Bazylika Najświętszego Serca Jezusowego (inaczej Bazylika Kawęczyńska, ul. Kawęczyńska#57/59 róg Otwocka #2 róg Siedlecka #46/48/50) to kościół parafialny. Opiekę nad świątynią sprawują Salezjanie [7].

Parafia Najświętszego Serca Jezusowego liczy około 17500 osób. Przy bazylice działa duszpasterstwo akademickie, liczna grupa ministrantów i bielanek, Rodzina Radia Maryja, Żywy Różaniec, Współpracownicy Salezjańscy, Saruel, Totus Tuus, Rycerze Jana Pawła II, chor Lira oraz wiele innych grup. Co miesiąc odbywają się tu imprezy kulturalne i koncerty [14], gdyż wnętrze ma wspaniałą akustykę [17].

Kolejni proboszczowie w parafii to: Jan Poskrobko (od 1919 roku), Antoni Hlond (od 1931 roku), Stanisław Halagiera (od 1945 roku), Alojzy Malewski (od 1951 roku), Wincenty Zalewski (od 1966 roku), Jan Bartnik (od 1972 roku), Leon Walaszek (od 1974 roku), Henryk Szydlik (od 1980 roku), Kazimierz Gałaj (od 1986 roku), Jan Gniedziejko (od 1990 roku), Wiesław Kania (od 1997 roku), Dionizy Mróz (od 2009 roku) [2], Edmund Modzelewski (od 2012 roku) [15].

Schody bazyliki pojawiły się m.in. w filmie „Pręgi” z 2004 roku, są też często wykorzystywane jako tło zdjęć ślubnych [17].

Przy Oratorium działa Kawiarenka Matusi Małgorzaty pod Aniołami. W ciągu tygodnia w kawiarence swoje spotkania mają różne grupy oratoryjne. Każdego dnia dzieci i młodzież mają możliwość zjedzenia podwieczorku. Dochód ze sprzedaży w kawiarence jest przeznaczony na potrzeby Oratorium [23].

Bryła

Świątynia jest orientowaną bazyliką o długości 65 metrów, szerokości 30 metrów i wysokości 22 metrów (nawy boczne mają po 11 metrów [17]) w stylu historyzującego modernizmu z klasycystyczną fasadą [7]. Świątynia została zaprojektowana przez Łukasza Wolskiego i zmodyfikowana przez Hugona Kuderę na wzór bazyliki św. Pawła za Murami w Rzymie [1]. Podobieństwo jest jednak niewielkie i dotyczy części wnętrza budynku, nawiązującego do typowych bazylik wczesnochrześcijańskich [7]. Nawa główna przykryta jest dachem dwuspadowym [1].

Świątynia liczy dwie kondygnacje i poprzedzona jest portykiem ustawionym na wysokim stylobacie, kryjącym ogromny kościół dolny mogący pomieścić 10 tysięcy osób [7], który znajduje się częściowo pod ziemią [1].

Dwadzieścia dwa stopnie prowadzące do bazyliki od strony zachodniej są o szerokości trzech naw. Fasada wejściowa składa się z balkonu dźwiganego przez dziesięć korynckich kolumn (tzw. portyku). Powyżej niego ściana nawy głównej jest cofnięta i we wnęce podpartej dwiema kolumienkami znajdują się trzy prostokątne okna typu porte-fenetre, zamknięte półkoliście u góry. Całość wieńczy tympanon, który prezentuje błogosławiącego Chrystusa wraz z wiernymi: biskupem, kobietą z dzieckiem, wieśniakiem i żołnierzem. Na szczycie znajduje się krzyż. Dwie przybudówki flankujące fasadę wejściową (od północy i od południa) sięgają do wysokości naw bocznych i również są zwieńczone tympanonem. Pośrodku zewnętrznych ścian posiadają ryzality z dwiema kolumnami, znajdującymi się na wysokości kolumnady nawy głównej [1]. Ściany obłożone są szlachetnym tynkiem imitującym piaskowiec [14].

Figura św. Pawła Apostoła ustawiona na schodach powstała z inicjatywy proboszcza, ks. Wiesława Kani. Chciał tym nawiązać do obchodzonego wówczas roku św. Pawła oraz nawiązania świątyni do Bazyliki św. Pawła za Murami. Figurę ustawiono 28 czerwca 2009 roku po lewej stronie schodów. Autorką posągu jest rzeźbiarka Anna Wszyndybył, a rzeźbę przekuł do wielkości ostatecznej w białym piaskowcu szydłowieckim Zenon Kozakow. Posąg ufundowali parafianie, ludzie biznesu i sztuki. Św. Paweł ma ostrze miecza skierowane jest do dołu (w przeciwną stronę niż jego rzeźba w Rzymie) [3].

Po drugiej stronie schodów w 2010 roku ustawiono rzeźbę św. Piotra [3].

Na ścianie przy wejściu do świątyni umieszczony jest krzyż z dużą figurą Pana Jezusa. Został on wykonany w 1906 roku i początkowo znajdował się w kościele św. Rodziny na Powiślu. W 1954 roku został tu przeniesiony. W 2006 roku z inicjatywy proboszcza została przeprowadzona renowacja figury Chrystusa, o czym informuje wykonana wówczas tabliczka [13].

Na zewnętrznej ścianie kościoła znajduje się tablica poświęcona braciom Salezjanom, męczennikom za wiarę i ojczyznę, zamordowanym przez hitlerowców w latach 1939-1945. Na wewnętrznych ścianach kościoła: jest tablica poświęcona "Orlętom": harcerzom z hufca Michałów, poległym w Powstaniu Warszawskim oraz proporzec O.W. Grunwald Armii Krajowej, poświęcony w 1943 roku w tej bazylice [23].

Wnętrze

Wnętrze świątyni zostało podzielone na trzy nawy [1]. Monumentalne 24 kolumny granitowe (z różowego marmuru [14], wysokość ich trzonu wynosi 6.3 metra [1]) oddzielające nawy boczne od nawy głównej zostały pierwotnie wykonane dla bazyliki św. Pawła za Murami w Rzymie. Okazały się jednak za niskie i zostały sprzedane w 1915 roku Marii Radziwiłłowej, która oddała je na potrzeby świątyni. Do transportu kolumn z Włoch użyto specjalnie do tego celu połączonych wagonów. Księżna wykorzystała swoje znajomości na dworach europejskich, by przewieźć kolumny przez dwie linie frontu I wojny światowej [2]. Każda z kolumn waży 12 ton [14].

Nawy bazyliki od wschodu są zamknięte trzema apsydami, z których środkowa jest wyższa, szersza i nakryta półkopułą [1].

Każdej kolumnie nawy głównej odpowiada jeden pilaster w nawie bocznej. Wszystkie pilastry i kolumny opracowano w porządku korynckim. Podtrzymują one belkowanie złożone z gładkiego fryzu i gzymsu wspartego na kroksztynach. Najwyższy pas stanowią wysokie półkoliste okna z ustawionymi na przemian pilastrami korynckimi. Na ścianach naw bocznych zilustrowano obrazami stacje Drogi Krzyżowej [1]. Choć wydaje się, że postacie na stacjach są w ludzkim wymiarze, w rzeczywistości są 1.5-2.5 razy większe [17].

We fryzie wzdłuż nawy głównej sportretowano w ujęciu do ramion dwunastu Apostołów (po lewej stronie) oraz dwunastu papieży (po prawej) [1]. W umieszczonych powyżej oknach nawy głównej zamontowano witraże [14].

Strop nad nawą główną został podzielony na kasetony w dwóch rozmiarach. W większych kwadratach przedstawiono sceny pochodzące z Nowego Testamentu związane z życiem Chrystusa, natomiast na co czwartym (mniejszym), zostali zilustrowani aniołowie [1].

Pierwszym przedstawieniem, licząc od prezbiterium, jest Kazanie na Górze. Akcja rozgrywa się pośród górzystego krajobrazu. Jezus znajduje się w centrum kompozycji na skale, ubrany jest w białe szaty i czerwoną chustę. Wokół są zgromadzeni słuchacze, w tym Apostołowie ustawieni po lewej stronie fresku z aureolami na głowach [1].

W drugiej scenie jest (według ks. Bronisława Kanta) moment kiedy Jezus mówi ”Moją Matką i moimi braćmi są ci, którzy słuchają Słowa Bożego i wypełniają je.” [Łk 8, 21]. Według Janiny Pawłowskiej może to być moment, w którym faryzeusze przyprowadzają do Jezusa kobietę cudzołożną. Jej ciało jest lekko pochylone i zasłania sobie oczy ręką. Jezus jedną rękę ma wyprostowaną sygnalizującą gest „stójcie”, drugą ma uniesioną do góry i palcem wskazującym pokazuje na niebo. Po lewej znajdują się Apostołowie, faryzeusze zamykają kompozycję z prawej strony. Zostali oni przedstawieni w bardzo dynamiczny sposób: pierwszy szarpie kobietę, drugi trzyma kamień w garści [1].

Trzecia scena obrazuje Rozmowę Jezusa z Samarytanką przy studni. Na pierwszym planie, oddzielonym architekturą, przedstawiono Chrystusa i Samarytankę przy basenie z wodą. Kobieta jest ubrana w długą, ozdobną suknię, na głowie trzyma czerwony dzban. Na drugim planie, poniżej górującej budowli z kopułą, po prawej stronie stoją Apostołowie pakujący tobołki na osła [1].

Czwarty fresk przedstawia przypowieść o synu marnotrawnym, który znajduje się w centrum kompozycji. Ma na sobie dziurawe białe spodnie. Za ramiona trzyma go starszy mężczyzna w zawoju na głowie i wzorzystych szatach. Obaj stoją na tle budowli. Po lewej stronie, pod wysokim drzewem znajdują się trzej mężczyźni. Jeden z nich trzyma w rękach złotą tacę z dzbanem, misą z owocami i innym jedzeniem. Nad sceną góruje anioł [1].

Ostatnią, piątą kompozycją jest ilustracja do Przypowieści o miłosiernym Samarytaninie. Po lewej stronie na skale stoi mężczyzna w zawoju i barwnej szacie, zdejmujący drugiego człowieka z osła. Nad nimi znajduje się anioł. U dołu malowidła między skałami jadą na osłach dwaj mężczyźni w białych ubraniach. Są zwróceni tyłem do widza. Z prawej strony fresk zamyka drzewo rosnące na skale i lecący nad nim orzeł [1].

W galerii nad głównym wejściem znajdują się trzy sceny związane z życiem Chrystusa. Pierwszą kompozycją w kolejności chronologicznej jest przedstawienie Ukrzyżowania, która mieści się w środkowej arkadzie. Centrum kompozycyjne stanowi Jezus, który jest przybijany do krzyża przez znajdujących się po prawej stronie dwóch mężczyzn. Naprzeciwko nich stoją Matka Boża i św. Jan Chrzciciel. Scena Zmartwychwstania została namalowana w pierwszej wnęce po prawej stronie. Jezus w aureoli krzyżowej, ponownie będący w centrum kompozycji, unosi się nad swoim grobem. Jest przepasany białą szatą wokół bioder, a w ręku trzyma czerwoną chorągiew z białym krzyżem, symbol Zmartwychwstania. Po prawej są dwaj śpiący żołnierze, a po lewej stronie artyści przedstawili anioła. Malowidło po lewej stronie to Wniebowstąpienie. Prezentuje Chrystusa wśród Jego uczniów i Maryi. Tym razem jest ubrany w białą szatę, odsłaniając tylko przebity bok, przepasany pomarańczowym pasem. Wokół głowy rysuje się aureola krzyżowa [1].

Wszystkie malowidła wewnątrz bazyliki pochodzą z lat 70-tych XX wieku. Ich autorami są Jan Molga oraz Łucja i Józef Oźminowie z Warszawy. Freski znajdujące się we wnętrzu stylistycznie nawiązują do twórczości Zofii Stryjeńskiej. Prace malarskie rozpoczęto w 1972 roku, a 14 czerwca 1975 roku ks. kardynał Stanisław Wyszyński poświęcił ukończoną polichromię [1].

W lewej nawie znajduje się tablica poświęcona Papieżowi Piusowi XI, który jako Nuncjusz Apostolski w Polsce, pobłogosławił w 1921 roku budowę tej świątyni i powiedział, że jest to najpiękniejszy kościół w Polsce [2].

Anna Wszyndybył jest autorką płaskorzeźby Jana Pawła II znajdującej się we wnętrzu [3].

Kaplica Matki Bożej

Kaplica Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych, początkowo była poświęcona św. Jozafatowi [14]. Nazywana jest też kaplicą Najświętszego Sakramentu. Przylega do zewnętrznej ściany nawy północnej. Została zbudowana na planie centralnym i przykryta kopułą na bębnie przeprutym oknami. W apsydzie ustawiono figurę patronki kaplicy, wyrzeźbioną w Turynie i sprowadzoną do bazyliki w 1933 roku [1]. Kaplica jest wzorowana na kaplicy zbudowanej przy rzymskiej bazylice św. Jana na Lateranie [7].

Po lewej stronie od wejścia do kaplicy umieszczony jest ołtarz z obrazem św. Jana Bosko i z herbem salezjańskim. Naprzeciwko niego stoi ołtarz św. Antoniego Padewskiego z herbem kard. Aleksandra Kakowskiego. Polichromia na kopule przedstawia senną wizję św. Jana Bosko o dwóch kolumnach: Wspomożycielki Wiernych i Eucharystii, wokół których ma się ogniskować życie chrześcijanina. Dodatkowo freski przedstawiają ważniejsze miejsca kultu Matki Bożej (Watykan, Lourdes, Częstochowę). Na pendentywach przedstawiono czterech Ewangelistów z odpowiednimi dla nich atrybutami [1].

Polichromię kaplicy i kaplic przyprezbiterialnych wykonał malarz Jan Molga [2].

Prezbiterium

Całość ilustracji w prezbiterium została podzielona w 1954 roku przez sześć marmurowych pilastrów korynckich z belkowaniem na pięć arkad. Mozaika, która się tam znajduje, przedstawia czcicieli Najświętszego Serca Jezusa. Postacie są naturalnej wielkości. W pierwszej (licząc od prawej) są Władysław z Gielniowa i Wojciech Męczennik, w drugiej stoją Małgorzata Alacocque z Longinusem, w trzeciej jest Jan Ewangelista, w czwartej Jan Eudes wraz z Franciszkiem Salezym, a w piątej Pius X i Jan Bosko. Nad nimi zobrazowano biblijne symbole Eucharystii, np. pelikana [1].

W kopule apsydy powstał fresk, gdyż mury nie utrzymałyby ciężaru mozaiki. Na malowidle sportretowano stojącego na pagórku Chrystusa w mandorli z rozłożonymi rękoma. Ma on bose nogi z widocznymi ranami po ukrzyżowaniu, z których wylewają się dwa strumienie krwi. Ubrany jest w czerwony strój kapłana z białymi pasami ozdobionymi w czerwone krzyże. Na ich przecięciu widać serce w promieniach. Po lewej stronie stoi Matka Boża z napisem w aureoli + SANCTA + MATER + ECCLESIA + (Święta Matka Kościoła). Trzyma w rękach złoty kielich, do którego zbiera złote strumienie wypływające z Serca Jezusa. Jest ubrana w długą ciemnoczerwoną szatę, z tak samo długim welonem. Na głowie ma założoną złotą koronę papieską. Po prawej stronie klęczy kobieta symbolizująca Polskę, również w czerwonej sukni z długim welonem i złotą koroną, z napisem na aureoli + POLONIA + SEMPER + FIDELIS + (Polska zawsze wierna). W rękach trzyma poduszkę z położoną złotą koroną wraz wieńcem cierniowym jako symbol ofiarowania się Polski Najświętszemu Sercu Jezusowemu. Wokół całej sceny zgromadziło się sześć aniołów. Dwa środkowe nakładają koronę Króla Wszechświata na głowę Chrystusa. Druga para aniołów ma w rękach insygnia władzy: berło i jabłko królewskie. Trzecia para gra na instrumentach muzycznych. Nad aniołami widać Gołębicę Ducha Świętego na tle trójkąta i trzema pasami promieni wychodzącymi z każdego boku figury [1].

Dekorację mozaikową w apsydzie w prezbiterium, nawiązującą do wezwania świątyni, zaczęto wykonywać od października 1950 roku. Autorem projektu grafik był Salezjanin, ks. Wincenty Kilian. Prace nad projektem nadzorował prof. Stanisław Marzyński. Do współpracy zaproszono ks. Zdzisława Obertyńskiego, prof. Zofię Trzcińską-Kamińską, rzeźbiarkę oraz prof. Zygmunta Kamińskiego. Ze względu na wysoki koszt, prace były prowadzone powoli. W styczniu 1954 roku odsłonięto pierwszą mozaikę przedstawiającą pelikana [1].

Wieża

Początkowo, w niedokończonej dzwonnicy umieszczono m.in. odlany w XVIII wieku w Gdańsku dzwon, ofiarowany przez Marię Radziwiłłową [7]. Po śmierci Stalina w marcu 1953 roku nakazano ks. proboszczowi Alojzemu Malewskiemu bić w dzwony. Kiedy klerycy (był wśród nich późniejszy proboszcz Jan Gniedziejko) zaczęli ciągnąć sznury, dzwon pochodzący z 1712 roku przez moment bił żałośnie, po czym pękł. Został naprawiony później przez pracowników Politechniki Warszawskiej [2].

W latach 1996-2000 (-1999 [7], -2001) wybudowano wieżę wysoką na 65 metrów [15] (pięć kondygnacji). Wieża przylega do południowej elewacji kościoła [7]. Umieszczono w niej trzy dzwony z ludwisarni Felczyńskich, na których wypisano imiona: Chrystus Król Wszechświata (2500 kg, dar parafian), MB Wspomożycielka Wiernych (1450 kg, dar Salezjanów) i Jan Paweł (700 kg, dar dzieci i młodzieży) [15].

W 2017 roku wykonano remont wieży [22].

Organy

Organy usytuowane są nietypowo: nie na końcu nawy głównej, lecz po lewej stronie nad kaplicą [17], na emporze pomiędzy nawą główną i kaplicą. Ma dwa prospekty: jeden od strony nawy, drugi od strony kaplicy, za którym znajdują się cztery głosy. Pierwotnie wyposażony był w dwa niezależne stoły gry, jeden od strony nawy, drugi od strony kaplicy (obecnie ten od strony kaplicy usunięto). Stół gry znajduje się pod szafą organową, a grający siedzi przodem do prezbiterium, natomiast bokiem do osi prospektów. Widoczne są otwory po usuniętych: dźwigni żaluzji manuału I, wyłączniku głosów językowych oraz jego kasowniku. Skala manuałów to C-c4, a skala pedału to C-f1. Organy mają 20 głosów i dwie klawiatury (Manuał I: Salicet 8, Koncertflet 8, Pryncypał 8, Bourdon 16, Oktawa 4, Mixtura 2 2/3, Oktawa 2, Flet harm. 8, Pryncypał 8, Prestant 4; Manuał II: Flet kryty 8, Gamba 8, Szarf 4x 3, Pryncypał 4, Traversflet 4, Pikolo 2) oraz pedał (Subbas 16, Oktawbas 8, Wiolonczela 8, Bourdonbas 16). Traktury gry i rejestrów są pneumatyczne. Dodatkowo jest automat pedałowy, crescendo i żaluzja manuału II. Registry zbiorowe: Piano, Mezzoforte, Forte, Tutti [11].

Budowę chóru w Kaplicy Najświętszego Sakramentu rozpoczęto w 1933 roku. Rok później zainstalowano dwugłosowe organy, które zostały poświęcone 20 maja 1934 roku przez abp Francesco Marmaggi [1]. Organy wybudowała firma Stefan Krukowski i Syn z Piotrkowa Trybunalskiego w 1934 roku. W 1945 roku Dominik Morawski naprawiał instrument po zniszczeniach wojennych. Kolejny remont organów miał miejsce w latach 70-tych XX wieku. Zmieniono wtedy 3 głosy, nadając im bardziej uniwersalny charakter (Obój 8 na Oktawę 2, Cremonę 8 na Szarf 4x oraz Vox coelestis 8 na Pryncypał 4). Ostatni remont przeprowadził Andrzej Kowalewski z Braniewa w 1998 roku [11].

Na rogu ul. Siedleckiej znajduje się metalowy krzyż [4].

Pod świątynią stoją dwie przedwojenne latarnie elektryczne [19].

Od południowej strony bazyliki, obok wejścia do Oratorium, ustawiono pomnik św. Jana Bosko. Rzeźba została wykonana z surowego kamienia przez Krystynę Fałdygę-Solską. Odsłonięcie miało miejsce w 1986 roku. Figura świętego nie stoi na piedestale, lecz na ziemi. Św. Jan Bosko z uśmiechem rozpościera ramiona, zapraszając do siebie zbliżające się dzieci, które stanowią element pomnika [6].

Na wjazdach bramnych na teren bazyliki do 2013 roku ułożona była zabytkowa kostka brukowa, tzw. skandynawka. Podczas remontu ulicy została usunięta, a nowe wjazdy zostały wykonane z polnych kamieni wydobytych spod ul. Kawęczyńskiej [12].

Dom Parafialny

Teren na którym zbudowano budynki parafialne w czasie II wojny światowej ks. Kubacki, zastępujący proboszcza, wydzierżawił parafianom na działki. Jeszcze w 1957 roku rosły warzywa [5].

Dwupiętrowy budynek Domu Parafialnego i Inspektorialnego Towarzystwa Salezjańskiego (ul. Kawęczyńska #53) [5] został zbudowany w latach 1980-1986 według projektu Arseniusza Romanowicza i Jarosława Zakrzewskiego. 24 maja 1982 roku kard. Józef Glemp poświęcił kamień węgielny i wmurował akt erekcyjny w mosiężnej tubie w ścianie piwnicznej pod portiernią. Otwarcie domu miało miejsce 1 maja 1986 roku wraz z oficjalnym przeniesieniem tu Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego z Łodzi, który zajął drugie piętro. W domu znalazły się również: kaplica, salki katechetyczne, pokoje gościnne, stołówka, część parafialna Bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego i piwnice. Wejście do salek katechetycznych znajdowało się od ul. Siedleckiej [5].

Katechizacja w domu rozpoczęła się w roku szkolnym 1986/1987. W tym samym roku władze krajowe wyraziły zgodę na utworzenie Salezjańskiego Instytutu Wychowania Salezjańskiego, który miał być dołączony do Papieskiego Wydziału Teologicznego jako jego część. Instytut, który zajmował parter budynku zaczął działać w roku akademickim 1988/1989. W 2002 roku Instytut Wychowania Salezjańskiego przekształcił się w Instytut Pedagogiki im. św. Jana Bosko. Z dniem 1 września 2008 roku Instytut Pedagogiki im. św. Jana Bosko na Wydziale Nauk Humanistycznych UKSW został przekształcony w Wydział Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. W 2009 roku w miejscu pomieszczeń Instytutu Pedagogiki powstała Salezjańska stancja dla studentów im. św. Jana Bosko [5].

W domu znajduje się obecnie też siedziba Salezjańskiej Organizacji Sportowej SALOS [5], Wydawnictwo Salezjańskie i księgarnia św. Jana Bosko, stancja dla studentów oraz Teatr Oratorium im. św. Jana Bosko [8]. Salezjańska scena teatralna od lat była gotowa na przyjęcie artystów. Wystawiane były tutaj słynne przedwojenne Misteria Męki Pańskiej. Teatr rozpoczął działalność w październiku 2015 roku za sprawą Jarosława Witaszczyka (dyrektora artystycznego Teatru) oraz ks. Sławomira Szczodrowskiego (kierownika Oratorium). Gośćmi salezjańskiej sceny są amatorskie i profesjonalne grupy teatralne, wokalne i muzyczne. Teatr na stałe współpracuje z: Fundacją Chrześcijańskie Granie, Radiem Warszawa, Fundacją Między Słowami, Trupą Teatralną Meandry, Duszpasterstwem Akademickim św. Anny oraz Radą i Zarządem Dzielnicy Praga-Północ m.st. Warszawy [9].

W przytulnej teatralnej kawiarence można wspólnie z artystami napić się herbaty i porozmawiać [9].

Na początku XX wieku teren był przedmieściem Warszawy i należał do parafii NMP Loretańskiej [2]. Okolica nie cieszyła się dobrą sławą, mieszkańcy byli biedni, część z nich stanowili pijacy i złodzieje. Carskie władze zakazywały tu budowy murowanych domów [14]. Rozpoczęcie budowy świątyni przypadało na czas odnowy życia eklezjalnego w Polsce po ukazie wydanym przez cara w 1905 roku pozwalającym między innymi na stworzenie trzech nowych kaplic [7].

Okolice Bazyliki powinny być poprawnie nazywane nie Szmulowizną, lecz Michałowem (od imienia właściciela ziem, Michała Radziwiłła), która to nazwa prawie zanikła [18].

Proboszcz, ks. Ignacy Dudrewicz, nakazał [1] w 1911 roku [20] wybudować drewnianą kaplicę na skrzyżowaniu ul. Kawęczyńskiej i ul. Otwockiej [1] pod wezwaniem Serca Jezusowego [20]. Rektorem kaplicy został ks. Alojzy Volkmer [14]. Odprawiano w niej nabożeństwa w niedziele i święta dla ok. 1000 wiernych. Została zbudowana w układzie bazylikowym. Nawa środkowa była dwa razy wyższa i szersza od naw bocznych. Do wnętrza prowadziły trzy drewniane drzwi, po jednej w każdej nawie. Wszystkie trzy nawy zostały przeprute oknami, otwór nad głównym wejściem z blendą pośrodku udekorowaną wieńcem. Nawę główną od bocznych oddzielały rzędy drewnianych podpór. Więźba dachowa była otwarta do wnętrza. Prezbiterium, oddzielone od wnętrza balustradą tralkową, zostało zamknięte prostą ścianą. Nad drewnianym ołtarzem głównym (przedsoborowym) powieszono obraz Najświętszego Serca Jezusa. Obecnie znajduje się on w dużej zakrystii w bazylice [1].

Następnie proboszcz parafii NMP Loretańskiej ks. Ignacy Dudrowicz podjął decyzję o wybudowaniu w miejscu kaplicy nowego murowanego kościoła [2]. Na budowę świątyni książę Michał Radziwiłł wraz z małżonką, Marią z Zawiszów Radziwiłłową (arystokraci słynęli z działalności charytatywnej [14]), postanowili przekazać część swojej posesji, zakupionej w 1902 roku. Niestety nie doszło to do realizacji [1]. Po tajemniczej śmierci męża księżna sama nadzorowała planowanie świątyni [14].

W 1902 roku władze miasta zatwierdziły projekt budowy kościoła wraz z ośrodkiem wychowawczym. Koncepcja została wykonana przez Stanisława Grochowicza, jednakże księżna Maria jej nie zaakceptowała. Drugi projekt sporządził Łukasz Wolski wraz z Hugonem Kuderą, uwzględniający zakup do bazyliki kolumn przygotowanych początkowo do bazyliki św. Pawła za Murami w Rzymie (nie pasowały one wysokością do tamtejszej świątyni) [1].

30 marca 1904 roku księżna Maria otrzymała od papieża Piusa XI błogosławieństwo na wzniesienie kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusa [1]. Ten odręcznie pisany przez Ojca Świętego dokument jest do dzisiaj pieczołowicie przechowywany w archiwum parafii [2]. Budowę świątyni, na wzór bazyliki św. Pawła za Murami w Rzymie, rozpoczęto w 1907 roku [1].

W 1908 roku pojawiły się problemy, gdyż teren okazał się podmokły, a fundamenty wypełniały się wodą. Kościół postawiono więc na 850 palach wbitych w ziemię i nakrytych kilkumetrowej grubości betonową płytą [14].

Przed wybuchem I wojny światowej wybudowano kościół dolny wraz ze sklepieniem oraz fragmentarycznie wzniesiono ściany zewnętrzne [1].

W 1915 roku przywieziono z Włoch 24 granitowe kolumny i umieszczono je we wnętrzu powstającej bazyliki. Od tego momentu do 1919 roku prace zostały wstrzymane. W 1919 roku zmienił się kierownik budowy, ponieważ zmarł ks. Alojzy Volkner, a jego miejsce zajął ks. Jan Poskrobko (późniejszy pierwszy proboszcz [15]). I wojna światowa zmniejszenia wartość darowizny Radziwiłłów, przez co funduszy nie wystarczyło na wieżę i plebanię [15].

Prace budowlane zostały wznowione w 1919 roku pod kierunkiem Hugona Kudera i trwały przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Kudera wprowadził zmiany do pierwotnego projektu, m.in. redukując boczne aneksy i wieżę [7].

W czasie prowadzenia prac w kościele dolnym kard. A. Kakowski dekretem z dnia 25 października 1919 roku erygował parafię Najświętszego Serca Jezusowego. Dekret erekcyjny nabrał mocy 1 listopada 1919 roku, a jego wykonawcą został ówczesny dziekan Pragi ks. Ignacy Kłopotowski [2]. Ksiądz bp Stanisław Gall 4 stycznia 1920 roku poświęcił kościół dolny [1].

W październiku 1920 roku zakończono budowę murów zewnętrznych. Ukończono również Kaplicę Najświętszego Sakramentu i nakryto ją dachem pokrytym blachą. Kardynał A. Kakowski poświęcił ją pod koniec tego samego miesiąca [1]. Budowy w 1923 roku doglądał nuncjusz papieski bp Achille Ratti (później papież Pius XI) oraz jego sekretarz Giovanni Battista Montini (później papież Paweł VI) [17]. Ratti po zostaniu papieżem, jako Pius XI, nadał 23 stycznia (sierpnia [1]) 1923 roku zaszczytny tytuł Bazyliki Mniejszej [20]. Papież przekazał m.in. relikwie i pamiątki, do dziś znajdujące się w świątyni, jak np. piękny relikwiarz z cierniem z korony cierniowej Chrystusa [18]. 16 września (kwietnia [20]) 1923 roku kard. Aleksander Kakowski dokonał aktu konsekracji świątyni [1], przy czym był obecny prezydent Stanisław Wojciechowski [19].

Po konsekracji nowej świątyni została rozebrana drewniana kaplica [20].

Księżna planowała stworzenie w tym miejscu oprócz świątyni również centrum wychowawczego dla dzieci i młodzieży pod opieką Zgromadzenia Salezjańskiego. W 1925 roku zarówno przełożony Salezjanów ks. Antoni Hlond jak i kardynał A. Kakowski odmówili przejęciu świątyni. Po śmierci 6 czerwca 1930 roku [1] Księżna przekazała w testamencie cały swój majątek, łącznie z bazyliką, kardynałowi Augustowi Hlondowi, Prymasowi Polski. Prymas zrezygnował z darowizny na korzyść kardynała Kakowskiego, a ten szanując wolę zmarłej postanowił przekazać wraz z całym majątkiem [2] "na wieczne czasy Towarzystwu Księży Salezjanów tę świątynię i powstające przy niej dzieło" [18]. Dekret o przejęciu parafii przez księży Salezjanów o numerze 6057 został wydany 18 listopada 1931 roku [1].

W latach 1922-1938 zbudowano ołtarz główny wraz z czterema bocznymi, których patronami byli: św. Teresa od Dzieciątka Jezus, Chrystus Ukrzyżowany, św. Jan Bosko oraz podwójny św. Antoniego i św. Franciszka. Pierwszy wybudowano cały z drewna i ustawiono w konsze prezbiterium na drewnianym postumencie. W późniejszym okresie po drobnych poprawkach zdołano go dostosować do wymogów Soboru Watykańskiego II. Nad nim zawieszono ten sam obraz z drewnianej kaplicy. Prezbiterium zostało oddzielone od reszty kościoła drewnianą balustradą [1].

W kolejnych latach wmontowano dębowe drzwi prowadzące do wnętrza. Od strony południowej powstał fragment wieży, która sięgała betonowego fryzu zewnętrznych ścian bazyliki oraz sporych rozmiarów zakrystię. Dodatkowo pokryto częściowo ściany tynkiem i położono blachę na dachu przykrywającym nawę główną [1].

Do stycznia 1932 roku ukończono tynkowanie frontu, poszerzono dach na tylnej ścianie kościoła oraz położono na tej części miedzianą blachę. Od północy zainstalowano miedziane rynny. W kościele dolnym wmontowano drzwi i okna, natomiast w górnym 33 otwory okienne przeszklono kolorowymi witrażami. W części znajdującej się pod nawą główną obniżono poziom podłogi i otynkowano tam ściany. W tym miejscu w przyszłości miała znaleźć się sala teatralna na ok. 600 osób. Skonstruowano scenę, założono specjalistyczne oświetlenie oraz ogrzewanie [1].

Przestrzenie znajdujące się pod nawami bocznymi dostosowano do funkcji pomieszczeń duszpasterskich w 1932 roku. Przeniesiono z kaplicy pogrzebowej na górny poziom bazyliki stacje drogi krzyżowej, które otrzymały stylowe ramy ze sztucznego kamienia o wysokości 1.3 metra. W dniu 20 lutego 1933 roku kard. A. Kakowski dokonał aktu ich poświęcenia, po wcześniejszej renowacji [1].

W 1934 roku rozpoczęto budowę piętra nad Zakrystią na mieszkania dla księży. Wymusiło to podwyższenie wieży o pięć metrów. Już w następnym roku pięć pokoi było gotowych do zamieszkania przez duchownych. Od 1936 roku zaczęto wymieniać blachę na cynkową nad nawą główną oraz dokończono portyk w fasadzie zachodniej. Sufit stanowił strop kasetonowy. W każdym polu umieszczono rozetę wykonaną z piaskowca. Obłożono też granitowymi płytami dwadzieścia dwa schody prowadzące do świątyni [1].

W 1935 roku od wschodniej strony teren parafii był oddzielony murem. W 1937 roku rozpoczęto budowę od strony południowej dodatkowego budynku, w którym miały znajdować się kancelaria i magazyny. W 1938 roku prezydent Stefan Starzyński ufundował, na koszt miasta, reflektory do oświetlenia fasady głównej bazyliki [1].

W dwudziestoleciu międzywojennym niedaleko bazyliki Salezjanie utworzyli dla dzieci z okolicy ogródek jordanowski [19].

Bazylika była największym kościołem przedwojennej Warszawy [2].

Oratorium

Salezjanie otworzyli przy Bazylice Oratorium, które istnieje i działa do dziś [2]. Powstało jako miejsce, gdzie chłopcy mogli się modlić, bawić, odrabiać lekcje pod okiem opiekunów. Organizowano dla nich wycieczki, mecze i zabawy, działała tu biblioteka i teatr, zapewniano podwieczorek dla najbiedniejszych [14].

Oratorium zostało otwarte 24 maja 1933 roku, zaś oficjalnie poświęcone 28 maja. Początkowo każdy z chłopców przychodził, kiedy chciał. W roku 1935 został przysłany do tego dzieła ksiądz Ludwik Rupala, który postawił Oratorium na odpowiednim poziomie. Polecił ogrodzić cały plac za bazyliką gęstym i wysokim parkanem, by nikt nie przełaził przez płot. Następnie zbudował boiska i różne urządzenia rozrywkowe. Oprócz dwóch lub trzech kleryków-wychowawców, zorganizował Pomocników Salezjańskich do pomocy, którzy czuwali przy furtce i pilnowali porządku, a chłopców zaopatrzył w legitymacje, które uprawniały do wejścia na boisko i do salek. Każdy musiał się zameldować i wymeldować u dyżurnego opiekuna, aby było wiadomo ilu chłopców jest aktualnie na terenie Oratorium. Chłopcy byli przyjmowani najpierw na okres próbny, potem byli wpisywani do księgi głównej [23].

Oratorium dzieliło się na trzy działy: Najmłodsi – od 6 do 12 lat, Starsi – od 12 do 15 lat i Młodzież od 15 lat wzwyż, którzy tworzyli Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej. Chłopcy byli podzieleni na drużyny (stu chłopców z drużynowym), a te na zastępy (po 16 z zastępowymi). Byli zobowiązani do uczestniczenia w mszy świętej. Oratorium posiadało sekcje: Mały kler (Ministranci), Stowarzyszenie św. Stanisława Kostki, Kółko misyjne, Chór, Kółko dramatyczne, Kółko gimnastyczno-sportowe. Osobną grupę stanowiła orkiestra, składająca się z członków różnych sekcji. Oratorium posiadało własną bibliotekę oraz salkę, gdzie chłopcy mogli odrabiać lekcje. Powodzeniem cieszyły się takie gry jak: palant, dwa ognie, siatkówka, kosz, piłka nożna i ręczna, huśtawka, karuzela, kolejka górska, bieganie do mety, a wieczorami stoły pingpongowe, bilard, szachy, warcaby, domino itp. Co tydzień organizowano się przynajmniej jedną wycieczkę z podwieczorkiem do okolicznych lasów. Od 150 do 180 biedniejszych oratorianów korzystało każdego roku z kolonii w Jaciążku, a 135 otrzymywało każdego dnia podwieczorek, dzięki paniom z Towarzystwa Przyjaciół Oratorium [23].

Niesamowite było m.in. odśpiewanie w 1933 roku nieszporów przez sześciuset oratorianów. Na początku 1934 roku Proboszcz przekazał Oratorium okazyjnie kupiony komplet 24 instrumentów dętych [23].

Podczas II wojny światowej w wyniku nalotów bombowych częściowo lub całkowicie powybijane zostały szyby w oknach, które pozabijano deskami. Podczas okupacji odrestaurowano tabernakulum, zakupiono obrazy olejne oraz sprzęt liturgiczny. W Powstaniu Warszawskim na świątynię miało spaść kilka małych bomb i pocisków artyleryjskich [1], jednak bazylika uniknęła większych zniszczeń [7].

W grudniu 1944 roku ludność Pragi wręczyła w świątyni żołnierzom 10 Pułku Piechoty 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty ufundowany przez siebie sztandar [7].

W listopadzie 1945 roku rozpoczęto pod kierownictwem prof. Stanisława Marzyńskiego prace naprawcze murów zewnętrznych świątyni. Obejmowały one wymianę blachy kopuły nad kaplicą Najświętszego Sakramentu na cynkową i naprawę dachu nawy głównej [1].

W kaplicy Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w 1947 roku wylano beton. Ze względu na rosnące zainteresowanie jej kultem, zabezpieczono pomieszczenie żelazną bramą, zaprojektowaną przez prof. Marzyńskiego i wykonaną w 1951 roku przez warszawską firmę Felak i Sobociński. W latach 1946-1948 w nawie głównej ułożono posadzkę projektu ks. W. Kiliana, której wykonanie też powierzono Marzyńskiemu [1].

Jesienią 1950 roku zdecydowano, że w apsydzie prezbiterium ma znaleźć się dekoracja mozaikowa. Połączono prezbiterium z zakrystią wstawiając dwoje drzwi. Ołtarz główny cofnięto o prawie dwa metry w stronę apsydy, a jego drewniane części i podłogę wymieniono na marmur, z którego wykonano też ambonę ustawioną przy prezbiterium oraz balustradę odgradzającą od reszty [1].

24 października 1951 roku w bazylice miało miejsce oddanie całego narodu Najświętszemu Sercu Jezusowemu [15].

W 1955 roku wykonano remont gzymsu znajdującego się w górnej partii świątyni i wypełniono tynkiem zniszczone części murów zewnętrznych [1].

W kolejnych latach na podłodze w zakrystii ułożono terakotę. Przeprowadzono remont kaplicy przedpogrzebowej. W prezbiterium ustawiono marmurowy ołtarz, upamiętniający tysięczną rocznicę Chrztu Polski, skąd jego nazwa „1000-lecia”. Odnowiono wszystkie żyrandole i kinkiety. Poddano konserwacji obraz św. Michała Archanioła, znajdujący się obecnie po lewej stronie prezbiterium [1].

1 lipca 1965 roku bazylika została wpisana do rejestru zabytków pod numerem 682 [7].

W latach 1980-1986 na tyłach Bazyliki zbudowano Dom Parafialny i Inspektorialny Towarzystwa Salezjańskiego [2].

W 1986 roku z lewej strony Bazyliki ustawiono pomnik św. Jana Bosko [2].

8 czerwca 1991 roku Ojciec święty Jan Paweł II zainaugurował w bazylice Drugi Synod Plenarny, który trwał do 23 kwietnia 1997 roku. Podczas wizyty Ojca Świętego bazylika została podzielona na cztery sektory: A i B (główna nawa, 600 miejsc) C i D (boczne nawy, 2000 miejsc). Przed Bazyliką znajdowały się dalsze trzy sektory [20].

Dwukrotnie nawiedziła bazylikę Matka Boża Fatimska (22 października 1992 roku i 7-8 października 1996 roku [15].

W 1996 roku odnowiono portyk główny oraz zawieszono herb papieski nad środkowym wejściem do świątyni. Rozpoczęto prace zmierzające ku ukończeniu budowy wieży [1]. Ukończono ją 22 czerwca 2001 roku [2].

Bp Kazimierz Romaniuk, pierwszy ordynariusz diecezji warszawsko-praskiej wyznaczył bazylikę jako diecezjalne centrum kultu Najświętszego Serca Jezusowego [15].

W latach 2009-2010 przed wejściem do bazyliki ustawiono rzeźby św. Pawła i Piotra [2].

Rada i Zarząd Dzielnicy Praga Północ organizuje przy bazylice wielkanocny kiermasz Kaziuk Praski. Jego nazwa nawiązuje do tradycji wileńskiego jarmarku z okazji dnia św. Kazimierza [21].

29 sierpnia 2016 roku oddano do użytku windę, ułatwiającą wejście do bazyliki osobom starszym i niepełnosprawnym (wejście do windy jest za schodami głównymi z lewej strony) [15].

8 czerwca 2018 roku biskup Romuald Kamiński podniósł bazylikę mniejszą Najświętszego Serca Jezusowego do rangi sanktuarium Najświętszego Serca Jezusowego. Kultem otoczony jest tu obraz Serca Pana Jezusa, który wisi w bocznej kaplicy [10].