Uniwersus (Dom Książki Uniwersus, Universus Business Center) to trzykondygnacyjny biurowiec obłożony szarym granitem przy ul. Belwederskiej #20/22 [3], róg ul. Gagarina róg ul. Sułkowicka. Trzykondygnacyjny gmach wygląda, jakby ktoś ułożył w stos trzy betonowe pudełka [3]. Jest to typ kontenerowca [13], natomiast styl architektoniczny nie jest jednoznacznie określony. W literaturze pojawiają się nawiązania do japońskiego brutalizmu lat 60-tych XX wieku, strukturalizmu w duchu architektury radzieckiej lat 70-tych XX wieku, późnomodernistycznego nurtu tzw. drugiej estetyki maszyny (inspirowanego twórczością Jamesa Stirlinga [16]) czy nawet ekspresjonizmu [3]. Solidne elewacje obłożone granitem kontrastują z frywolną dynamiką bryły [1]. Budynek posiada stalową konstrukcję, dzięki której można było zbudować gmach o różnych poziomach, a górna sala o wymiarach 80 x 80 metrów nie potrzebuje słupów do podparcia stropu [13]. Elewacje wykonane zostały ze sjenitu, a stropy [5], okna i drzwi z aluminium [1]. Ściany wewnątrz obiektu wykończono drewnem i kamieniem [14].

Projekt stworzyli Leszek Sołonowicz, Ryszard Lisiewicz oraz Arkadiusz Starski, a aranżacji wnętrz podjął się Włodzimierz Kaczmarczyk [1].

W połowie XVIII wieku był to teren tuż za granicą miasta, czyli za Okopami Lubomirskiego. Za linią wałów miejskich rozwijały się cegielnie, należące do magnaterii i Dominika Merliniego, architekta Stanisława Augusta Poniatowskiego [21].

Po 1830 roku cegielnie przeszły na własność Wawrzyńca Mikulskiego. W 1908 roku do Warszawy przyłączono odcinek ul. Belwederskiej sięgający do ul. Promenada [21].

W miejscu dzisiejszego budynku na początku XX wieku znajdowały się dwie posesje, hip. 5172 przy skrzyżowaniu ul. Gagarina oraz posesja w kształcie litery L (hip. 5171) od ul. Sułkowickiej (schronisko i kaplica).

Belwederska 22

Na posesji przy ul. Belwederskiej 22 (działka przy skrzyżowaniu obecnej ul. Gagarina i ul. Belwederskiej) około 1870 roku powstała parterowa willa. Jej właścicielem był dyrektor fabryki porcelany w Ćmielowie, Ignacy Świętochowski [1].

Schronisko dla Paralityków

Pod adresami ul. Sułkowicka 3/5, ul. Belwederska 4 (później ul. Belwederska 20) i ul. Podchorążych 105 w 1881 roku na dużej parceli została wybudowana piętrowa willa wraz z niewysoką wieżą. Autorem projektu mógł być architekt Jan Kacper Heurich. Neorenesansowy pałacyk otrzymał pięcioosiową fasadę ogrodową z wejściem na środkowej osi, poprzedzonym dwubiegowymi schodami. Elewacje zdobiły boniowane pilastry, gzymsy o ciekawych profilach, zaś na szczycie znalazła się attyka ozdobiona wazami. Budynek wzniesiono na rzucie litery L. W miejscu styku obu skrzydeł powstała górująca nad pałacykiem pięciokondygnacyjna wieża, flankowana przez tarasy. Na jej szczycie znalazły się podwójne, półkoliste zamknięte okienka, zaś ponad nimi tarcza zegara. Pod okienkami umieszczony był ślepy okulus. W tylnej części wieży, w miejscu tego ślepego okienka, znajdował się balkon [1].

Posesję przeznaczono na Schronisko dla Paralityków [1] pod wezwaniem św. Władysława [10], prowadzone przez gminę Ewangelicko-Augsburską [13], do której należała działka [2]. Schronisko powstało dzięki zapisowi wieczystemu i przeznaczeniu na ten cel kwoty 100 tys. rubli przez hrabiego Władysława Czarneckiego. Zakład nie przyjmował osób chorych umysłowych [1], osób z chorobami skóry, epileptyków [10], jedynie osoby niepełnosprawne i sparaliżowane. Ubodzy mogli korzystać bezpłatnie z pomocy oferowanej przez zakład, pozostali ponosili koszty utrzymania [1]. Pierwszą przełożoną tego zakładu była Felicja Piotrkowska. Na czele zarządu stanął radca Aleksander Gagatnicki [10].

Na terenie posesji znajdowała się także kaplica ewangelicko-augsburska [1]. Pełniła ona funkcję kościoła dla okolicznej ludności [14]. U podstawy kazalnicy umieszczony był gipsowy odlew ludzkiej czaszki [25].

W 1899 roku dobudowano od ul. Sułkowickiej nowe dwupiętrowe skrzydło oraz powiększono kaplicę przy schronisku [2]. Projektantem rozbudowy był Józef P. Dziekoński, który przez jakiś czas zasiadał w zarządzie schroniska. Być może w czasie rozbudowy dodano również sygnaturkę wieży [1].

W siedzibie sióstr zakonnych w dawnym schronisku dla Paralityków, zorganizowano drugiego lub trzeciego sierpnia 1944 roku szpital (punkt sanitarny [4]) w którym poza rannymi cywilami byli także ranni Powstańcy, którzy brali udział w nieudanej akcji zbrojnej w Łazienkach [18]. Tutaj przyjęto ocalałych z masowej egzekucji, dokonanej 4 sierpnia przez Niemców na ul. Dworkowej (Niemcy nie strzelali do ekipy sanitarnej zabierającej rannych [15]). Punkt zorganizował dr Kunze, który dzięki biegłej znajomości niemieckiego uratował życie wielu żołnierzom i cywilom [4]. Lekarzem był doktor Kazimierz Chmieleński, kapelanem był ksiądz Kazimierz Makowski [18]. Szpital znajdował się właściwie na ziemi niczyjej. Przyjmował zarówno Niemców jak i Polaków (Niemcy swoich rannych oraz ciężej rannych Polaków zabierali do własnych szpitali). W II połowie sierpnia Własowcy opanowali obszar ulicy Belwederskiej i zaczęli systematycznie palić okoliczne domy. W końcu nakazano opuszczenie posesji [18]. Rannych zgromadzonych w szpitalu ewakuowano 28 sierpnia na ul. Chocimską 5 [4].

Obiekty na posesji schroniska dla paralityków, nawet fontanna lub skwer, przetrwały wojnę bez większych zniszczeń. Już w 1945 roku teren był zadbany, z eleganckim ogrodem od ul. Belwederskiej. Schronisko funkcjonowało jeszcze do 1954 roku [1].

Chociaż przebicie połączenia ul. Czerniakowskiej z ul. Belwederską planowano w latach 30-tych XX wieku, ulicę Jurija Gagarina przeprowadzono około 1957 roku jako Nowoparkową. Nowa trasa wchłonęła ul. Ryżewską, ul. Wspólną, planowaną ul. Wapienniczą i ul. Sukcesorską, ul. Bończa i fragment ul. Podchorążych (dawniej ul. Okopowa), ul. Astronomiczną, ul. Janowską i ul. Magnuszewską. Narożna willa przy ul. Belwederskiej była wówczas najstarszym obiektem przy ulicy [22].

Budynek schroniska został rozebrany w latach 1973-1975, oficjalnie w związku z rozbudową skrzyżowania ul. Gagarina i ul. Spacerowej [1]. Według miejskich legend przytułek został zburzony, gdyż rezydentom radzieckiego KGB, którzy zajmowali sąsiednią willę, przeszkadzała przylegająca do niego ewangelicka kaplica [3]. Panowała atmosfera skandalu [14], przeciwko rozbiórce budynków oraz kaplicy (była do samego końca) ostro protestował Kościół [19].

W 1975 roku na pustym placu rozpoczęła się budowa przestronnego obiektu, który miał pełnić rolę budynku użyteczności publicznej. Budowa wchłonęła też posesję przy ul. Belwederskiej 22. Początkowo planowano umieszczenie tu radzieckiego pawilonu wystawienniczego [1]. Miał to być trzeci w okolicy obiekt we władaniu ZSRR, po ambasadzie i biurze radcy handlowego [20].

Docelowo ulokowano tu jednak księgarnię Dom Książki, a budynkowi nadano nazwę Uniwersus [1]. Generalnym wykonawcą był KBM Zachód. Kubatura wyniosła 23000 m3, a powierzchnia użytkowa 4000 m2 [16], z czego na około 2100 m2 odbywała się sprzedaż w księgarni [14]. Uroczyste otwarcie miało miejsce 17 stycznia 1981 roku. W 1981 roku budynek otrzymał tytuł Mistera Warszawy [1].

Była to największa i najlepiej zaopatrzona księgarnia w stolicy [11]. Na półkach było wszystko: powieści, zbiory wierszy, encyklopedie, słowniki, albumy [8]. Sprzedawano tu również czasopisma zagraniczne [11]. W latach 80-tych XX wieku nauczyciele zabierali tu uczniów na wycieczki [9].

Przez drzwi główne wchodziło się do ogromnego hallu z ustawionymi wzdłuż miękkimi fotelami, ławami i dużymi kwiatami. Parter wypełnił dział samoobsługowy, oferujący literaturę piękną i popularno-naukową [1]. Sprzedawano tu nie tylko książki polskie, na parterze znajdował się duży dział taniej książki radzieckiej. Największym powodzeniem cieszyły się albumy [19]. Wchodziło się tu z małym koszykiem lub dużym wózkiem zakupowym [1]. 100 koszyków było w ciągłej rotacji, kolejki nie ustawały [5]. Była tu również informacja bibliograficzna [14]. W księgarni można było zrealizować sprzedaż wysyłkową, czy też zasięgnąć informacji w zakresie bieżącego asortymentu oraz nowości wydawniczych [14]. Poniżej parteru znajdował się punkt sprzedaży płyt winylowych, a później kaset. Na wyższe kondygnacje prowadziły szerokie schody. Na pierwszym piętrze znajdowała się literatura specjalistyczna (prawno-ekonomiczna, społeczno-polityczna, medyczna, kartograficzna, muzyczna i radziecka [5]). Na drugim piętrze był dział z mapami, atlasami i globusami [1]. Zaplanowano tu również salę spotkań, salę wystaw dzieł sztuki, a także kawiarnię i szatnię [5].

Pasy okien zapewniały duży dostęp światła, umieszczono nowoczesne aluminiowe panele, podwieszane sufity [5]. Księgarnia była najnowocześniejszym budynkiem tego typu w stolicy [1]. Nie zostały jednak prawidłowo rozwiązane kwestie techniczne. Musiano zamknąć jedno ze skrzydeł wejściowych, ponieważ niskie temperatury nie pozwalały na pracę w dziale bibliograficznym, natomiast zaprojektowana przy wejściu kurtyna powietrzna nie była stosowana ze względów oszczędnościowych. Przez nieszczelne okna obsługa musiała pracować w kurtkach [5].

Księgarnia działała do 1992 roku, sprzedała blisko 20 mln książek i zorganizowała 500 kiermaszów [14]. Od czasu jej zamknięcia swoje siedziby mają tu biura i prywatne firmy, m.in. przez jakiś czas w podziemiach znajdował się także ze sprzętem RTV [1], czy Kino Świat, firma zajmująca się dystrybucją filmów [6].

Obecnie budynek wymaga remontu. Ma tylko trzy miejsca parkingowe. Odpadają od niego granitowe płyty, które ważą po 400 kg [17]. ]. Z tego powodu właściciel, firma Selko Industries, rozpoczął starania o uzyskanie pozwolenia na rozbiórkę [5].

W 2008 roku pojawiły się plany wyburzenia budynku i zastąpienia 55-metrowym wieżowcem, jednak SARP przeciwstawił się takiemu posunięciu. Obiekt znalazł się na zatwierdzonej przez prezydent Warszawy Hannę Gronkiewicz-Waltz liście współczesnych obiektów godnych zachowania [3] oraz zapewne w gminnej ewidencji zabytków.

W 2013 roku budynek został wykreślony z gminnej ewidencji zabytków, na fali czystki po kontrowersjach związanych z pawilonem meblowym Emilia. Wciąż jest na liście dóbr kultury współczesnej [5]. W 2016 roku został wpisany ponownie do ewidencji zabytków [24].

Od 2017 roku [23] w Uniwersusie działa Teatr Scena Współczesna i inne teatry przyjeżdżające tu na gościnne występy [8]. Teatr Scena Współczesna powstał w 1998 roku. Przez długi czas stacjonował w Starej Prochowni [12]. Specjalizuje się w wielkich dziełach "w skróconej wersji". Można w nim zobaczyć Dawida i Goliata walczących na ringu, rapującego Otella i Makbeta chwytającego za góralską ciupagę [12]. Scena w teatrze mieści ok. 60 osób na podwyższeniu.