Świątynia Opatrzności Bożej (ul. Hlonda #1, róg Rzeczypospolitej, siedziba parafii pw. św. Opatrzności Bożej [31]) [39] to najwyższy kościół w Warszawie i najwyższy budynek Wilanowa [33]. Została wybudowana na Polach Wilanowskich [4] jako spełnienie wotum dziękczynienia, ogłoszonego po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja.

Projekt powstał w pracowni architektonicznej Szymborski & Szymborski [1]. Świątynia została zaprojektowana na planie kwadratu, w który wpisano krzyż grecki (równoramienny, 84 na 84 metry [5]) i rotundę (koło) nawy głównej. Okrągłe wnętrze przypomina rzymski Panteon. Nawę główną wytyczają filary ustawione po okręgu i zbiegające się w kopule. Układ filarów, rytm okien w tamburze rotundy i w płaszczu kopuły symbolizuje promienie spływającej na wiernych Bożej Opatrzności. Promienie światła wpadające poprzez świetlik kopuły i nawę główną, aż do sepultorium (Panteon Wielkich Polaków [2]) to symbol Ducha Świętego i linia porozumienia Boga i człowieka. W bryle świątyni, na zamknięciu ramion krzyża, zostały zaprojektowane cztery bramy. Symbolizują one cztery drogi, którymi opatrzność prowadziła Polaków do wolności. Drogi krzyżują się w centralnym miejscu świątyni [11]. Z pierścienia nawy bocznej wierni mogą wchodzić do czterech bocznych kaplic oraz do zakrystii [3]. Kaplice i stacje usytuowane są tak, by umożliwić odwiedzającym chronologiczne prześledzenie kolejnych najistotniejszych wydarzeń w historii Polski [2]. Główne wejście od strony północnej ma powierzchnię 205 m2, a portale boczne od strony wschodniej i zachodniej mają po 126 m2 powierzchni [21]. Nad wejściem do świątyni jest chór, który może pomieścić orany, orkiestry symfoniczne i kilkuset chórzystów [24].

Świątynia tworzy jednoprzestrzenne wnętrze, do którego prowadzą monumentalne schody. Nad wejściem głównym została zaprojektowana rozeta symbolizująca Opatrzność Bożą. W nawie głównej, oddzielonej od nawy bocznej filarami, jest 1500 miejsc siedzących [2]. Posadzkę nawy głównej i prezbiterium wyłożono amerykańskim marmurem Calacatta Lincoln, w kaplicach zaś granitem strzegomskim. W nawie bocznej posadzka wykonana jest ze specjalnie podgrzewanych paneli [14]. Posadzka prezbiterium jest podniesiona [2]. Za ołtarzem, na wprost wejścia głównego, znajduje się krzyż na tle ażurowej konstrukcji [2]. Nawa główna ma 1742 m2, nawa boczna 862 m2, prezbiterium zaś 437 m2 [14]. Łącznie wnętrze może pomieścić 4000 wiernych na 3000 (4400 [24]) m2 powierzchni [4]. Wysokość całej budowli (wraz z krzyżem) to 75 metrów [6]. Kubatura wynosi 122 (250 [24]) tys. m3 [14].

Świątynia jest bardzo dobrze oświetlona, na co złożą się trzy rodzaje oświetlenia, które są dostosowywane do barw kojarzonych z okresami roku liturgicznego. Wykorzystano także nowoczesne rozwiązania nagłośnieniowe z najlepszych sal koncertowych [14].

Ołtarz główny

Ołtarz z białego marmuru ma wymiary 411 na 140 cm [14]. Znajduje się pod wygiętą jak żagiel ścianą o powierzchni 468 m2 i grubości 25 cm, która łączy się z ryglami i stropem muzeum. Wznoszona przez pół roku i wysoka na 25 m, jest nie tylko wybrzuszona, ale „faluje” w pionie [24].

Ołtarze boczne

Po prawej i lewej stronie świątyni rozmieszczonych jest dziesięć ołtarzy. Na lewo od wejścia zaplanowano „ołtarz św. Stanisława” jako obrońcy praw człowieka, patrona społeczeństwa obywatelskiego, „ołtarz Uniwersytetu Jagiellońskiego” jako symbolu polskiej nauki, „ołtarz Unii z Litwą” symbolizujący ideę „państwa bez stosów”, współżycia różnych narodów w jednym państwie, „ołtarz Grunwaldu i Soboru w Konstancji” jako wspomnienie okresu walki w obronie wolności i tolerancji religijnej oraz „ołtarz Polska Krajem Tolerancji” – poświęcony Pawłowi Włodkowicowi, obrońcy interesów Polski w sporze z Krzyżakami i uczestnikowi Soboru w Konstancji. Pięć ołtarzy na prawo od wejścia symbolizuje nowsze dzieje walki o utrzymanie tożsamości religijnej i odzyskanie niepodległości. Są to: „ołtarz Konstytucji 3 Maja”, upamiętniający tworzenie fundamentów nowoczesnego państwa polskiego, „ołtarz Powstań Narodowych”, nawiązujący do okresu zaborów, w których działali m.in. św. Brat Albert i św. Rafał Kalinowski; „ołtarz Odzyskania Niepodległości” pamięci m.in. Orląt Lwowskich i bojowników wojny z 1920 roku, „ołtarz II Rzeczypospolitej” z upamiętnieniem św. Faustyny Kowalskiej oraz „ołtarz Powstania Warszawskiego”. Wykonanie rzeźbionych w kamieniu ołtarzy zostało powierzone wybitnym polskim artystom [19].

Kaplice

Początkowo wokół nawy głównej zaprojektowano Kaplicę Nawrócenia i adoracji Najświętszego Sakramentu, Kaplicę Matki Bożej, gdzie miał zostać umieszczony obraz Matki Bożej Częstochowskiej, który od ponad 20 lat wędruje po Polsce oraz Kaplicę Chrzcielną i zakrystię [12].

W wyniku modyfikacji cztery kolejne kaplice, rozmieszczone na planie kwadratu, to: Kaplica Chrztu przypominająca o Chrzcie Polski i Zjeździe Gnieźnieńskim oraz dwóch pierwszych centrach chrześcijaństwa (Gnieźnie i Poznaniu). Kaplica Maryjna upamiętnia Śluby Jasnogórskie króla Jana Kazimierza jako przyrzeczenie obrony wiary i szerzenia kultu Matki Bożej. Kaplica Cierpienia i Pojednania symbolizuje Katyń i Auschwitz. Są w niej umieszczone konfesjonały oraz Najświętszy Sakrament. Kaplica Wolności upamiętnia postacie Jana Pawła II i kard. Stefana Wyszyńskiego oraz ruch „Solidarności” [2].

Park

Park wokół świątyni, zaprojektowany w 2008 roku, został nazwany Ogrodem Polskim ze względu na charakterystyczny dobór gatunków roślinności. Świątynię okala szpaler lip, oraz wysokie szpalery grabowe, stanowiące tło dla stacji Drogi Krzyżowej biegnącej aleją. Pomiędzy aleją a budynkiem znajdują się ogrody kontemplacji, obsadzone dekoracyjnymi odmianami zbóż, traw, oraz biało i niebiesko kwitnącym lnem. Rośliny te, posadzone w układzie przywołującym charakterystyczne dla mazowieckiego pejzażu niwowe poletka, posiadają tym samym odniesienia biblijne. Do Świątyni prowadzi reprezentacyjny plac wejściowy od strony Alei Rzeczpospolitej, przeznaczony na duże uroczystości liturgiczne. Plac znajduje się na osi Świątyni i stanowi element projektu urbanistycznego Miasteczka Wilanów [20].

Na terenie wokół świątyni znajdują się parkingi dla samochodów osobowych, busów oraz miejsca dla autokarów. Teren został przystosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Możliwy jest podjazd pod budynek Instytutu Papieża Jana Pawła II w którym znajduje się recepcja, a specjalne pochylnie umożliwiają osobom niepełnosprawnym komfortowe zwiedzanie [16].

Drogi

Urbanistyczną podstawą całego zespołu budynków składających się na kompleks Świątyni Opatrzności Bożej są cztery Drogi: Walki, Kultury, Cierpienia i Modlitwy [18]. Rozpoczynają się łukami-bramami, które symbolizują zadania społeczeństwa. Pierwsza brama i Droga Walki jest związana z Instytutem Jednania, który ma stać się drogą pojednania narodowego, ekumenicznego i europejskiego. Droga Kultury jest związana z Muzeum Jana Pawła II, Droga Cierpienia z Instytutem Życia, w którym znajdują się instytucje charytatywne, a Droga Modlitwy z Instytutem Odrodzenia, powstałym z myślą o spotkaniach młodzieży [12]. Każda Droga dochodzi do samej świątyni i kończy się portalem [2]. Cała idea wywodzi się z pomysłu ks. Prymasa Józefa Kardynała Glempa. Uświadamia, w jaki sposób drogi ojczyzny ziemskiej prowadzą ku ojczyźnie niebieskiej. Strukturę kontynuują propozycje czterech kaplic i dziesięciu ołtarzy [8].

Drogi wyznaczają kształt czterech dziedzińców. Dziedziniec Ojczyzny jest miejscem gromadzenia się wiernych podczas wielkich uroczystości o charakterze kościelnym i religijno-patriotycznym. Może pomieścić około 20-25 tysięcy ludzi. Na Dziedzińcu Ludu Bożego rozmieszczone są stacje Drogi Krzyżowej. Płaskorzeźby na cokołach odzwierciedlają tzw. Polską Drogę Krzyżową, upamiętniającą między innymi bitwy, które utorowały drogę do wolności. Przy Dziedzińcu Życia zlokalizowane są: stacja krwiodawstwa (symbol krwi ratującej życie) i hospicjum, które przypominają o potrzebie poszanowania życia każdego człowieka. Na Dziedzińcu Chwały powstał amfiteatr, wykorzystywany przede wszystkim przez młodzież. Głównym celem jest kształtowanie postaw opartych na wartościach ogólnoludzkich i chrześcijańskich [12].

Sepultorium

W dolnej części świątyni powstał Panteon Wielkich Polaków. Pochowani zostali tutaj m.in. ks. Jan Twardowski, Krzysztof Skubiszewski, pierwszy po 1989 roku minister spraw zagranicznych oraz poeta i prezydent Ryszard Kaczorowski [2]. Umieszczono tu symboliczny grób papieża Jana Pawła II z relikwiarzem z fragmentem sutanny z krwią z zamachu na placu św. Piotra [4].

W dolnej części świątyni znajdują się również tablice upamiętniające ofiarodawców. Ich nazwiska zostały umieszczone na tablicach Alei Darczyńców [19]. 2 tys. zł zapewnia miejsce na tablicy zbiorczej, kwota powyżej 5 tys. zł uprawnia do indywidualnej tabliczki, 10 tys. zł zapewnia małą tablicę, a kwoty powyżej 50 tys. zł uprawniają do indywidualnej, dużej tablicy upamiętniającej [4].

Kopuła

Kopuła ma powierzchnię 3200 m2, a jej wysokość to około 28 metrów. Została pokryta blachą miedzianą (do pokrycia zużyto 30 ton miedzi [4]). Składa się z 32 żeber żelbetowych, pomiędzy którymi wbudowano osiowo 32 okna. Okna mają różne wymiary, ich wysokość waha się od 4 do 7.8 metra [27]. Od wewnątrz kopułę stanowi konstrukcja z drewna klejonego, pokryta wełną mineralną i obłożona lakierowanymi panelami z siatki miedzianej ciętociągnionej (powstającej w wyniku jednoczesnego nacinania i rozciągania blachy) We wnętrzu kopuły prowadzą schody techniczne, które umożliwiają dostęp do świetlika i krzyża [21].

Na szczycie kopuły góruje krzyż o wysokości ponad 5 metrów [6]. Krzyż jest wykonany ze stali nierdzewnej (wysokość: 5.25 m, grubość: 0.31 m; szerokość belki poprzecznej: 3.00 m, waga: 465 kg). Wewnątrz krzyża znajduje się pozłacana szczelina, która przepuszcza światło symbolizujące Chrystusa Zmartwychwstałego [22].

70 metrów nad ziemią wznosi się potężny świetlik o powierzchni 254 m2 i średnicy 18 metrów. Ogromna aluminiowo-szklana konstrukcja dostarcza światło dzienne, wpadające przez górujący nad świątynią krzyż [27]. Światło wpada nie tylko do wnętrza świątyni, ale dociera także do Panteonu Wielkich Polaków [24].

Muzeum kardynała Stefana Wyszyńskiego i Jana Pawła II

Na wysokości 26 metrów nad ziemią zaplanowane zostały multimedialne muzea kard. Stefana Wyszyńskiego i Jana Pawła II [4], usytuowane nad nawą boczną w formie okręgu. Ekspozycja ma początek i koniec w foyer muzeum, wyznaczając symboliczną drogę życia tych dwóch wyjątkowych Polaków i kapłanów, zbudowaną wokół kościoła [11]. Na poziom muzeum można dostać się 161 schodami. To najwyżej położona ekspozycja w Polsce. Część muzealna połączona jest za pomocą pochylni z tarasem widokowym [24].

Instytut Papieża Jana Pawła II

Instytut Papieża Jana Pawła II działa od 2007 (2006 [35]) roku. Przez pierwsze trzy lata miał siedzibę w budynku należącym do parafii św. Anny w Wilanowie. Następnie przeniósł się do nowego budynku administracyjnego obok Świątyni Opatrzności Bożej. Z pieniędzy archidiecezjalnych została wybudowana nieruchomość w stanie surowym, natomiast marszałek województwa mazowieckiego przekazał pieniądze na wykończenie budynku. Trzykondygnacyjny obiekt posiada sale konferencyjne, bibliotekę, pomieszczenia biurowe oraz administracyjne. Jest to również biuro Fundacji Centrum Opatrzności Bożej, miejsce pracy zespołu tworzenia Muzeum Jana Pawła II i Stefana Kardynała Wyszyńskiego oraz plebania [32].

Pierwsze ślady osadnictwa na terenie dzisiejszego Wilanowa datuje się na wczesną epokę żelaza. Na przełomie XII i XIII wieku powstała wieś Milanów i ustanowiona została parafia katolicka benedyktynów płockich. W 1338 roku wieś została odstąpiona księciu mazowieckiemu Trojdenowi I w zamian za przywileje dla klasztoru [45].

W kolejnych latach wieś zmieniała właścicieli. W 1677 roku król Jan III Sobieski nabył za 43 tys. zł wieś Milanów wraz z przyległymi Błoniem i Kępą (Kempą) z zamiarem wybudowania swojej prywatnej rezydencji. Średniowieczny Milanów zastąpiono łacińską nazwą Villa Nova, którą spolszczono na Wilanów. Jan Sobieski pozostawał właścicielem do swojej śmierci w 1696 roku [45]. W latach 1684-1693 do majątku wilanowskiego dołączono Powsinek, Zawady, Powsin Wielki, Służew i część Wolicy, co dało łącznie 12 wsi i oznaczało skupienie w jednym ręku terenów od Skarpy Warszawskiej do Wisły (w granicach odpowiadających w przybliżeniu dzisiejszej Dzielnicy Warszawa-Wilanów). Na zachód od pałacu wilanowskiego rozciągały się pola i łąki. Widocznym elementem krajobrazu otoczenia pałacu był 400-metrowej długości kanał wodny położony na osi założenia i skierowany na zachód, w stronę Skarpy [42].

W 1720 roku Konstanty Sobieski sprzedał rodzinny majątek. Wilanów nabyła hetmanowa wielka koronna Elżbieta Sieniawska, żona Adama Mikołaja Sieniawskiego, córka Stanisława Herakliusza Lubomirskiego [45]. W latach 1722-1725 nabytek Sieniawskiej powiększony został o Kabaty, niewykupione jeszcze grunty w Powsinie, Moczydło i Wolicę. Ogółem Sieniawska skupiła wokół Wilanowa dobra obejmujące 20 wsi [42].

W 1799 roku Izabela Lubomirska, wnuczka Elżbiety Sieniawskiej, uczyniła kolejną właścicielką majątku Aleksandrę Potocką [45]. Tzw. Klucz Wilanowski w czasach Stanisława Kostki Potockiego obejmował 9 folwarków i 19 wsi oraz rezydencje filialne [42]. Po śmierci wnuka Stanisława Kostki Potockiego majątek otrzymała wdowa po nim, Aleksandra ze z Potockich. Majątek zapisała krewnemu Władysławowi Ksaweremu Branickiemu. Na przełomie XIX i XX wieku dobra wilanowskie zajmowały obszar większy niż ówczesna Warszawa [45]. Zaliczał się do nich „Klucz Willanów” (3013 ha), „Klucz Zastów” (1517 ha) i „Klucz Chojnów” (2092 ha). Podstawowym sposobem ich wykorzystania była gospodarka rolna i leśna, przy czym pola uprawne skupiały się w Kluczu Wilanowskim. W obrębie klucza znajdowało się 10 folwarków: Willanów, Zawady, Powsin, Olechów, Dąbrówka, Moczydło, Wolica, Służew, Służewiec, Paluch. Bezpośrednio z rezydencją wilanowską sąsiadował folwark Willanów [42].

Po I wojnie światowej rolnictwo przestało dawać dochód wystarczający do utrzymania rezydencji. Majątek zajmujący 6000 ha odziedziczył po swym ojcu w 1926 roku Adam Branicki, który musiał z niego utrzymać rezydencję, zbiory wilanowskie i własną rodzinę. W początku lat 30-tych XX wieku podjęto decyzję o ratowaniu finansów wilanowskich przez parcelację i wyprzedaż poszczególnych dóbr. Najbliższe otoczenie rezydencji wilanowskiej, tj. folwark i pola majątku Wilanów nie podlegały parcelacjom, dzięki czemu zachowały swój rolniczy charakter do wybuchu II wojny światowej [42].

Niemieckie władze okupacyjne skonfiskowały majątek Wilanów dla celów intensyfikacji jego eksploatacji rolniczej. W czasie wojny ucierpiała wieś Wilanów, zarówno we wrześniu 1939 roku, jak i w czasie Powstania Warszawskiego, kiedy ją spalono [42].

Braniccy byli właścicielami klucza wilanowskiego do końca II wojny światowej [38]. Władze komunistyczne na mocy dekretu o reformie rolnej przejęły dobra wilanowskie. Wilanów stał się w 1945 roku własnością państwową. Wszystkie nieruchomości i grunty wilanowskie nadające się do wykorzystania do celów rolniczych przejęła Administracja Gospodarstw Rolnych i Leśnych (AGRiL) [45]. Majątek pozostał nierozparcelowany [42].

AGRiL prowadził gospodarkę rolną do końca 1948 roku, kiedy przedsiębiorstwo zlikwidowano. Pozostałe po nim majątki przekazano Państwowym Nieruchomościom Ziemskim, który utworzyły PGR Wilanów na bazie majątku Wilanów [42]. Teren został w roku 1956 przejęty przez Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w ramach wymiany ziem pomiędzy Uczelnią a Miastem Stołecznym Warszawa (w zamian za ziemie majątku w Skierniewicach) [38]. Rolniczy Zakład Doświadczalny SGGW prowadził uprawy doświadczalne na polach wilanowskich [42].

W 1961 roku opracowano i zrealizowano koncepcję węzła komunikacyjnego u zbiegu Alei Wilanowskiej i obecnej ul. Przyczółkowej. W ten sposób przesądzono o koncentracji ruchu kołowego w rejonie pałacu w Wilanowie w postaci skrzyżowania [42].

Pola Wilanowskie w latach 70-tych XX wieku miały być miejscem budowy miasta-ogrodu, które spełniałoby rolę strefy ochronnej wokół zespołu pałacu w Wilanowie [42].

Zachodnia część Wilanowa na początku lat 90-tych XX wieku nadal zdominowana była przez pola uprawne i nieużytki [43].

Od 1992 roku teren znajdował się z mocy planu zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy w strefie przewidzianej pod zabudowę mieszkaniowo-usługową [42]. W wyniku konkursu urbanistycznego z 1996 roku zwyciężyła koncepcja całkowitej zabudowy pól wilanowskich [42]. Sąd konkursowy przyznał I nagrodę koncepcji zespołu architektów DJiO: Pawła Detko, Piotra Jurkiewicza i Michała Owadowicza, w której w tradycyjnej formie niewielkiego miasta-ogrodu budynki przenikają się z siecią ulic, systemem zieleni i terenami otwartymi. Praca nawiązywała do tradycji najlepszych warszawskich dzielnic mieszkaniowych z lat międzywojennych. W 1997 roku Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ogłosiła przetarg na sprzedaż trzech działek o łącznej powierzchni 169 ha [44]. Nabył je w 1998 roku Prokom Investments [42]. Teren rozparcelował na mniejsze działki i sprzedał innym deweloperom [43]. W 1999 roku przez Grupę Prokom został zatrudniony architekt Guy Perry jako projektant założeń urbanistycznych całości [44]. Pola Wilanowskie na tym obszarze zostały nazwane Miasteczkiem Wilanów [43].

Na miejsce budowy Świątyni Opatrzności Bożej wskazano tereny wcinające się w miasto pomiędzy Wilanowem i skarpą Ursynowa w 1996 roku. Archidiecezji Warszawskiej udało się pozyskać ponad pięć hektarów gruntu przy ul. Klimczaka [38]. Działkę na Błoniach Wilanowskich podarował biznesmen Ryszard Krauze [33]. W 1999 roku poświęcono plan budowy i rozpisano konkurs na projekt Świątyni [38].

Koncepcje Świątyni Opatrzności

Inicjatywa budowy Świątyni Opatrzności powstała dwa dni po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja 1791 roku, kiedy Sejm Czteroletni podjął uchwałę o wzniesieniu obiektu dziękczynienia za uchwalenie Konstytucji [1]. Ogłoszony został pierwszy w Polsce konkurs architektoniczny. Największe uznanie króla zdobył projekt Jakuba Kubickiego [2]. Król Stanisław August Poniatowski planował wybudowanie kościoła na skarpie nad wąwozem Agrykola, naprzeciw Zamku Ujazdowskiego [4]. Miejsce, w którym rozpoczęto budowę Świątyni Najwyższej Opatrzności, znajdowało się w Ujazdowie na terenie dzisiejszego Ogrodu Botanicznego. Przez półtora miesiąca osiem tysięcy robotników i żołnierzy wyrównywało teren, a w maju 1792 roku wmurowano kamień węgielny. W czerwcu 1972 roku z powodu wojny polsko-rosyjskiej przerwano prace. Zbudowany ośmioboczny filar środkowy dolnego kościoła został rozbudowany do formy kaplicy i zachował się do dzisiaj [2]. Trzy lata później Polski nie było już na mapie Europy [3].

Po I wojnie światowej, w 1920 roku, został złożony wniosek w sprawie wybudowania kosztem Państwa kościoła pod wezwaniem Opatrzności Bożej. Miejsce miało być wybrane przez komisję złożoną z przedstawicieli Kościoła i władz. W końcu 1928 roku zadecydowano, że kościół Opatrzności stanie na Rakowcu (obecnie to zachodni fragment parku Pole Mokotowskie). W 1929 roku Sejm Rzeczypospolitej ogłosił konkurs na projekt Świątyni Opatrzności Bożej [2]. Nadesłano 50 prac [18]. Rozstrzygnięcie przyniosło trzy równorzędne nagrody Bohdanowi Pniewskiemu, Janowi Koszczyc-Witkiewiczowi i Zdzisławowi Mączeńskiemu. Zgłoszone zastrzeżenia dostojników Kościoła spowodowały, że nie zdecydowano się na realizację żadnej z prac. W kolejnym, zamkniętym konkursie, zgłoszono 15 projektów. Wygrał go ponownie Bohdan Pniewski [2].

Gdy w 1935 roku zmarł marszałek Józef Piłsudski, powstała idea dzielnicy Marszałka Piłsudskiego, czyli monumentalnej osi i miejsca masowych uroczystości o charakterze państwowym, wraz ze Świątynią Opatrzności [2] w miejscu dzisiejszego szpitala przy ul. Banacha. W 1938 roku Bohdan Pniewski zaprezentował ostateczny projekt świątyni [2]. Po poprawkach budowla urosła do 250 tys. m3, a schodkowe tarasy zniknęły na rzecz wyraźnie zaznaczonej wieży. Architekt przesunął ją bliżej frontu i wyeksponował na niej rozetę, aby uzyskać wygląd uwspółcześnionej gotyckiej katedry [33]. Latem 1939 roku rozpoczęto prace ziemne, ale plany pokrzyżował wybuch II wojny światowej [2].

Po zakończeniu wojny rozpoczęcie budowy świątyni skutecznie uniemożliwiały władze komunistyczne. Starania kolejnych prymasów: kard. Augusta Hlonda i kard. Stefana Wyszyńskiego, nie przyniosły efektu. Kard. Stefan Wyszyński zdecydował się w 1979 roku konsekrować na warszawskim Rakowcu kościół parafialny pod wezwaniem Opatrzności Bożej, traktując to jako "próbę zastąpienia wielkiej obietnicy” [4]. Idea została podjęta na nowo przez prymasa kard. Józefa Glempa w 1982 roku, m.in. w projekcie zabudowy tzw. Placu Puławskiego [3]. W 1996 roku kard. Józef Glemp zaproponował również przekształcenie na Świątynię Opatrzności kościoła św. Aleksandra na pl. Trzech Krzyży. W 1998 roku budowę poparła Rada m.st. Warszawy, Konferencja Episkopatu Polski, Sejm RP i Senat RP [2]. Prymas Polski, Konferencja Episkopatu Polski i Archidiecezja Warszawska Kościoła Rzymskokatolickiego powołały Fundację Budowy Świątyni Opatrzności Bożej [12].

Jako nową lokalizację wyznaczono Pola Wilanowskie. 2 maja 1999 roku na terenie przeznaczonym pod budowę świątyni uroczyście umieszczono i pobłogosławiono siedmiometrowy krzyż [2]. Procesje przybyłe z czterech świątyń symbolizowały Cztery Drogi do Wolności Narodu Polskiego [1]. 13 czerwca 1999 roku papież Jan Paweł II poświęcił kamień węgielny pod budowę świątyni [2], a podczas przelotu helikopterem nad placem budowy pobłogosławił teren. Jednocześnie prowadzone były rozmowy z użytkownikami wieczystymi terenów działki wyznaczonej pod budowę świątyni. Plac pod budowę świątyni przeszedł w użytkowanie wieczyste Archidiecezji warszawskiej w grudniu 2000 roku [1].

Jesienią 1999 roku ogłoszony został konkurs architektoniczny przygotowany we współpracy ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich [2]. W 2000 roku nadesłano 101 prac [18]. Pierwsze nagrody otrzymały prace trzech zespołów: Marka Budzyńskiego, Jerzego Szczepanika-Dzikowskiego (pracownia JEMS Architekci) oraz zespołu Wojciecha i Lecha Szymborskich. Spośród nich prymas wybrał projekt zgłoszony przez Marka Budzyńskiego [2].

Projekt Marka Budzyńskiego

Praca Budzyńskiego przedstawiała kościół jako symboliczną górę, zwieńczoną kryształowym świetlikiem. Praca wyróżniała się powiązaniem pomnikowej skali z romantycznym założeniem krajobrazowym, uwzględniającym polską tożsamość narodową. Projekt zyskał liczne pochwały środowiska artystycznego, natomiast krytycznie przyjęło go duchowieństwo. Ks. prof. Andrzej Luft stwierdził, że projekt swoim kształtem przypomina słowiański kurhan lub egipską piramidę. Pod wpływem krytyki Fundacja Budowy Świątyni odstąpiła od realizacji. Decyzję uzasadniano kosztami planowanego przedsięwzięcia [2]. Argumentem było duże skomplikowanie i kosztowność zaproponowanych rozwiązań oraz brak chęci porozumienia z Fundacją Budowy Świątyni Opatrzności Bożej ze strony architekta [9].

W lipcu 2001 zarząd Fundacji ogłosił drugi konkurs, tym razem zamknięty, do którego zaproszono siedem zespołów architektonicznych. W warunkach konkursu znalazł się szereg szczegółowych życzeń, m.in. by projektowana świątynia przypominała projekt Jakuba Kubickiego. Wybrano projekt zespołu Wojciecha i Lecha Szymborskich [2] w 2002 roku [18]. Projekt architektoniczny został jednak skrytykowany, a mieszkańcy nazywają świątynię „gigantyczną wyciskarką do cytryn” [33] albo "silosem".

W 2002 roku Zarząd Fundacji zlecił firmie Melwodprojekt opracowanie projektu odwodnienia oraz operatu wodnoprawnego. Równolegle Rada Gminy Wilanów podjęła uchwałę dotyczącą podwyższenia Świątyni do wysokości 75 metrów, a teren został wyłączony z upraw rolnych [1]. W latach 2001-2007 powstawało obok Miasteczko Wilanów, największa, kompleksowo zaprojektowana i realizowana inwestycja urbanistyczna w Polsce po 1989 roku, zajmująca 169 ha [40].

W 2002 roku Prymas Polski kard. Józef Glemp wmurował kamień węgielny w miejscu planowanego ołtarza. Kamień węgielny składał się z trzech części umieszczonych w specjalnej szkatule [2]. W jednej z nich znajdował się kamień węgielny z budowy Świątyni Świętej Opatrzności Bożej z 1792 roku, w drugiej kamień z warszawskiej archikatedry, w trzeciej zaś kamień z Jasnej Góry [14]. Podczas uroczystości jako dar ołtarza został złożony Różaniec wykonany z kul armatnich. Wieńczył go Krzyż Warszawski, który kiedyś stał w kaplicy zamkowej [1].

Budowa Świątyni Opatrzności Bożej

W grudniu 2002 roku wykonawca, firma Z. Marciniak S.A. ogrodził plac budowy, uporządkował teren oraz przygotował zaplecze budowy [1]. Planowano, że kościół i budynek administracyjno-duszpasterski zostaną oddane w stanie surowym pod koniec 2004 roku. Całkowity koszt przewidziano na około 100-110 mln złotych, które miały być zebrane przez Polaków [18].

W styczniu 2003 roku prezydent Warszawy Lech Kaczyński przekazał prymasowi Józefowi Glempowi pozwolenie na budowę świątyni wraz z obiektami towarzyszącymi, a w lutym rozpoczęły się właściwe prace budowlane [2].

Ponieważ podłoże obniżyło swój poziom o 30 cm, uruchomiono zestaw igłofiltrów do obniżenia zwierciadła wody. W 2003 roku postawiono najwyższy z czterech żurawi (mający 73 metry). Wykonano również betonowanie pierwszej części płyty fundamentowej i przystąpiono do wykonywania ścian pylonów świątyni [18].

W 2004 roku trwały prace w wielofunkcyjnym Domu Parafialnym, w którym na parterze znajdują się sale konferencyjne, zaplecze kuchenne, refektarz, a na piętrach pokoje gościnne i część mieszkalna. W obiekcie ma zostać zorganizowana opieka dzienna nad ludźmi starszymi lub przychodnia zdrowia. W grudniu obiekt uzyskał stan surowy otwarty [18].

W latach 2002-2004 udało się zrealizować w stanie surowym kościół dolny oraz kaplicę, w której odbywały się msze [38]. Ponieważ przerwa technologiczna mogła zostać zrobiona na wysokości 26 metrów [18], prace budowlane zostały przerwane w 2004 roku i wznowione w roku 2008 po powołaniu przez kard. Kazimierza Nycza, nowego metropolitę warszawskiego, Centrum Opatrzności Bożej, które zgromadziło odpowiednie fundusze na budowę [14].

W 2008 roku rozpoczęto prace przy ciągach komunikacyjnych części muzealnej, która znajduje się na wysokości 26 m nad nawą boczną. Archidiecezja Warszawska podpisała umowę z firmą budowlaną Warbud S.A. na wykonanie na tej wysokości robót żelbetowych. Pod koniec roku został wylany strop podłogowy oraz zaczęto budowę ścian obwodowych o wysokości 8 metrów [25]. Część muzealna została połączona z tarasem widokowym mieszczącym się na wysokości 34 metrów nad ziemią. Pochylnie ograniczone zostały od wewnątrz ścianami pierścieniowymi, stanowiącymi podstawę przyszłej kopuły [24]. W drugim etapie prac w części kulturalno-muzealnej, wykonana została ściana podporowa, przypominająca wydęty żagiel. Ściana znajduje się na wysokości od 9 do 34 metrów. Wykonane zostały także dwa frontowe żelbetowe pylony (wieże) między nawą główną, a przestrzenią muzealną. W pylonach zostały umieszczone szyby wind i klatki schodowe [24].

Na początku 2009 roku ogłoszono przetarg na Muzeum Jana Pawła II i Kardynała Stefana Wyszyńskiego. W skład komisji konkursowej weszli m.in. specjaliści z Watykanu i dyrektorzy interaktywnych muzeów. O wyborze miały przesądzić walory artystyczne i innowacyjność [37].

W latach 2009-2010 trwały prace konstrukcyjne czterech „mostów” o długości 42 m. To korytarze, łączące klatki schodowe na poziomie muzeum. Zostały one wylane 2 metry nad ziemią i podciągnięte na wysokość 26 metrów za pomocą systemu siłowników hydraulicznych. Była to jedna z najbardziej skomplikowanych operacji konstrukcyjnych w Europie, porównywalna z budową piramid. Mosty stanowią ostatni duży element żelbetowej konstrukcji Centrum Opatrzności Bożej. Podniesione do góry tworzą z czterema wieżami kształt greckiego krzyża. Każdy most ma szerokość 4.9 metra, wysokość 4.8 metra i waży 760 ton. Będą w przyszłości przestrzeniami na zaplecze techniczne Muzeum Jana Pawła II i Stefana Kardynała Wyszyńskiego, z wentylacją, klimatyzacją oraz magazynami [24]. Pylony oraz mosty zabudowano jasnym granitem [27].

W lipcu 2010 roku zakończono budowę żelbetowej części kopuły, a w styczniu 2011 roku części stalowej. 18 lutego 2011 roku na szczycie kopuły został ustawiony krzyż. Ustawienie krzyża na kopule oznaczało zakończenie tzw. stanu surowego otwartego [22].

W 2011 roku rozpoczęto prace wykończeniowe wewnątrz budynku i oddano do użytku Panteon Wielkich Polaków, rozbudowano też infrastrukturę dojazdową. Prowadzono prace nad systemem odprowadzania wody deszczowej z kopuły, klatkami schodowymi i windami [2].

W 2012 roku kopuła została ocieplona wełną mineralną o grubości 20 cm, a następnie położona została na nią ognioodporna płyta OSB. Na końcu została pokryta blachą miedzianą [26]. Okładanie miedzią grzebienia kopuły realizowane było przez firmę Doraco. Pokrycie kopuły zostało wsparte przez Fundację Polska Miedź, należącą do KGHM [27]. Prezent od KGHM jest wart ok. 700 tys. zł [33]. Łączniki użyte do budowy zostały wykonane z blachy nierdzewnej [27].

Elewacja została wykonana z granitu pochodzącego z kopalni Zimnik w Strzegomiu przez firmę Wolski [27]. W 2014 roku powstały granitowe schody frontowe, na podbudowie żelbetowej. Schody tworzy 10 stopni o szerokości 35 cm. Są one rozciągnięte po łuku na długość 42 metrów. Utwardzono teren, by w przyszłym roku było możliwe ułożenie granitowego placu. Rozpoczął się również montaż okien [28].

W 2015 roku zostały zrealizowane prace konstrukcyjne przy prezbiterium, chórze oraz konstrukcje stalowe portali północnego i zachodniego, w których docelowo znajdą się przeszklenia i drzwi. W prezbiterium, na łuku blisko 19 metrów, wylane zostały 5-stopniowe schody, które prowadzą do ołtarza. Pod podłogą prezbiterium wybudowano 45 ścianek, którą poprawiają akustykę. Na powierzchni blisko 400 m2 prezbiterium koncelebrę może sprawować jednocześnie kilkudziesięciu kapłanów. Naprzeciw ołtarza, na wysokości 9.5 metra, została wylana posadzka chóru, który mieści jednocześnie organy, orkiestrę symfoniczną i kilkuset chórzystów. Łączna powierzchnia chóru to ponad 300 m2. Dzięki wygłuszeniu kopuły, dźwięki przedostają się do znajdującego się powyżej muzeum [21]. Zamontowane zostało ogrzewanie podłogowe i systemy wentylacji. Częściowo zostały wykonane prace nad oświetleniem i akustyką. Świątyni Opatrzności Bożej kosztowała 160 mln zł, nie licząc Muzeum Jana Pawła II, na które przeznaczono 60 mln zł (2008 – 30 mln, 2012 – 4 mln, 2013 – 4 mln, 2014 – 6 mln, 2015 – 16 mln) [4].

Ceremonia otwarcia odbyła się 11 listopada 2016 roku. Koncelebrze przewodniczył Prymas Polski abp Wojciech Polak, a homilię wygłosił przewodniczący Konferencji Episkopatu abp Stanisław Gądecki. W Mszy św. wzięli udział przedstawiciele najwyższych władz Rzeczypospolitej z prezydentem Andrzejem Dudą, Marszałkami Sejmu i Senatu oraz premier Beatą Szydło na czele [14].

W 2017 roku Świątynia Opatrzności Bożej została wybrana najbrzydszym budynkiem roku w plebiscycie Makabryła 2016.