Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła (ul. Puławska #95) [10] jest pierwszym kościołem zbudowanym od podstaw po II wojnie światowej w Warszawie [4]. Ascetyczna świątynia była jednym z pierwszych naprawdę nowoczesnych kościołów. Projekt autorstwa Władysława Pieńkowskiego powstał w okresie socrealizmu, lecz programowo jest modernistycznym [7].

Prostopadłościenna, geometryczna bryła kościoła wznosi się nad zboczem skarpy, co dodaje budowli monumentalności. Bryła z fasadą rytmicznie podzieloną pionowymi żyletkami przykryta została płaskim dachem [13]. Świątynia ma od frontu jedną płaszczyznę z ogromnym oknem, ograniczoną po bokach dwoma narożnikami. Pośrodku, nad oknem, znajduje się krzyż, a nad wejściem, jak dawniej, napis Bogu Z Jego Darów. Fasady boczne tworzy siedem pionów z prostokątnymi oknami, zajmującymi całą przestrzeń. Ostatni pion sięga nieco wyżej, a nad pozostałymi jest niewielka zewnętrzna galeria [3]. W oknach znajdują się ażurowe dekoracje z betonu, które kontrastują z surowością ogromnego, ceglano-betonowego wnętrza. Koronkowy detal inspirowany jest twórczością Auguste Perreta [7]. Kościół przez dziesięciolecia był nieotynkowany [6].

Wnętrze budowli, również proste i zgeometryzowane, oświetlają promienie słońca, wpadające do środka poprzez duże okna, wypełnione betonowymi, ozdobnymi "kratami" [13]. Jedynymi ozdobami są tu żelbetowe stropy kasetonowe i potężny witraż w oknie prezbiterium [7], jeden z największych w Europie: “Zesłanie Ducha Świętego”, autorstwa Tadeusza Wojciechowskiego [3], wykonany w drugiej połowie lat 60-tych XX wieku [12]. Tabernakulum pochodzi z przedwojennego ołtarza głównego, który stał w tym samym miejscu co obecnie [3]. Wojciechowski jest również twórcą witraża w baptysterium, którego zielonkawo-niebieska barwa symbolizuje wodę chrzcielną. Wystrój dwóch kaplic: św. Józefa oraz św. Tadeusza Judy i św. Antoniego, a także Drogę Krzyżową w dolnym kościele wykonała w II połowie lat 70-tych XX wieku Maria Hiszpańska-Neumann. Drogę Krzyżową w górnym kościele wykonali artyści W. Myjak i A. Sośnierz w 2002 roku. Warto zwrócić uwagę na drewniane krucyfiksy w prezbiterium i kaplicach bocznych, wykonane przez J. Skoniecznego [3]. W kościele znajdują się również stuletnie organy 13-głosowe [1].

W górnym i dolnym kościele znajdują się miejsca pamięci związane z Powstaniem Warszawskim. W kościele górnym jest nisza poświęcona żołnierzom poległym na Mokotowie w czasie II wojny światowej. Umieszczono w niej pośrodku tablicę poświęconą żołnierzom pułku Armii Krajowej Baszta (została ufundowana przez urząd dzielnicy Mokotów i odsłonięta 27 września 2008 roku [19]). Po prawej stronie jest tablica poświęcona obrońcom Mokotowa we wrześniu 1939 roku, a po lewej poświęcona obrońcom Mokotowa w Powstaniu Warszawskim 1944 roku. Ponadto na ścianach górnego kościoła znajdują się tablice poświęcone: ks. prałatowi Janowi Szmigielskiemu, żołnierzom Armii Krajowej pułku Baszta, 682 żołnierzom 10 kadrowego pułku Artylerii Armii Krajowej Zgrupowania Granat, ułanom, podoficerom i oficerom 7 pułku ułanów lubelskich, pułku Armii Krajowej Jeleń, płk Kazimierzowi Szternalowi ps. Zryw oraz Elżbiecie Sokolnickiej ps. Ela [10].

W kościele dolnym znajduje się nisza Konfederacji Narodu poświęcona pamięci poległych członków Polski Podziemnej. Po lewej stronie umieszczono tablicę pamięci żołnierzy, podoficerów, oficerów, kobiet łączniczek, kolporterek i sanitariuszek walczących w okresie okupacji i Powstaniu Warszawskim w oddziałach Armii Krajowej, a po prawej tablicę pamięci pisarzy, poetów, naukowców, dziennikarzy i drukarzy, bohaterskiej młodzieży zgrupowanych wokół Konfederacji Narodu. Wymieniono też miejsca walk stoczonych przez żołnierzy Konfederacji Narodu [10]. W parafialnej księdze zgonów z 1941 roku znajduje się akt zgonu Edwarda Rydza-Śmigłego (pod przybranym nazwiskiem Adama Zawiszy) [4].

Na terenie świątyni (na północ od niej, w głębi działki) stoi również trzykondygnacyjny budynek, zapewne dom parafialny oraz przylegająca do niego od ul. Puławskiej parterowa salka.

Na zakończenie remontu w 1899 roku przed wejściem ustawiono ufundowaną przez rodzinę Stokowskich figurę Chrystusa z dziećmi, która zachowała się do dziś [5] i stoi na placu przed wejściem do kościoła [9].

Dzwonnica

Dzwonnica znajduje się w ogrodzeniu od ul. Puławskiej i ma plan kwadratu. Od zachodu prowadzi do niej wejście z trójkątnym zadaszeniem wysuniętym i wspartym na dwóch kolumnach. Analogicznie na ścianach przy wejściu są dwie półkolumny. Fasada z każdej strony jest taka sama i ma jeden pion. Nad półkoliście zwieńczonym oknem na poziomie pierwszej kondygnacji znajdują się dwa śródgzymsy (jeden mniejszy, drugi większy), nad którymi umieszczono kondygnację z dzwonami. Jest tam pusta okrągła nisza wpisana w kwadrat, który ma niewielki gzyms. Wyżej znajdują się dwa półkoliście zwieńczone okna ze zdobioną półkolumną między nimi. Niewielki gzyms jest również wysunięty nad klucz każdego okna. Trzeci, ostatni, poziom oddziela od poprzedniego również śródgzyms. W zagłębieniach umieszczono dwa razy po pięć pilastrów. Dzwonnica zwieńczona jest hełmem z metalowym krzyżem oraz czterema kulami w czterech narożnikach dachu. Od strony ulicy nad oknem na parterze umieszczono płaskorzeźbę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Do dzwonnicy przylega mur otaczający kościół z ceglanymi ściankami oporowymi.

Dzwonnica z kaplicą przedpogrzebową i zegarem elektrycznym została wzniesiona w 1924 roku według projektu Władysława Kozłowskiego [5]. Zawieszono na niej trzy dzwony [9]. Została zmodyfikowany w późniejszym okresie o znacznie bogatsze zwieńczenie z kamienną balustradą i hełmem. W czasie Powstania Warszawskiego została lekko uszkodzona, a po 1945 roku wyremontowano ją bez odtworzenia części zdobień oraz hełmu wieńczącego dach. W 2004 roku odzyskała pierwotny wygląd, łącznie z hełmem, natomiast bez przywrócenia elektrycznego zegara [5]. W 2005 roku dokonano jej poświęcenia i uruchomienia nowych dzwonów [3].

W XVIII wieku były tu pola uprawne.

W 1856 roku na terenie kościoła od ul. Puławskiej znajdowały się trzy-cztery zabudowania. Dzisiejszą ul. Dolną prowadziła wąwozem droga.

Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny

W połowie XIX wieku Mokotów był podwarszawską wsią należącą do parafii św. Aleksandra. W związku z rozszerzeniem Warszawy, z inicjatywy proboszcza, ks. Jakuba Falkowskiego [3] oraz księżnej łowickiej, Joanny Grudzińskiej, planowano budowę przy dzisiejszej ul Puławskiej nowego kościoła. Grudzińska zleciła projekt Adamowi Idźkowskiemu, jednakże realizacja nie doszła do skutku. Niemal równocześnie książę Michał Radziwiłł, właściciel Królikarni, ofiarował grunt pod budowę świątyni. W 1829 roku przekazał plac mający jeden morg miary magdeburskiej i 120 prętów [14].

Majątek Radziwiła otrzymał w spadku Ksawery Pusłowski [14], który stanął na czele komitetu budowy świątyni. Projekt został zlecony Ignacemu Leopoldowi Essmanowskiemu [3]. Ofiarował 1500 rubli srebrem. Fundusze złożyli także mieszkańcy Mokotowa. Franciszek Szuster oraz senator Fenshave przekazali po 150 rubli srebrem, Mikulski przekazał 50 tys. cegieł i 20 tys. dachówek, Głogowski 20 tys. cegieł, a Wojciech Gerson 10 tys. cegieł [14]. 8 września 1853 roku położono kamień węgielny i złożono akt erekcyjny [3]. Pierwszą cegłę „alabastrową z koroną i napisem złoconym” położył namiestnik Iwan Paskiewicz. Akt erekcyjny zamurowano razem z egzemplarzami czasopism warszawskich w szkatule z ciosowego kamienia [14]. Budowę poświęcił ks. kanonik Mateusz Naruszewicz [3]. Ksawery Pusłowski wraz z małżonką Julią utworzyli też wieczysty fundusz na utrzymanie księdza [12] w wysokości 300 rubli srebrem rocznie [14]. Świątynię wybudowano w ciągu trzech lat i 8 września 1856 roku abp Antoni Fijałkowski konsekrował ją pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny [3].

Architektura świątyni łączyła formy późnego klasycyzmu i renesansu. Dość schematyczna fasada miała partię środkową zaakcentowaną parami pilastrów [15]. Na frontonie widniał napis BOGU Z JEGO DARÓW 1856 ROKU [3] autorstwa Antoniego Wagi [9]. Jednonawowy [9] kościół nie był wielki, a wnętrze kryło się pod płaskim stropem. Od ulicy świątynię oddzielało ogrodzenie [15]. Wewnątrz budowla była widna i obszerna, większa od kościoła św. Aleksandra (na dzisiejszym pl. Trzech Krzyży) o dziewięćdziesiąt kilka łokci kwadratowych. Świątynie przewidziano na ok. tysiąc osób [14]. Miała trzy ołtarze [14]: główny i dwa boczne: św. Antoniego i św. Michała [3]. Pusłowscy zamówili marmurową statuę do ołtarza wielkiego, zdobnego tymczasowo starym malowidłem przedstawiającym Narodzenie Zbawiciela, podczas gdy w jednym ołtarzu bocznym zawisnąć miał obraz św. Stanisława Biskupa, pędzla ofiarodawcy, Władysława Zalewskiego [14]. W drugim ołtarzu bocznym, na prawo od wejścia, zamiast obrazu pomieszczono piękne okno kolorowe z wizerunkiem Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Witraż ten wykonany w Paryżu, sprowadzony został dla tej świątyni przez Ksawerego Pusłowskiego [9]. Zakrystia mieściła się w osobnej rotundzie, zbudowanej poza wielkim ołtarzem [14].

W latach 1893-1899 miała miejsce gruntowna przebudowa kościoła [2] z inicjatywy ks. Franciszka Kaczyńskiego [3]. W 1893 roku rozpoczęto przebudowę elewacji, którą obłożono czerwoną licówką z terakoty albo klinkieru [14] według projektu Bronisława Gajewskiego [5]. W trzech niszach znalazły się figury świętych [15]: w najwyższej niszy [9] Najświętszej Marii Panny, a w bocznych świętych apostołów Piotra i Pawła [3]. Rok ten zakończono konsekracją dzwonu [14]. W 1894 roku dostawiono dwie kaplice (pw. Serca Pana Jezusa oraz Matki Boskiej Różańcowej) po bokach wielkiego ołtarza. W jednej z nich zaplanowano niższą kondygnację do przechowywania ciał zmarłych. Kaplice utworzyły ramiona pseudotranseptu, w miejscu, gdzie uprzednio wystawały nikłe przybudówki. Wkrótce powiększono całą świątynię, wydłużając kościół blisko o połowę [14]. Przy prezbiterium pojawiła się trzecia kaplica Matki Bożej Częstochowskiej [3], a ponad nią przeszklone pomieszczenie o nieznanym przeznaczeniu, prawdopodobnie służące tylko do doświetlenia sanktuarium. Prezbiterium zamykała teraz kolista absyda, oddzielona od nawy neobarokowym szczytem, stanowiącym przeciwwagę dla nadmiernie wydłużonego korpusu. Dobudowano nawę, a po bokach pojawiły się dwie zakrystie, jedna dla księży, druga na potrzeby parafian (na czas chrztów, ślubów, jako skarbiec dla bractw kościelnych) [14]. W 1902 roku w ołtarzu umieszczono obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Wierną kopię jasnogórskiej Madonny, na podłożu z drewna cyprysowego, wykonał Franciszek Jędrzejczyk [14]. Przebudowaną świątynię konsekrował 17 września 1911 roku po raz kolejny bp Kazimierz Ruszkiewicz [3].

Od 1896 roku prowadzono w kościele księgi metrykalne [3]. Do 1917 roku był to kościół filialny parafii św. Aleksandra [5].

Na początku XX wieku została zbudowana stara plebania [11].

20 listopada 1917 roku, w rok po przyłączeniu Mokotowa (i innych przedmieść) do Warszawy [3], ks. abp Aleksander Kakowski wydał dekret ustanawiający tutaj parafię św. Michała Archanioła (parafia pw. Narodzenia NMP istniała wówczas na Lesznie, a Michał Archanioł był zapewne patronem Michała Radziwiłła [14]). Tym samym świątynia stała się pierwszą parafią na Mokotowie. Pierwszym proboszczem został ks. Karol Bliziński [2].

W marcu 1919 roku parafię odwiedził nuncjusz apostolski arcybiskup Achilles Ratti (późniejszy papież Pius XI) [4].

W latach 1914-1937 gruntownie odremontowano wnętrze kościoła [2] według projektu Władysława Kozłowskiego [8]. W 1924 roku zbudowano dzwonnicę, kaplicę pogrzebową [2] oraz nowy ołtarz wielki [3] na żelaznej konstrukcji ze złoconego brązu, dzieło krakowskich inżynierów i artystów [9]. Na długości dwu przęseł powstało piętro nad kaplicą MB Częstochowskiej (samą kaplicę w latach 1926-1928 powiększono przez dostawienie absydy [9]), powtórzone po przeciwnej stronie nad zakrystią, gdzie w nadbudowie powstała nowa sala parafialna [14]. Jednocześnie zlikwidowano nadbudówkę w stylu oranżerii, nakrytą dziwnym dachem [9]. Wystroju wnętrza dopełniła bogata polichromia [9]. Poświęcenia dokonał w 1928 roku kard. A. Kakowski [3] albo w 1925 roku bp Stanisław Gall [14].

W 1937 roku stanowisko proboszcza objął ks. Jan Szmigielski [3].

W miejscu dzisiejszego placu kościelnego, między ul. Puławską i ul. Dolną, w 1936 roku oprócz kościoła (posesja nr 10118) znajdowało się jeszcze klika obiektów. Na wschodzie działała szkoła ludowa, na północnym wschodzie masarnia (posesje nr 7572 i 7804), przy ul. Puławskiej #95 znajdowała się kamienica (posesja opisana jako OS. MOK A nr 87), a pomiędzy kościołem i masarnią zapewne mieściła się obora (posesja nr 10119), późniejsze kino Moralność.

Szkoła ludowa

W 1936 roku w głębi działki znajdowała się szkoła ludowa, zapewne otoczona sadem.

Kino Moralność

Przed 1926 rokiem proboszcz parafii zamienił dawną oborę (gdzie jeszcze w 1920 roku gosposia doiła krowy) w kino Moralność. Miała to być konkurencja dla kina Iluzjon, w którym wyświetlano westerny pełne przemocy. W święta Bożego Narodzenia w salce wystawiano jasełka, a w ciągu roku sentymentalne widowiska. Kino okazało się wielką klapą, gdyż repertuar nie odpowiadał większości widzów (chociaż wyświetlano m.in. Quo Vadis czy przygody Ben-Hura). Wprowadzono nawet zbiorową sprzedaż biletów po 50 groszy podczas lekcji religii [15].

Kamienica Marczaka

Przy ul. Puławskiej #95 znajdowała się trzypiętrowa kamienica z użytkowym poddaszem należąca do niejakiego Marczaka. Na parterze kamienicy, tuż obok kościoła, mieścił się skład trumien Józefa Zielińskiego. Budynek miał skromną fasadę zwieńczoną niewielkim szczytem. Dekoracje architektoniczne miały też ściany boczne [15]. Skład trumien został przekształcony w zakład pogrzebowy, a w końcu lat 30-tych XX wieku przejął go Stanisław Pietrzak. W budynku był też zakład fryzjerski Feliksa Borkowskiego i sklep spożywczy W. Jaworskiej. Przez cały okres międzywojenny Sz. Nowicki prowadził tu zakład elektrotechniczny a L. Ruskiewicz warsztat mechaniczny. W podwórku była składnica spożywcza Edwarda Śmiecińskiego [9].

Masarnia Rowiński i Ruszkiewicz

Wejście do budynku masarni Rowiński i Ruszkiewicz było od ul. Dolnej (właściwy adres to ul. Dolna #43/45). W okresie międzywojennym prowadziła do niego stalowa brama. We frontowym budynku mieściła się wytwórnia wędlin, w oficynie wędzarnia, a w piwnicy największa w przedwojennej stolicy amoniakalna chłodnia. Mięsa pochodziły z rzeźni na Pradze. Rowińscy mieli w Warszawie pięć sklepów [17]. W trakcie Powstania Warszawskiego ukrywały się tu rodziny właścicieli oraz stacjonowała kompania K2 Zgrupowania Armii Krajowej Granat. 22 lipca 1950 roku kamienica została znacjonalizowana. Utworzono na niej rusztowania, a do części mieszkalnej zakwaterowano kilku tramwajarzy. W latach 90-tych XX wieku działał tu sklep Inco-Veritas. W 1997 roku dzierżawca stwierdził, że stan kamienicy jest fatalny i opuścił budynek [16]. Władze dzielnicy nakazały zamurowanie okien i drzwi [18]. W 2000 roku spadkobiercy dostali zwrot bezpodstawnie zawłaszczonego budynku, jednak nie potrafili zawrzeć porozumienia w sprawie użytkowania. Dodatkowo były plany, aby dom został wyburzony, a w jego miejscu do 2020 roku miał powstać tunel pod ul. Puławską, jako część ul. Noworacławickiej [16]. W 2014 roku spółka Lokaty Budowlane kupiła większościowe udziały w nieruchomości [18]. W 2017 roku masarnia została wyremontowana. Zniknął wówczas fragment budynku od strony kościoła. Zaplanowano sklep oraz parking na 50 samochodów [16]. Być może był to najstarszy dom na ul. Dolnej [20].

Na budynku, co najmniej w latach 2011-2014, znajdował się niewielki mural z napisem: Chwała Poległym 1/08/1944.

W czasie kampanii wrześniowej kościół uległ niewielkiemu zniszczeniu [2]. Podczas bombardowania 18 września kilkanaście pocisków zniszczyło sufit, ołtarze, organy. Ucierpiała dzwonnica oraz plebania. Podczas okupacji kościół został prowizorycznie naprawiony [15], lecz w czasie Powstania Warszawskiego uległ całkowitemu zniszczeniu [2].

Wojnę przetrwała dzwonnica (bez dzwonów [9]), fronton oraz kaplica, a z elementów wyposażenia m.in. tabernakulum [3] i rzeźba figuralna stojąca obecnie przed frontonem kościoła [9].

W 1945 roku proboszcz ks. Jan Szmigielski dokonał prowizorycznej odbudowy części kościoła, by umożliwić posługę duszpasterską w zniszczonej Warszawie [2]. Do zachowanego frontonu dobudowano prowizoryczny budynek kościelny [3], poświęcony 2 grudnia 1945 roku, który służył do 1959 roku [12].

Kościół św. Michała Archanioła

Początkowo planowano odbudowę w pierwotnej formie [5], jednak gdy w 1947 roku proboszczem został ks. Stefan Piotrowski, zdecydowano o budowie całkowicie bryły na trzykrotnie większym gruncie [2]. Decyzja ta wynikała z obawy, że władze komunistyczne nie wydadzą więcej pozwoleń na budowę kościołów, więc świątynia będzie jedyną dla całej mokotowskiej parafii [5]. Budowę rozpoczęto w sierpniu 1950 roku [3] (1951 roku) przy zachowaniu prowizorycznego budynku, w którym odbywały się msze [5]. Przewodniczącym komitetu budowy został Bolesław Piasecki, projektantem był Władysław Pieńkowski, a wystrój wnętrz opracował Tadeusz Wojciechowski [4]. 8 grudnia 1951 roku prymas Stefan Wyszyński poświęcił kamień węgielny [2]. Do 1959 roku wystawiono część wschodnią, zawierającą prezbiterium, kaplicę, zakrystię i część naw. Poświęcił ją 21 listopada 1959 roku prymas Stefan Wyszyński [3].

W 1962 roku, w związku z budową drugiej części nowej świątyni, rozebrano ocalały fronton i dobudowany do niego prowizoryczny budynek [5]. 28 września 1962 roku odbyła się intronizacja obrazu Matki Bożej Częstochowskiej w kaplicy Matki Bożej. Obraz ten jest wierną kopią Oblicza Matki Bożej z Obrazu Jasnogórskiego, namalowaną przez prof. L. Torwirta i podarowaną ks. proboszczowi S. Piotrowskiemu przez prymasa Stefana Wyszyńskiego. W 1966 roku zakończono budowę i 16 listopada została ona konsekrowana pod nowym wezwaniem św. Michała [3] Archanioła (takim, jakie było wezwanie parafii) [5]. W ołtarzu umieszczono relikwie św. Agnieszki i św. Stanisława Biskupa i Męczennika [3].

W styczniu 1984 roku proboszczem został ks. Jerzy Chowańczak, a w 1986 roku jego następcą został ks. Józef Hass [2].

W 1991 roku rozpoczęto budowę nowej plebanii. Kamień węgielny poświęcił i wmurował 27 października biskup Kazimierz Romaniuk [3]. Poświęcenia nowej plebanii dokonał prymas Józef Glemp [3] 29 września 1997 roku [12].

Przygotowania do Roku Wielkiego Jubileuszu zakończyły się 14 października 1999 roku poświęceniem nowego krzyża misyjnego przed kościołem z wyrytymi datami misji świętych w parafii: 1949, 1981, 1999 [3].

W 2002 roku w górnym kościele powstała Nowa Droga Krzyżowa [12], a w 2003 roku poświęcona została nowa kaplica z obrazem Miłosierdzia [3].