Hala dawniej

Projekt Hali Koszyki (inne nazwy to Hala na Koszykach, Bazar Ludowy [1]) wykonał Juliusz Dzierżanowski na planie litery U [1], z cofniętym w głąb posesji wydłużonym korpusem głównym o wymiarach 77 na 27 metrów [6]. Po bokach korpusu hali wzniesiono dwa boczne skrzydła. Wnętrze swoim układem nawiązywało do bazylik wczesnochrześcijańskich [7]. Do budynku wiodły cztery wejścia: bramy dla pieszych umieszczone w fasadach dwóch krótkich skrzydeł bocznych wysuniętych do linii ulicy, niewielka brama z tyłu oraz poprzedzona przedsionkiem brama dla wozów na osi korpusu głównego [12]. Do momentu rozbiórki zachowały się wnęki, przy których wiązano i pojono konie [29]. Halę oświetlały lampy gazowe [6]. W momencie rozbiórki była to jedyna secesyjna hala targowa w Warszawie [8].

Przy wznoszeniu hali zastosowano sprawdzone lekkie konstrukcje nośne składające się z kratownicowych dźwigarów wspierających dach [12]. Stalową i nitowaną konstrukcję dachową wykonała firma Gostyńskiego, a bramy i okucia wykonano w warsztacie H. Zielezińskiego [7]. Pierwotnie żelazo, z którego została wykonana hala miało służyć do wzmocnienia Twierdzy Modlin. Okazało się jednak nie spełniać wojskowych kryteriów. Oryginalnie hala była utrzymana w odcieniach zieleni [34]. Ściany zewnętrzne były murowane z cegły. W elewacjach od strony ul. Koszykowej użyto klinkierowej licówki, skontrastowanej z boniowaniem narożników oraz oprawą otworów okiennych. Najbogatszy wystrój rzeźbiarski otrzymały fasady krótkich skrzydeł bocznych z wejściami od strony ulicy. Dekorację rzeźbiarską, na którą składały się kwiaty, owoce oraz kartusz herbowy z wizerunkiem Syreny podtrzymywany przez głowę wołu, wykonał Zygmunt Otto. Uzupełnieniem dekoracji rzeźbiarskiej były secesyjne poręcze oraz balustrady okienne [12]. Charakterystyczne półokrągłe okna termalne w wejściach towarzyszyły Hali od początku jej istnienia [34].

W budynku rozplanowano 226 stoisk, które architekt zaprojektował w najdrobniejszych szczegółach: 70 największych zaopatrzonych w marmurowe lady, usytuowanych pod ścianą, przeznaczonych było na handel mięsem, 12 wyposażono w baseny z przeznaczeniem do sprzedaży żywych ryb. 144 mniejsze stanowiska przygotowano do handlu warzywami i nabiałem. Stragany oddzielone były od siebie cynkowaną siatką o secesyjnej linii. Każdy stragan był wyposażony w tabliczkę, na której miało znajdować się nazwisko handlarza. Hala była podpiwniczona, każde stanowisko wyposażone było w magazyn. Ciągi komunikacyjne rozmieszczono po dwa w bocznych skrzydłach i trzy w korpusie głównym, ponadto w poprzek hali przebiegał szeroki przejazd. Od ulicy znajdowały się dwa duże sklepy z osobnymi wejściami, nad nimi zaś znajdowały się pomieszczenia administracyjne. Dziedziniec budynku otoczono podcieniami i przeznaczono na handel ptactwem i śniętymi rybami. Hala została wyposażona we wszystkie niezbędne urządzenia i instalacje: chłodnie, kanalizację, wodociągi i toalety [12].

Dzierżanowski zaproponował cofnięcie frontu budowli o kilkanaście metrów tak, aby wozy z dostawami żywności nie blokowały ulicy. W ten sposób Hala uzyskała swój charakterystyczny kształt podkowy z dwoma wysuniętymi nawami. Przed budynkiem od początku toczył się drobny handel. Dziedziniec na planie prostokąta o wymiarach 77 x 27 metrów wybrukowany był kostką. Plac za Halą Koszyki przed wojną był miejscem ulicznego handlu, pełnego gwaru i życia oraz stanowił przejście do posesji przy ulicy Noakowskiego. W PRL plac zamieniono w duży skup butelek i opakowań szklanych [34].

Hala obecnie

Nowa koncepcja Hali Koszyki (ul. Koszykowa #61/65) zakładała rekonstrukcję pierwotnej, charakterystycznej bryły. Odtworzony został układ oraz wykorzystane zostały materiały ze zdemontowanej hali [3]. Przywrócone zostały m.in.: oryginalna stalowa konstrukcja podtrzymująca dach, cegły tworzące ściany zewnętrzne, cegły ozdobne wieńczące charakterystyczne elementy muru np. węgarki okienne, klinkierowe elementy elewacyjne, ozdobne elementy ceramiczne i kamienne, mechanizmy otwierania okna, schody kręte wraz z balustradami czy też ślusarka metalowa (rozety) [15]. Oryginalne są również fragmenty posadzek [34]. Odrestaurowane zostały również secesyjne fasady budynków bramnych i historyczne stalowe kratownice [3]. Dach rozpięty został na autentycznej konstrukcji [5].

W odbudowanej głównej części hali oraz w dwóch zachowanych oficynach bramnych znajdzie się 18 restauracji oferujących różne rodzaje kuchni i 11 specjalistycznych sklepów spożywczych [3]. Na dobudowanej antresoli działać ma akademia kulinarna, w której będzie można nauczyć się gotować [5]. Łącznie lokale zajmują powierzchnię 8000 m2 [1].

W miejscu pustych od lat działek po bokach (ul. Koszykowa 61 i 65) i na tyłach hali [7] mieścić się będą dwa siedmiokondygnacyjne (sześcio- [2], dziewięcio- [13]) budynki biurowe, a trzeci, mniejszy, znajdzie się na tyłach [4]. Nowe budynki biurowe uzupełnią zabudowę pierzejową [6]. W budynkach klasy A powstanie łącznie [3] 10467 powierzchni biurowej [13]. We wnętrzach zostaną odsłonięte elementy konstrukcyjne, a niektóre ściany ozdobią streetartowcy. Hol wejściowy do jednego z budynków wyłożony ma zostać specyficzną plecionką nawiązującą do koszyka [5].

Kompleks dysponuje 204 [13] miejscami parkingowymi poziomie -2 oraz 85 miejscami dla rowerów. Na poziomie -1 znajdzie się supermarket. Od strony ul. Koszykowej powstaje ogólnodostępny plac miejski o powierzchni 600 m2. Projekt przygotowała pracownia architektoniczna JEMS Architekci, a za koncepcję wnętrz odpowiada studio projektowe Medusa Group. Generalnym wykonawcą jest firma Erbud [3][5]. Koszt odbudowy szacowany jest na około 80 mln euro [15].

Dwukondygacyjny budynek administracyjny z charakterystycznymi kominami służył pierwotnie jako biuro pracowników administracji Hali. Tu mieściło się także mieszkanie dyrektora Hali. Wchodziło się krętymi schodami wąskiej wieży, obecnie nieistniejącej [34].

Podziemia Hali Koszyki już w momencie powstania były szczytem nowoczesności. Najniżej znajdowały się obszerne sklepowe magazyny, a na poziomie -1 znajdowały się koszykowe chłodnie. Wszystkie były zelektryfikowane, dzięki czemu ryb i mięsa nie trzymano w trocinach i lodzie. Standardy higieniczne były w Hali najwyższe w Warszawie. Obecnie piwnice wykorzystywane są jako poziom handlowo usługowy oraz parking [34].

Antresola pojawiła się w Hali Koszyki po wojnie. Dodatkowa przestrzeń została zaadaptowana przez sklepy i punkty usługowe. Niestety, antresolę docenili również włamywacze, którzy dzięki otwieranym oknom dachowym próbowali dostać się na teren Koszyków. Przestrzeń hali wentylowana była uchylanymi mimośrodowo oknami w górnym pasie nawy głównej. Okna otwierane były za pomocą systemu przekładni i łańcuchów z poziomu parteru (przykładowe przęsło oryginalnego okna wraz z systemem otwierania zostało odrestaurowane). Z powodu włamań w 1971 roku antresolę zlikwidowano. Na swoje miejsce powróciła po odbudowie Hali [34].

Tereny dzisiejszego południowego śródmieścia Warszawy aż do połowy XVIII wieku były szczerym polem. Region zaczął żyć trochę intensywniej w początkach XVIII wieku po założeniu folwarku Koszyki na gruntach dawnej jurydyki Bielino, należącej do Marszałka Wielkiego Koronnego Franciszka Bielińskiego. Później był to majątek króla Stanisława Augusta. Pałac wybudowany został w 1753 roku [22]. W 1778 roku król nadał folwark dyplomacie i tajnemu

radcy Maurycemu Glayle. Wzniósł on na obecnym skrzyżowaniu ul. Lwowskiej i ul. Koszykowej parterowy pałacyk (który przetrwał do końca XIX wieku). W 1787 roku pałacyk został podarowany Teresie Tyszkiewiczowej [30]. Wtedy nastąpiła modernizacja, wykonana najprawdopodobniej według projektu Dominika Merliniego, budowniczego królewskiego. Koszyki stały się luksusową rezydencją. W 1788 roku do starej oficyny dobudowano pawilon mieszkalny, w drugiej oficynie urządzono pokoje i kordegardę, a w dobudówce wozownię i stajnie. Pałacyk zyskał czterokolumnowy portyk, sień została wymalowana w trofea przez Aleksandra Rosenbacha, we wnętrzach położono obicia papierowe, a w dachu urządzono obserwatorium astronomiczne. Założono ujeżdżalnię i przeformowano ogród pod okiem ogrodnika królewskiego Tietza [22]. Pałacyk przejmowali kolejno Aleksander Unrug, Józef książę Poniatowski, Tadeusz hrabia Morski [30]. Następnie został przejęty przez władze carskie. Okupacja pruska w latach 1796-1806 przyniosła uporządkowanie zapisów hipotecznych [22].

W latach 1880-1899 folwark rozparcelowano, a w 1904 zburzono pałacyk na rzecz budowy ul. Lwowskiej [30]. W 1890 roku na planie miasta parcelę po folwarku, na której powstała Hala Koszyki, zajmowały ogrody.

Bieg ul. Koszyki od ul. Polnej wyznaczył zarys wału usypanego w 1770 roku. Około 1825 roku linię wału przesunięto do Nowowiejskiej [28]. Ulica Koszyki w 1885 roku wysadzana była kasztanami i biegła wśród ogrodów i pól. Przebiegała wówczas wzdłuż wału [31]. Jedno z wyjaśnień tłumaczy nazwę Koszyki od umocnienia wałów plecionymi koszykami. Wał przebiegał na północ od dzisiejszej ulicy Koszykowej i praktycznie do 1916 roku wyznaczał granice Warszawy, choć

rozebrano go cztery dekady wcześniej [34].

Folwark Koszyki przetrwał do 1860 roku [34]. W końcu lat 50-tych XX wieku Koszyki należały do hrabiego Stanisława Potockiego. W 1872 roku ukazało się ogłoszenie L. Krupieckiego, który jako właściciel oferował sprzedaż folwarku. Wedle oferty na tym terenie stały w parku angielskim pałacyk i siedem budowli

murowanych. Właściciel oferował trójkątną działkę pomiędzy dzisiejszymi ulicami Śniadeckich Polną i Koszykową [34].

Równolegle z budową hal na placu Za Żelazną Bramą, Władze miasta zaplanowały wzniesienie sieci hal targowych, które zastąpią tradycyjny handel na świeżym powietrzu. Rok później zaczęto rozważać budowę hali dzielnicowej dla południowo-zachodniej części Warszawy, gdyż właśnie w tym kierunku miasto najprężniej się rozwijało. Wkrótce magistrat zakupił za sumę 185205 rubli place o numerach hipotecznych 5266 i 5774, znajdujące się po nieparzystej stronie ulicy Koszykowej (obecnie numer #63). Hala miała zaopatrywać przede wszystkim w żywność mieszkańców tej części Warszawy. Prace budowlane rozpoczęto w 1906 roku. Nad realizacją czuwała komisja budowlana w skład której wchodził autor Hal Mirowskich, Bolesław Milkowski [12]. Budynek kosztował 396000 rubli, a budowa prowadzona była przez firmę Kuksz i Lüdtke. Została zakończona w 1908 roku [31]. Było to, w odróżnieniu od innych bazarów warszawskich, targowisko dla zamożniejszej i bardziej eleganckiej klienteli [8].

Hala Targowa Koszyki nie przyniosła oczekiwanych zysków. Kontrowersyjna lokalizacja, brak miejsca postoju dla wozów oraz niekorzystny dojazd nie zapewniły jej popularności. Już po kilku pierwszych miesiącach hala miała 1554 ruble deficytu. W 1910 roku obniżono o 30% ceny za wynajem stoisk jednak nadal na 240 sklepów wynajętych było 85 [12].

Dobre czasy dla Hali Koszyki nadeszły wraz z dwudziestoleciem międzywojennym. Handel rozkwitł, tym bardziej, że Hala spełniała ówczesne normy sanitarne. Nie spełniała natomiast żadnych norm przeciwpożarowych czy BHP. Kratownica powstała ze stali odpadkowej i miała dużą zawartość węgla, więc szybko korodowała [29]. Ceny były tu wyższe niż gdzie indziej, a asortyment niekoniecznie lepszy [34].

Koszykowa 65

Po zachodniej stronie hali (ul. Koszykowa #65) stał niewysoki, cofnięty od linii zabudowy ul. Koszykowej budynek. Po wschodniej stronie hali (ul. Koszykowa #61) stało kilka niewysokich budynków dookoła dziedzińca. Frontowy budynek był podobnej wysokości jak sąsiednie skrzydło hali. Podczas II wojny światowej stracił piętro i w tej postaci przetrwał wiele lat. Jego oficyna została wyburzona między 2005 i 2008 rokiem. Została wzniesiona przed 1914 rokiem, prawdopodobnie dla Klary Grün. Był to piętrowy, 10-osiowy budynek, pozbawiony detalu. Parterowy domek na tej posesji, znajdujący się przy jej wschodnim boku, stał jeszcze w 1976 roku [17].

Podczas oblężenia Warszawy Hala Koszyki zaopatrywała całą okolicę w koninę. W maju 1940 roku i w lipcu 1943 roku policja granatowa zorganizowała obławę na nielegalnych handlarzy koniną. Sama hala w czasie wojny przestała być eleganckim bazarem [34].

W 1942 roku bombowce 3 gwardyjskiego pułku bombowego Rosjan zrzuciły ciężkie bomby burzące i zapalające na halę targową na Koszykach [19]. Do środka wpadła bomba zapalająca, demolując stalowe kratownice [29]. Spaliło się ponad tysiąc budek i straganów. Wartość zniszczonego towaru obliczano na 200-300 milionów złotych, a Warszawa przez najbliższe kilka dni nie miała co jeść [19].

W sierpniu 1944 roku przy samej hali pojawiła się brykada. Tego kwartału przed pancernymi siłami Wehrmachtu bronił 3 Batalion Pancerny „Golski” AK z 6 Zgrupowania Śródmieście. Pewnego dnia wygłodniali powstańcy wpadli do opustoszałej Hali Koszyki w poszukiwaniu jedzenia, ale znaleźli jedynie małe ilości masła. Reduta broniła się do upadku powstania [34].

Na terenie przed halą rozpoczął się od razu po wojnie handel detaliczny. Sama hala częściowo zniszczona w czasie wojny została w 1949 roku odbudowana dla potrzeb handlowych [14]. Po 1950 roku dobudowano parterowe pawilony handlowe wokół dziedzińca [23], a ściana północna korpusu została otynkowana [34]. Halę przejęła WSS Społem [29], uruchamiając tam Bazar Ludowy. Było tam czynnych 50 dużych estetycznych stoisk, reprezentujących 19 różnych branż [34]. Na tylnym dziedzińcu, na wschodnim boku posesji powstał budynek administracyjno-mieszkalny [31].

Na przełomie lat 1950-1960 w hali było jeszcze sporo prywatnych sklepików [34].

W 1965 roku hala zostaje wpisana do rejestru zabytków [34].

W PRL-u Koszyki tętniły życiem [29]. W latach 60-tych XX wieku pojawił się neon Koszyki [29]. W latach 1968–1980 prywatne sklepy można było policzyć na

palcach jednej ręki. Społem przejęło w całości halę. W 1964 roku przeprowadzono remont, który zmienił życie hali. Najprawdopodobniej wtedy wyrzucono prywaciarzy i urządzono wzorcowy socjalistyczny supermarket. Powstały duże sklepy: spożywczy samoobsługowy, przemysłowy i odzieżowy. W sumie spożywczych stoisk było 18, a przemysłowych 32. Koszyki codziennie odwiedzało wówczas trzy tysiące ludzi, a zysk hali w 1963 roku wyniósł 190 mln zł, co oznaczało 30 mln dodatkowego dochodów w porównaniu z wcześniejszym rokiem [34]. W 1965 roku zostały wpisane do rejestru zabytków pod numerem 686 [1]. Hala powoli traciła na jakości, gdyż budynku nie remontowano [14].

W 1976 roku przed halą zasadzono 11 drzew, co znacznie zmieniło jej wygląd od ulicy [34].

W latach 80-tych XX wieku przed Koszykami ustawiała się kolejka o siódmej wieczorem, by kupić świeże mięso o siódmej rano następnego dnia. W tym kryzysowym czasie na Koszyki dostawy przychodziły częściej niż gdzie indziej. Hala miała klimat także dzięki gołębiom. Do późnych lat 90-tych XX wieku nie wiedziano, jak sobie z nimi radzić. Problemem byli wtedy też pijaczkowie. Przykładowo jeden żul wypadł z okna na samochód, innego przejechał samochód dostawczy [34].

W lutym 1990 roku w hali dokonała się rewolucja. Spółdzielczy Dom Handlowy „Koszyki“ wydzielił się ze Społem i stał się osobnym bytem gospodarczym. Hala przybrała wygląd typowy dla tamtych czasów: stała się pstrokata, oklejona kolorowymi szyldami. Przed halę wrócili straganiarze. Koszyki przyciągały, bo w latach 90-tych XX wieku mówiło się, że są tam farby czy tkaniny, jakich nie ma gdzie indziej [34]. Dla mieszkańców okolic długo było to jedyne miejsce, gdzie były duże i dobrze zaopatrzone: sklep spożywczy, sklep z chemią gospodarczą, warzywniak, sklep nocny, sklep mięsny. W hali działał też sklep z farbami i narzędziami, sklep z rzeczami dla zwierząt. Warunki były jednak trudne, towary sprzedawano m.in. w składakach z dykty [14]. W domu handlowym były dwa miejsca, które wyraźnie odróżniały. Pierwszym była Tania Książka, drugim pierwszy w Warszawie komputerowy sklep Apple (na piętrze w północnym bocznym skrzydle, w pomieszczeniu z półokrągłym oknem z zewnątrz zdobionym secesyjną balustradą) [34].

Właścicielem hali od 2002 roku był Spółdzielczy Dom Handlowy Koszyki [2].

W 2006 roku teren został zakupiony przez prywatnego dewelopera Quinlan Private Golub (po zmianie nazwy Avestus [5]), który planował przebudowę Koszyków według projektu Rafała Szczepańskiego [2]. Początkowe plany całkowitej rewitalizacji zostały odrzucone w oparciu o zły stan techniczny. Zlecona ekspertyza wykazała, że budynek grozi zawaleniem, co spowodowało zaprzestanie działalności handlowej. Zaplanowano kompleks apartamentowców otaczający halę. Projekt spowodował jednak protesty społeczników [2].

W 2008 roku budowa budynku biurowego na tyłach hali (przy ul. Noakowskiego 14) wymusiła na mieszkańcach sąsiednich kamienic zamurowanie okien, które zostały wykute samowolnie bez zgody nadzoru budowlanego, najprawdopodobniej po II wojnie światowej [18].

W 2008 roku [26] inwestor dokonał rozbiórki hali, zachowując jedynie dwie oficyny bramne. Jednocześnie rozebrane elementy konstrukcji zostały przewiezione do Wiązowny, gdzie zostały oczyszczone, odnowione i przechowywane z zamierzeniem wykorzystania przy odbudowie hali [1]. Konstrukcja została skatalogowana i ponumerowana, a każdy jej element miał swoją oddzielną teczkę [7]. W 2011 roku odbudowa jeszcze się nie rozpoczęła, a firma ogłosiła sprzedaż działki [1]. Część terenu została zaadoptowana na płatny parking [20].

W 2012 roku w kręcono tu sceny do filmu Władysława Pasikowskiego Jack Strong [33].

W 2012 roku nieruchomość nabyła firma Griffin Real Estate, zapowiadając rewitalizację obiektu [1]. Firma zaczęła prace jesienią 2014 roku [5] i trwały one do 2016 roku.

W 2016 roku, podczas prac rewitalizacyjnych w Hali Koszyki natrafiono na dwa zabytkowe szyldy namalowane na tynku. Pierwszy z nich znajduje się w budynku bramnym wschodnim na elewacji zewnętrznej nad wschodnią witryną, natomiast drugi w przejściu bramnym nad wejściem do lokalu zachodniego [16]. Pierwszy „Spółdzielnia Przedstawicieli Handlowych Nawa” to pamiątka po działającej w okresie międzywojennym spółdzielni. Drugi, dwujęzyczny (polsko-rosyjski) pochodzi z I połowy XX wieku. To oferta sklepu rybnego pod hasłem „Towary gastronomiczne, Ryby, Konserwy, Marynaty”. Szyldy określają lokale, nad którymi się znajdowały [16][29].

Jesienią 2016 roku Hala wróciła do Warszawy jako hala targowo-restauracyjna, gdzie można zjeść na miejscu w kilkunastu restauracjach i barach lub kupić produkty spożywcze do domu [34].