Na terenie Ośrodka Jasnogórskiej Matki Kościoła (ul. Świerkowa #4, zwany Jasną Górką) znajduje się dom główny Instytutu Prymasa Wyszyńskiego, dom Instytutu Prymasowskiego z archiwum, kaplica pod wezwaniem Jasnogórskiej Matki Kościoła, dom rekolekcyjny przy bramie od północy oraz duży teren z parkiem i alejkami [16]. W ogrodzie można spacerować aleją lipową (którą często wędrował kard. Wyszyński) [10]. Na terenie posesji rozmieszczone są liczne rzeźby religijne, m.in. figura św. Anny z Maryją [5], kapliczki różańcowe czy drewniana droga krzyżowa w zagajniku z 2016 roku.
Instytut Prymasa Wyszyńskiego
Instytut Prymasa Wyszyńskiego to instytut świecki będący wspólnotą chrześcijańską. Jego działalnością jest upowszechnianie myśli kard. Stefan Wyszyńskiego [4]. Domy Instytutu znajdują się w Warszawie-Choszczówce i Częstochowie. Instytut współpracuje z Ruchem Apostolskim Rodziny Rodzin i wspólnotą Pomocników Matki Kościoła, z Kręgiem Przyjaciół Prymasa Tysiąclecia (istniejącym od 1993 roku [17]) [9], z Fundacją Dziedzictwo Stefana Kardynała Wyszyńskiego (istniejącą od 1999 roku) [17], kieruje sekretariatem misyjnym ośrodka dla trędowatych w Jeevodaya w Indiach (od 1993 roku [16]) [9].
Historia Instytutu Stefana Wyszyńskiego sięga II wojny światowej. Został on założony w 1942 roku przez Marię Okońską, która pragnęła odrodzenia Ojczyzny i opracowała program tzw. Miasta Dziewcząt [5]. Miało gromadzić kobiety z wszystkich grup społecznych, aby były później apostołkami w swoich środowiskach. Powstał jeden program edukacyjny, planowano dedykowane szkoły, szpitale, teatry, gdzie panuje wzajemna miłość i duch jedności na wzór chrześcijańskich wspólnot monastycznych [9]. Pierwsze spotkanie założycielek odbyło się 26 sierpnia 1942 roku w Szymanowie pod Warszawą. Nie miały one wówczas świadomości, że to dzień święta Matki Bożej [4]. Grupę stworzyło osiem kobiet (Maria Okońska, Hanna Iłowiecka, Zofia Daremniak, Maria Wanatowska, Janina Piasecka, Wanda Kupczyńska, Telimena Pietraszun oraz Maryla Kurowska), dlatego nazwały się Ósemką. Każda z członkiń grupy wylosowała kartkę z jednym z ośmiu błogosławieństw, które miało stać się wskazaniem na całe życie (do dzisiaj nowe członkinie wybierają sobie jedno przewodnie błogosławieństwo) [9]. Ósemka spotykała się raz w miesiącu na nocną modlitwę, czuwanie i rozmowy o Mieście Dziewcząt. Pierwszym miejscem spotkań był dom rodzinny Okońskiej przy ul. Grochowskiej [9]. Z grupy pierwszych ośmiu dziewcząt w Instytucie pozostało pięć, dwie wyszły za mąż, a jedna wstąpiła do Karmelu [17].
W Laskach 1 października 1942 roku [17] spotkały ks. Stefana Wyszyńskiego, który [5] 10 sierpnia 1943 roku [21] stał się „Ojcem” i kierownikiem duchowym inicjatywy [5]. Głosił rekolekcje oraz wykłady z katolickiej nauki społecznej, spowiadał, rozmawiał, proponował studia z myślą o Mieście Dziewcząt (pedagogikę, medycynę, psychologię) [21]. Dzień ten przyjmuje się za datę założenia Instytutu [17]. Zespół założycielski, tzw. Trio, stanowiły trzy dziewczyny: Maria Okońska, Maria Wantowska i Janina Michalska [21].
Po II wojnie światowej dziewczęta dotarły na Jasną Górę, początkowo pracowały u Sióstr Zmartwychwstanek później w klasztorze paulińskim. 26 sierpnia 1945 roku trzy pierwsze dziewczyny złożyły przyrzeczenia oddania się na całkowitą służbę Bogu [21].
W 1946 roku rozpoczęły jawną pracę wśród młodzieży maturalnej i akademickiej, prowadząc letnie i zimowe obozy. Wkrótce wzmogło się prześladowanie Kościoła i ich działalnością zainteresował się UB [21]. W raporcie z 1948 roku dotyczącym operacji o kryptonimie Apostołki, wymierzonej w Ósemkę, oficer prowadzący stwierdził, że rozpracowanie sprawy natrafia na trudności ze względu na specyficzny hermetyczny charakter grupy [9]. W 1948 roku Maria Okońska została aresztowana przez UB za działalność duszpasterską i organizowanie obozów. Wyszła na wolność po ponad czterech miesiącach więzienia, dzięki interwencji Wyszyńskiego, wówczas biskupa lubelskiego [2].
W warunkach komunistycznej Polski nie było szans na tworzenie idei Miasta Dziewcząt. Dziewczyny zaoferowały posługę dla kard. Wyszyńskiego, który został prymasem Polski. Gdy w 1953 roku został on aresztowany [4] Okońska wyjechała na Jasną Górę i przed Cudownym Obrazem Matki Bożej modliła się o jego uwolnienie i o wolność Kościoła w Polsce. Przez ponad dwa lata była więźniem Maryi w intencji Prymasa (obecnie każda członkini zaczyna tak na Jasnej Górze swój nowicjat) [9]. Cała trójka odwiedzała uwięzionego kard. Wyszyńskiego w Komańczy, ostatnim miejscu jego odosobnienia. Okońska zachęcała go do napisania Jasnogórskich Ślubów Narodu, a gdy tekst był gotowy, w tajemnicy przed władzami zorganizowała uroczystość złożenia ślubów przez naród. 26 sierpnia 1956 roku około miliona wiernych złożyło śluby na Jasnej Górze, a uwięziony Prymas składał je w Komańczy. Okońska była wówczas jedynym świadkiem [2].
W tym czasie wspólnota otrzymała nazwę Instytut Pomocnic Maryi Jasnogórskiej [21].
Po uwolnieniu w 1956 roku z więzienia idea Miasta Dziewcząt przekształciła się na Miasto Boże (Civitas Dei) [4]. 3 maja 1957 roku równolegle powstał Instytut Prymasowski Ślubów Narodu na Jasnej Górze [16]. Członkinie Instytutu odegrały istotną rolę podczas Wielkiej Nowenny w latach 1957-1966 oraz w czasie Milenium Chrztu Polski 1966 roku [9]. Wygłaszały prelekcje, przepisywały teksty, organizowały pielgrzymki, prowadziły katechezy w szkołach [21].
Przez lata Instytut Pomocnic Maryi Jasnogórskiej pozostawał pod osobistą opieką prymasa Wyszyńskiego i w momencie jego śmierci okazało się, że nie ma kanonicznego zatwierdzenia [17]. Maria Okońska zwróciła się z prośbą i w 1988 roku kard. Józef Glemp zatwierdził Instytut na prawie diecezjalnym [5].
3 lipca 1993 roku Instytut Prymasowski Ślubów Narodu został przekształcony w Instytut Prymasowski Stefana Kardynała Wyszyńskiego [21], powołany do zabezpieczenia i upowszechniania dziedzictwa Prymasa Tysiąclecia [16]. Instytut posiada prawa autorskie do ok. 12 tys. tekstów kard. Wyszyńskiego, prowadzi wydawnictwo Soli Deo oraz księgarnię. Pracują w nim 104 osoby [17].
W 1996 roku Maria Okońska przestała być generalną, a na tę funkcję wybrano Annę Rastawicką [17].
31 maja 1998 roku [21] Instytut Pomocnic Maryi Jasnogórskiej został zatwierdzony na prawie papieskim przez Jana Pawła II [17]. Papież zasugerował też zmianę nazwy, gdy w 2005 roku Maria Okońska przedstawiła mu ją, Papież złapał się za głowę i powiedział „Kto to spamięta? Nazwijcie się po prostu Instytutem Prymasa Wyszyńskiego [4][21]. Otrzymał tę nazwę w 2006 roku [2].
W 2007 roku otrzymał medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis nadawany przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego [11], a w 2009 roku Maria Okońska została odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski [2]. Zmarła 6 maja 2013 roku w Częstochowie [20].
Od 2019 roku w Ośrodku mieści się siedziba Stowarzyszenia Przyjaciół Szkół im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego [19].
Dom główny z kaplicą
Dom Instytutu pod względem architektonicznym jest typowym budynkiem mieszkalnym [5]. Do dyspozycji gości w nim oraz w domu rekolekcyjnym jest kaplica, jadalnia, sala spotkań na ok. 100 osób, 15 pokoi 3-4 osobowych, możliwość korzystania z kuchni i parking [21]
Na parterze znajduje się kaplica, którą kard. Wyszyński poświęcił w sierpniu 1969 roku [1]. Jest w niej obraz Matki Bożej Częstochowskiej, namalowany przez Wandę Zagórską z Częstochowy [6]. Kaplica jest m.in. miejscem konferencji pań z Instytutu [1].
Na pierwszym piętrze znajduje się pokój, który zajmował kard. Wyszyński [15]. Do dziś pozostaje w niezmienionym stanie, w jakim opuścił on go 30 marca 1981 roku. Wystrój jest skromny [7]. Jest tu duże biurko, stolik na gazety [10], podręczna biblioteczka, w której są m.in. dzieła religijne i rozprawy Karola Marksa. Na ścianach wisi m.in. pejzaż górski namalowany przez jednego z krewnych i nad tapczanem prawosławna ikona Matki Boskiej Włodzimierskiej [7]. Jest też na biurku wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej [7], który kard. Wyszyński otrzymał w 1961 roku [15] i towarzyszył mu on przy wyborze czterech papieży: Jana XXIII, Pawła VI, Jana Pawła I oraz Jana Pawła II. Jest to kopia obrazu nawiedzenia, namalowanego przez prof. Leonarda Torwirta. Z tyłu na płótnie zapisane są najważniejsze wydarzenia [7]. W sąsiednim pokoju urządzono niewielkie muzeum Prymasa Tysiąclecia. Są tu m.in. sutanna, ornat [15], piuska Jana Pawła II, różaniec [7] i książki z dedykacjami od papieża Pawła VI czy kapelusz góralski i ciupaga ofiarowane przez górali z Bachledówki [15].
W domu jest również pokój Marii Okońskiej z licznymi pamiątkami [6].
Przy drzwiach wejściowych do budynku jest tablica upamiętniająca kard. Wyszyńskiego [13]. Między nim i kaplicą 20 września 2014 roku został odsłonięty pomnik przedstawiający głowę Stefana Kardynała Wyszyńskiego, wykonany według projektu prof. Jana Kucza. Poświęcenia dokonał abp Henryk Hoser [22]. Nieco dalej stoi krzyż.
Kaplica pw. Jasnogórskiej Matki Kościoła
Kaplica pod wezwaniem Jasnogórskiej Matki Kościoła wcześniej była czteroizbowym domem sołtysa [12] z zaprzyjaźnionej rodziny Ceberków [18], mieszkającego na Kurpiach Białych [12] w miejscowości Zalas [5]. Dom został zbudowany pod koniec lat 40-tych XX wieku [18]. Został rozebrany i dzięki znajomościom Janiny Michalskiej przyjechał do Warszawy 22 lipca 1973 roku [12]. Rozbiórką kierował ten sam mistrz, który go stawiał, cieśla Bogdański z Łysych [18].
Dzień przewozu wybrano celowo, 22 lipca był jednym z największych świąt PRL i milicjanci oraz urzędnicy mieli wolne (niektóre źródła błędnie podają, że wówczas Warszawę odwiedził Breżniew i wszyscy pilnowali jego bezpieczeństwa [12]) [19]. Ówczesne prawo budowlane zakazywało rozbiórki, więc w ciągu doby złożono drewniane ściany i dach (fundamenty przygotowano wcześniej, w podmurówce znalazł się kamień węgielny z Lourdes, poświęcony przez kard. Wyszyńskiego [12]). Tym samym kaplica powstała, zanim władze dowiedziały się o samowoli. Została poświęcona przez kard. Wyszyńskiego [10] 21 sierpnia 1975 roku [12]. Ten wielokrotnie odprawiał w niej mszę świętą oraz wygłaszał kazania [10]. Potocznie nazywana jest Kaplicą Prymasowską [1] albo Prymasówką [8].
Kaplica jest jednym z dziewięciu drewnianych obiektów sakralnych prawego brzegu Warszawy (pięciu kościołów i czterech dzwonnic) [13]. Charakterystyczne są kurpiowskie szparogi na szczycie kaplicy oraz bogato rzeźbione obramowania okien i drzwi. Jest na podmurówce, a jej balkon został zaprojektowany przez kard. Wyszyńskiego [5].
Wnętrze kaplicy przypomina drewniany wiejski kościółek. W ołtarzu znajduje się drewniany krzyż na którym w centrum umieszczona jest rzeźba odlana z mosiądzu [10] przez gdańskich stoczniowców [12] przedstawiająca ukrzyżowanego Chrystusa i stojącą u Jego boku Matkę Bożą podtrzymującą zwisające Ciało Syna. Autorką jest Elżbieta Szczodrowska. Po lewej stronie wisi obraz Matki Bożej Częstochowskiej podarowany przez Komisję Maryjną. Stacje Drogi krzyżowej, obraz Chrystus Zmartwychwstały i tryptyk poświęcony Trójcy Przenajświętszej to malowidła na szkle autorstwa Eweliny Pęksowej. Uwagę przyciągają także trzy gobeliny przedstawiające Boże Narodzenie, Ostatnią Wieczerzę i Ukrzyżowanie, które zostały wykonane przez Marię Węgrzyniak-Szczepkowską (aby pomóc biednym zdolnym studentom, kard. Wyszyński często kupował ich dzieła [3]). Pod kaplicą znalazła się sala spotkań, tzw. Wieczernik, z kominkiem [10].
Kard. Wyszyński często rozmawiał z sąsiadami, którzy zgłaszali, że najbliższy kościół jest oddalony o pięć kilometrów. Dlatego też w pierwszą niedzielę adwentu 1978 roku zaprosił mieszkańców Choszczówki do uczestnictwa we mszach świętych. Te odprawiane są do dziś, w niedzielę o 10:30 [12].
Archiwum
Częścią ośrodka jest archiwum Instytutu. Są w nim przechowywane liczne prymasowskie notatki, rękopisy (w tym 10 tysięcy stron autoryzowanych maszynopisów [4[), kalendarze oraz tysiące taśm z oryginalnymi nagraniami (najpierw były to notatki przemówień, później został zakupiony wielki, szpulowy UHER [4]). Zgromadzono też ponad 26 tys. zdjęć [7].
