gimnazjum [4].

W czasie II wojny światowej ośrodek funkcjonował jako Dom Opatrzności Bożej [3] sióstr szarytek. Kierowniczką w 1939 roku była s. Alojza Rowińska. W prowadzeniu placówki podczas okupacji pomagało jej sześć sióstr: dwie wychowawczynie, jedna przedszkolanka, jedna kucharka, intendentka i praczka. Pracownicy mieszkali na strychu. Podczas nalotów dzieci sypiały w dużym korytarzu w suterenie. Dom otoczony był ogrodem, w którym uprawiano warzywa na potrzeby mieszkańców [31].

W czasie wojny ukrywano tu Żydów. Nie wiadomo, ile było takich osób, ponieważ s. Rowińska zatajała ich tożsamość nawet przed personelem [30]. Wspomina się m.in. trzy żydowskie dziewczynki i dr Eleonorę Reichert [31], która miała zwyczaj spacerować po ogrodzie, a nawet wychodzić do miasta. Kiedyś zdumiony Niemiec zapytał ją na ulicy, dlaczego z „takim wyglądem” przechadza się poza gettem [30].

Budynek był ze wszystkich stron otoczony wojskiem niemieckim, które za wszelką cenę chciało wysiedlić mieszkańców. Żądano m.in. odstąpienia jednego piętra na potrzeby wojska, siostry wskazały jednak słabość konstrukcji. Innym razem wytłumaczono Niemcom, że placówka służy chorym dzieciom [31].

W sierpniu 1944 roku w gmachu schroniło się wiele kobiet, dzieci i mężczyzn. W przeddzień wybuchu Powstania Warszawskiego do sióstr zgłosili się młodzi ludzie z propozycją założenia punktu sanitarnego (szpitala polowego [4]). Złożono środki opatrunkowe, nosze i lekarstwa. Mimo protestu sióstr w suterenie urządzono salę operacyjną i opatrunkową. Szóstego sierpnia niemieccy żandarmi doprowadzili mieszkańców do koszar przy ul. Puławskiej. Na szczęście po kilku godzinach wypuszczono wszystkich, w tym 600 niedołężnych osób [31].

W drugim tygodniu września Niemcy zażądali, aby chorych przenieść do szpitala Czerniakowskiego. 8 września (10 września [16], 13 września [31]) na dziedziniec wjechała duża platforma do wożenia węgla, zaprzężona w dwa konie, na gumowych oponach, z dwoma żandarmami na koźle. Okazało się, że RGO z Milanówka przysłała pojazd, żeby ewakuować rannych na mocy porozumienia z Niemcami [22]. Kiedy chorzy i dwie siostry siedzieli na platformie, pocisk od strony Pragi zwalił część domu lewego skrzydła, rozwalając dwa piętra i kuchnię, a upadające odłamki zasypały wszystkich na platformie (jednego z Niemców raniło śmiertelnie). Platforma odjechała z podwórka, przewożąc rannych i chorych na Okęcie, gdzie umieszczono ich w opróżnionym przez Niemców baraku [31].

Po 1945 roku skrzydło od strony ogrodu zostało odbudowane [3]. Z kolei dwie rzeźby z powodu rozwiązania Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności w 1949 roku i likwidacji Domu Sierot zostały przeniesione do parafii św. Rocha w Lipkowie. Figury wykonał Teodor Skonieczny w latach 1901-1902. Rzeźby cechował realizm i szczegółowość oraz wyważona kompozycja. Figura Matki Boskiej w typie Immaculata umieszczona była na wielostopniowym postumencie w niszy usytuowanej na osi fasady budynku, nad wejściem głównym. Figura św. Józefa z Dzieciątkiem stała przed sierocińcem, pod murem ogrodzenia, zwrócona frontem w kierunku budynku [28].

Męskie gimnazjum, istniejące w okresie międzywojennym, zostało przekształcone w dziewięcioklasową szkołę podstawową [6]. W latach 50-tych XX wieku działało tu również przedszkole [7].

Budynek przejęło Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, w efekcie czego powstał Dom Dziecka (początkowo Dom Młodzieży [12]) nr 4 [7] im. Hanki Sawickiej [18]. W budynku mieścił się również Dom Małego Dziecka [5], a później Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie [6].

Dom Dziecka nr 4 odwiedził 19 września 1996 roku, podczas pobytu w Warszawie, Michael Jackson [33].

Sierociniec, stróżówka i budynek gospodarczy zostały 10 września (października [14]) 2008 roku wpisane do rejestru zabytków pod numerem A-821 [11].

Centrum Pomocy Rodzinie przeniosło się w 2009 roku do siedziby przy ul. Lipińskiej, a Dom Dziecka na ul. Łukowską. Opuszczony budynek został wystawiony przez Ratusz na sprzedaż. Jego wartość oszacowano na prawie 28 mln zł, w dodatku Ratusz zrezygnował z 50% upustu z racji zabytkowego charakteru budynku. Z kolei grunt wystawiono za 34.1 mln zł. W przetargach nie pojawiły się jednak oferty [7].

W październiku 2013 roku budynek został przejęty przez Ministerstwo Kultury za niespełna 13.1 mln zł [7] i przekazany w 2015 roku na nową siedzibę Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych [21]. Do czasu budowy nowej części był wykorzystywany jako parking dla pobliskiego urzędu dzielnicy, w części od ul. Rakowieckiej jako podjazd pod budynek, a w części za budynkiem znajdował się ogród rekreacyjny i warzywno-owocowy. W późniejszych latach teren został zmniejszony, a z ogrodu warzywnego zrezygnowano [2].

18 września 2015 roku ogłoszono wyniki konkursu na opracowanie koncepcji architektonicznej nowej siedziby. Autorem zwycięskiego projektu zostało Konior Studio [7]. Nowy budynek zaprojektował Tomasz Konior, a adaptację starego budynku przygotowała Marta Filek-Wachnik [15]. W projekcie współpracowali: Dominik Koroś, Aleksander Nowacki, Marcin Piotrowski, Michał Lipiec, Wojciech Przywecki, Angelika Drozd, Adam Przybyła, Anita Łukaszyk-Nagi, Justyna Boduch, Adam Przybyła, Magdalena Jagoda, Anna Kłosek, Arkadiusz Laskowski, Agata Żak [29], Grzegorz Komraus, Michał Grzędziński, Paulina Szuba, Krzysztof Salus, Mirosław Hurytko. Za budowę i nadzór odpowiedzialni byli: Zbigniew Hamadyk, Jarosław Grobelny, Dariusz Kołodziej, Piotr Piątek, Marcin Szczepański, Sławomir Luziński i Witold Grajek [15]. Konstrukcję przygotowała firma Statyk, a za akustykę odpowiadała Nagata Acoustics [26]. Instalacje wykonali WhiteMoose, Eltrim Projekt [29]. Termomodernizację starego budynku wykonała firma Hamadyk [17]. Cała inwestycja finansowana była ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i wyniosła 77 milionów zł [7].

Przetarg na budowę wygrała w lipcu 2017 roku firma Alstal [19], proponując kwotę 57.5 mln złotych brutto [9]. Prace budowlane rozpoczęły się we wrześniu 2017 roku [19]. 23 kwietnia 2018 roku wmurowano kamień węgielny [7]. Według planów budowa miała się zakończyć we wrześniu 2019 roku [9], jednak szkoła rozpoczęła działalność w nowej siedzibie we wrześniu 2020 roku [19]. Opóźnienie wynikło z faktu że podwykonawca, firma Pamara, przestał w lipcu 2018 roku płacić pracownikom i zniknął. Z kolei w 2019 roku nowoczesny gmach w miejscu ogrodu zaczął budzić niepokój mieszkańców, gdyż wycięto wówczas stare, rosnące na posesji dęby [32].

W starej części zmieniono układ pomieszczeń, dzięki czemu powstały przystosowane do najnowszych standardów sale dydaktyczne. W sąsiedztwie korytarza dobudowano kolei nowy szyb windowy. Została odnowiona elewacja i wykonano przebicie do przestronnego atrium, łączącego zabytkowy budynek dydaktyczny i nowo wybudowany gmach [13].

Projekt otrzymał szereg nagród, m.in. w konkursach Budowa Roku 2020, Top Builder 2021, Nagroda Architektoniczna Prezydenta Warszawy (w kategorii "nowe życie budynków" [8]), ADesign Award &Competition 2021, ICONIC Awards 2021, Nagroda Roku SARP 2021 w kategorii Budynek Kultury, International Design Awards 2021 [26].