Kościół pw. św. Elżbiety leży przy ul. Przyczółkowej #29. Jest to jednocześnie Sanktuarium Matki Bożej Tęskniącej [19].

Kościół jest siedzibą parafii św. Elżbiety Turyńskiej (Węgierskiej) [19]. Parafia należy do dekanatu ursynowskiego Archidiecezji Warszawskiej [3]. Obok dnia św. Elżbiety Węgierskiej jako drugie święto parafialne obchodzony jest kult Trójcy Świętej [7]. Parafię zamieszkuje około 3000 wiernych [23]. Dom parafialny znajduje się po przeciwnej stronie ul. Przyczółkowej, pod numerem 56 [23].

Wśród proboszczów byli m.in. Hieronim Kozietulski, Marcin Szyszka (1709-1732), Stanisław Antoni Królikiewicz (1732-), Jan Paweł Woronicz (1803-1815), Fr. Dąbrowski, Wojciech Wyszyński, Antoni Gniazdowski, Emil Tymieniecki (1904-1908), Antoni Lipski, Teofil Mierzejewski (1921-), Józef Łazicki (1976-1983), Jan Świstak (1983-2008), Lech Sitek [21].

Świątynia

Świątynia jest budowlą barokową, trójnawową, zamkniętą prezbiterium [19]. Obecna fasada nawiązuje do wcześniejszych realizacji świątyni. Partia środkowa, trzyczęściowa i dwukondygnacyjna, podkreślona jest jednostronnie zdwojonymi pilastrami w wielkim porządku. Zwieńczona jest szczytem z parami pilastrów i centralnym owalnym oknem. Szczyt z metalowym krzyżem zamknięty trójkątnym przyczółkiem ujmują proste spływy zakończone cokołami z wazami. Główne wejście to portal w uszakowatym obramieniu zwieńczony trójkątnym przyczółkiem, nad którym prostokątna płycina zamknięta jest łukiem odcinkowym [17]. Fasadę zdobią cztery wnęki z umieszczonymi w nich posągami świętych, po dwa na każdej kondygnacji. Na dolnym poziomie znajduje się św. Paweł z laską i zwojem po prawej oraz św. Piotr z kluczami i księgą po lewej, natomiast na górnym poziomie są Józef z dzieciątkiem po prawej oraz Matka Boska po lewej [19]. Niższe partie boczne fasady z prostymi portalami zdobią po bokach pary pilastrów dźwigające szerokie belkowanie, nad którym proste spływy zakończone są cokołami z figurami patronów kościoła. Wszystkie otwory fasady zdobią profilowane opaski [17].

Elewacjom zewnętrznym zwieńczonym profilowanym gzymsem nadano elegancki, skromny wystrój. Ściany przepruwają duże prostokątne okna zamknięte łukiem odcinkowym. W części naw bocznych elewacje podkreślone są parami pilastrów, a naroża zamknięcia prezbiterium akcentują wysmukłe przełamane pilastry. Dachy kryte są blachą. Nad korpusem nawowym i nieco niższym prezbiterium dachy są dwuspadowe, a trójspadowy nad zamknięciem prezbiterium. Dach nawy wieńczy pośrodku dekoracyjna wieloboczna sygnaturka z hełmem. Nawy boczne, aneksy prezbiterium i znacznie niższe obejście kryją dachy pulpitowe [17].

Świątynia ma plan czteroprzęsłowej, trójnawowej bazyliki, z dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym prostą ścianą o skośnych narożach, ujętym po bokach aneksami skomunikowanymi trójbocznym obejściem. Wnętrze głównej nawy zostało rytmicznie podzielone wysokimi arkadami w ścianach zdobionych parami pilastrów, nad którymi belkowanie opasujące wnętrze i gurty sklepienia kolebkowego z lunetami. W nawach bocznych filary arkad zdobią proste lizeny przechodzące w gurty między partiami sklepienia krzyżowego. Od wschodu nad wydzielonym przedsionkiem znajduje się balkon chóru z organami [17].

Wyposażenie

Ołtarz główny jest drewniany, barokowy, znajduje się w nim obraz Matki Boskiej Tęskniącej [19], zasłaniany obrazem Trójcy Świętej [3]. Ołtarz z dwóch stron otaczają figury patronów Polski: św. Wojciecha (po lewej stronie [26]) i św. Stanisława [11].

Szczególnie cenne jest tabernakulum z karraryjskiego białego marmuru wykonane we Florencji na zamówienie kościoła św. Krzyża w Warszawie. Ponieważ nie pasowało do tamtejszego ołtarza, zostało zakupione przez parafian z Powsina i od 1918 roku znajduje się w mensie ołtarza głównego [9]. Wewnątrz wyłożone jest złotą blachą, zamykane drzwiczkami, na których płaskorzeźba przedstawia Matkę Bożą trzymającą Pana Jezusa po zdjęciu z krzyża na tle Rzymu i kopuły bazyliki św. Piotra [19].

Z lewej strony ołtarza głównego znajduje się Pieta w kryształowej osłonie [11].

W ołtarzach dwóch naw bocznych znajdują się obrazy być może pędzla Buchbindera. W prawej nawie znajduje się obraz Świętej Rodziny (z 1890 roku [19]), zwieńczony owalem z wizerunkiem św. Wincentego a Paulo. Na ołtarzu w lewej nawie umieszczono obraz św. Elżbiety Węgierskiej oraz w górnym owalu św. Jana Ewangelisty [11]. W mensie tego ołtarza przechowywane jest naczynie z relikwiami m.in. św. Elżbiety. Kiedy w latach 1995-1996 boczne ołtarze zostały poddane gruntownej renowacji, okazało się, że kapsuła aluminiowa zamknięta 12 lipca 1891 roku podczas konsekracji kościoła, ołtarza i relikwii ku czci św. Agnieszki, św. Pawła Pustelnika i św. Elżbiety nie przechowała dobrze relikwii. Były one pokryte grzybem i pleśnią, a po oczyszczeniu nie udało się wyodrębnić cząstek relikwii poszczególnych świętych [22]. W 2000 roku podjęte były próby sprowadzenia nowych relikwii św. Elżbiety, nie udało się jednak do nich dotrzeć [22].

Cennym zabytkiem świątyni jest XVIII-wieczna [11] barokowa ambona, która pamięta czasy Jana Pawła Woronicza [8]. Jest ona wykorzystywana w dalszym ciągu do czytania Ewangelii i głoszenia kazań. Ozdobą kościoła jest również XVIII-wieczna drewniana, złocona chrzcielnica [16].

Organy zbudowała w 1927 roku warszawska firma Braci Kamińskich, wykorzystując ocalałe resztki poprzednich, XVIII-wiecznych organów, zdewastowanych podczas I wojny światowej przez Rosjan. Mają one czternaście głosów i ponad 820 piszczałek. W 1993 roku instrument został poddany gruntownej konserwacji przez firmę, która go wykonała [20]. Jednym z wybitnych organistów był Tadeusz Walczewski, który w 1939 roku zastąpił Stefana Pindelskiego. Uczył chórzystów, założył scholę i orkiestrę młodzieżową, był nauczycielem muzyki w tutejszej szkole, sam komponował nowe utwory. W jego organistówce podczas okupacji przez dłuższy czas działała radiostacja (przeniesiona później do Piaseczna), a przyjeżdżający łącznik nadawał komunikaty do Londynu. Przez rok ukrywała się tu też Żydówka z warszawskiego getta [20].

W kościele znajdują się też obraz Narodzenia Pana Jezusa nieznanego autora, obraz św. Elżbiety Turyńskiej (dzieło Józefa Buchbindera), feretron z dwustronnie wymalowanymi na blasze obrazami św. Izydora oraz św. Rocha (przypisywany Wojciechowi Gersonowi) [19] czy ikona Matki Bożej Cierpiącej (Matki Bożej Nieustającej Pomocy), po której lewej stronie znajduje się archanioł Michał, a po prawej Gabriel [13]. Zabytkowa i wysokiej klasy jest też rzeźba Pana Jezusa Do Grobu Pańskiego, wykonana z jednego kawałka drewna lipowego, z doklejeniami barków. Dłutem wycięto litery H.B. oraz datę 1909. Dokładnie odzwierciedlono ręce, stopy, dłonie, tors i głowę [24]. Z kolei kościelne witraże pochodzą z lat 20-tych XX wieku [19].

Wizerunek Matki Bożej Tęskniącej

Wizerunek Matki Bożej Tęskniącej (zwanej Powsińską [10]) namalowany jest farbą olejną na płótnie lnianym o wymiarach 64×49.5 cm. Obraz nosi cechy malarstwa włoskiego [7]. Malowidło przedstawia Matkę Najświętszą z dłońmi złożonymi na piersiach. Jej oczy zapatrzone są w górę [10]. Nie wiadomo, co obraz przedstawia – czy jest to Zwiastowanie, Ukrzyżowanie czy moment przed Zaśnięciem. Bogactwo znaczeń było przyczyną nadania nazwy "Matka Boża Tęskniąca" [16].

Czas powstania określa się na pierwszą połowę XVII wieku. Obraz mógł wisieć już w pierwotnym, drewnianym kościele. Na pewno w 1675 roku był umieszczony w centralnym miejscu świątyni, a po bokach stały rzeźby patronów Królestwa Polskiego, Wojciecha i Stanisława. Miał też koronę srebrną, pozłacaną, podtrzymywaną przez dwóch aniołów [7] oraz sukienkę wykonaną metodą tłoczenia (repusowania) [27]. Już wtedy był wzmiankowany w dokumentach jako obdarzający łaskami [13].

Co najmniej od 1851 roku [1] wizerunek Maryi jest zasłaniany namalowanym na desce obrazem Trójcy Świętej [10]. Jest to kopia obrazu Rafaela, wykonana przez Józefa Buchbindera [11]. Obraz odsłaniany jest podczas nabożeństw majowych i październikowych oraz w niedziele, święta i uroczystości [7].

Prawdopodobnie przez 230 lat blaszana sukienka i pozostałe elementy obrazu nie uległy zmianie. Wiadomo, że w wigilię 1904 roku ks. Emil Tymieniecki ufundował nową szatę (obraz wówczas nie miał sukienki, zapewne została skradziona przez Rosjan). Sygnatury umieszczone na dole nowej srebrnej sukienki to NIP (Nagalski i Psyk) oraz znak przedstawiający uścisk dłoni oraz AP, głowa kobiety z diademem i cyfrą 84 (symbol probierni warszawskiej i próba srebra) [27].

W 1975 roku przeprowadzono restaurację obrazu i obdarowano go nową sukienką, zasłaniającą całą postać i wydobywającą z tła jedynie twarz i dłonie [7].

28 czerwca 1998 roku obraz otrzymał koronę od Jana Pawła II, wykonaną według projektu prof. Wojciecha Kurpika. Jak dawniej jest ona podtrzymywana przez dwa anioły. Trzykrotnie powtórzona lilia to znak czystości, dwie sterczynki między liliami są znakiem natury boskiej i ludzkiej, siedem czerwonych kamieni na obręczy korony przypomina siedem boleści Maryi, a dwanaście pereł na kabłąkach korony nawiązuje do wieńca z dwunastu gwiazd, opisanego w Apokalipsie. Koronę nałożył kard. Józef Glemp [7]. Obraz jest czwartym w archidiecezji warszawskiej wizerunkiem Najświętszej Marii Panny uroczyście koronowanym za zgodą Stolicy Apostolskiej [11]. Podczas koronacji ołtarz przygotowali żołnierze Nadwiślańskiej Jednostki Wojskowej, a w uroczystości wzięli udział Maciej Płażyński, Maciej Gilecki, Marcin Święcicki, Paweł Barański ludzi nauki, artyści, kombatanci, dwunastu biskupów, ponad 100 księży oraz klerycy, a także p. Zofia z Bielawy i p. Agnieszka z Warszawy, uzdrowione dzięki modlitwom do Matki Bożej Tęskniącej. W uroczystości uczestniczyło ponad 12 tys. ludzi [28].

Obok kościoła znajduje się neobarokowa dzwonnica z 1921 (1922 [1]) roku [19], włączona od południowego wschodu w bieg ogrodzenia, projektu Józefa Dziekońskiego, również objęta ochroną konserwatorską [17]. Wiszą w niej dzwony poświęcone w 1924 roku przez bpa Stanisława Galia, a zakupione przez księdza Mierzejewskiego (poprzednie przepadły podczas wojny) [1]. Samo ogrodzenie współgra z architekturą kościoła. Jest to niski mur z bramami i furtkami [19].

Plebania

Poprzednia plebania została zbudowana w latach 1907-1908 [18]. Drewniana, kryta gontem, została rozebrana wiosną 1999 roku. W jej miejscu wybudowano obecny budynek. Został on poświęcony w 2002 roku [15]. W 2003 roku przed nową plebanią wymurowano cztery słupki z klinkieru, na których wsparto kopertowy dach i wstawiono elektrycznie otwieraną bramę wejściową [23].

W holu nowej plebanii wisi dużych rozmiarów obraz olejny, który przedstawia starą plebanię, namalowany przez Andrzeja Remisiewicza (artysta nie widział jednak nigdy budynku). Na ścianie półpiętra została zawieszona jedna z dwóch kopii portretu Jana Pawła Woronicza, sporządzonych przez konserwator Marię Wodzińską. Pierwsza, wykonana w 1998 roku, znajduje się w zakrystii kościoła. Ta znajdująca się na plebanii powstała w 2002 roku [15].

Dom Pracy Twórczej

W budynku starej plebanii, przy ul. Ptysiowej #3 od 15 stycznia 2006 roku działa Dom Pracy Twórczej, filia Centrum Kultury Wilanów. Jest to miejsce kultywujące tradycje społeczności lokalnej, m.in. Dożynki, Dzień Dyni czy Powsińskie Wieczornice. Są tu dwie pracownie etnograficzne: Powsinianie oraz Grupa 30+. Młodzież przychodzi ćwiczyć tu na siłowni, grać w ping-ponga, tańczyć i rozmawiać o swoich problemach. 23 stycznia 2006 roku zainaugurował działalność Klub Seniora [5][32].

Figura Wigwanda

27 czerwca 2010 roku odsłonięto przy świątyni figurę rycerza Wiganda Ciołka, której autorem jest Jerzy Sikorski. Rycerz trzyma w ręku miniaturę powsińskiej świątyni i wspiera się o tarczę z rodowym herbem Ciołek. Podobno rzeźbiarz umieścił na obliczu Wiganda swoją twarz z czasów młodości [4].

Droga Krzyżowa

Pomysł stworzenia Drogi Krzyżowej [29] wokół kościoła i Domu Pracy Twórczej [31] pojawił się w dniu koronacji Matki Bożej Tęskniącej. Organizacją zajęli się proboszcz ks. Lech Sitek i dyrektor Centrum Kultury Wilanów Robert Woźniak. Został ogrodzony cały teren i rozpisano konkurs na zagospodarowanie zadrzewionego obszaru do ul. Andrutowej (I miejsce nie zostało jednak przyznane [31]). Wykonania czternastu stacji w podjął się parafianin, rzeźbiarz Tadeusz Broda [29]. Każda z rzeźb o wadze ok. 300 kg, ma zawierać płaskorzeźbę wykonaną w drewnie lipowym oraz elementy mocujące, wykonane z twardego drewna akacjowego [30]. Koszt inwestycji oszacowano na 150 tys. zł, a czas pracy na ok. dwa lata [29].

Dość długo uważano, że kościół w tym miejscu istniał od 1098 roku (ta data figuruje w odpisie aktu erekcji). Od połowy XX wieku przyjmuje się, że parafia istnieje od 1398 roku [1].

Pierwsze wzmianki o Powsinie (wsi Powsino) pochodzą z połowy XIII wieku. Właścicielem Powsina, należącego do parafii w Milanowie (obecnie Wilanowie) był Bogusza Miecławic z rodu Doliwów. W 1258 roku zapisał majątek katedrze włocławskiej. 13 sierpnia 1282 (1283 [4]) roku ordynariusz diecezji kujawsko-pomorskiej, biskup Albierz (Albertus [4]), wymienił się Powsinem w zamian za wieś Szawłowice z Mikołajem z rodu Ciołków [7], kasztelanem wiskim [4].

W 1396 roku zmarł kolejny właściciel Powsina, kasztelan Andrzej Ciołek, pozostawiając rodowe dobra żonie Elżbiecie oraz synom (podawane są różne imiona): Wigandowi, Andrzejowi i Klemensowi [4] oraz Stanisławowi [25]. Wdowa za radą synów ufundowała kościół dla wspomożenia duszy męża i przyjaciół [7]. W 1398 roku pierwsza, drewniana świątynia była gotowa, a jej patronem został święty Andrzej Apostoł. 28 czerwca 1410 roku została erygowana przy kościele parafia pod wezwaniem świętej Elżbiety Węgierskiej [4]. Ordynariusz poznański Wojciech Jastrzębiec (Mikołaj [1]) odłączył od parafii milanowskiej wsie Powsino, Jeziorna i Lisy, przypisując je do nowego kościoła [7]. Jednym z pierwszych proboszczów parafii był ks. Hieronim Kozietulski [19].

Przez kilka stuleci świątynia była drewniana, jednak nie wiadomo ile razy została przebudowana. Zapewne dość wcześnie dodano murowane prezbiterium [1]. Kościół został zapewne zniszczony podczas potopu szwedzkiego [7], a w 1675 roku rozpoczęto wznoszenie nowego, drewnianego kościoła z murowaną zakrystią pod zachowanym wezwaniem św. Andrzeja Apostoła [19]. Odbudowy jednak nie dokończono. Już wówczas w ołtarzu znajdował się wizerunek Matki Bożej Tęskniącej [7].

Kolejni Ciołkowie przyjęli przydomek Powsińscy, a Powsino pozostawało w ich rękach aż do 1677 roku, kiedy sprzedali osadę Janowi III Sobieskiemu. Król osiedlił tu Turków i Tatarów [4] włączając dobra do klucza wilanowskiego. W 1720 roku włości nabyła w przetargu Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska i rozpoczęła budowę murowanej świątyni (plany takie miała co najmniej od wiosny 1719 roku) [1]. Być może nakłonił ją do tego proboszcz Marcin Szyszka [19]. Autor projektu architektonicznego nie jest znany, mógł to być Giovanni Spazzio. Prace budowlane rozpoczął Józef Fontana w połowie 1726 roku i trwały one do 1728 roku [1]. Fontana zbudował świątynię murowaną, jednonawową, dwuprzęsłową z zamkniętym trójbocznie prezbiterium ujętym po bokach aneksami, o klasycyzującej fasadzie poprzedzonej niską podłużną kruchtą (obie zwieńczone trójkątnymi szczytami) [17]. Frontową fasadę zwieńczono figurą Św. Jana Nepomucena [1]. Na mensie ołtarzowej umieszczono tabernakulum z białego karraryjskiego marmuru [7].

Grunty były przez pewien czas w posiadaniu Augusta II, po czym przeszły do Marii Zofii z Sieniawskich Denhoffowej. W 1755 roku miała miejsce powtórna konsekracja przez biskupa inflanckiego Antoniego Kazimierza Ostrowskiego. Odtąd świątynia pozostaje pod wezwaniem św. Elżbiety [1].

Proboszcz Stanisław Królikiewicz założył w połowie XVIII wieku parafii powsińskiej Bractwo Trójcy Świętej. W 1822 roku zostało ono oficjalnie uznane bullą papieża Piusa VII. Było to najstarsze i najdłużej działające w Powsinie bractwo, jeszcze w 1931 roku liczyło około 300 członków [7].

W 1803 roku proboszczem został słynny poeta i kaznodzieja ks. Jan Paweł Woronicz, który był związany z domem Czartoryskich (ówczesnych właścicieli dóbr wilanowskich) [1]. Założył on ogród wzorowany na Puławach Izabeli Czartoryskiej. Miejsce to znajdowało się między plebanią przy ul. Przyczółkowej i ul. Andrutową. Trawniki ozdabiał układając z kamienia alegoryczne znaki nawiązujące do historycznych dziejów. Na ścianach drewnianej plebanii umieszczał rysunki i godła związane z przeszłością Polski. Kazał zbudować grotę, a w niej przedstawił wschodzące słońce jako symbol nadziei, a także ozdobił łacińskimi cytatami z poezji Wergiliusza. W grocie tej spędzał chwile wolne od zajęć kapłańskich [15]. Stworzył też ogrodową mapę Polski porozbiorowej. Część odpowiadająca zaborowi pruskiemu obsadził ziemniakami. Część największą, odpowiadającą zaborowi rosyjskiemu, obsadził drzewkami do wyrabiania batogów. W części austriackiej pod drzewem umieścił piwosza, pijącego ciemne piwo [7]. W 1998 roku pozostałości drzew owocowych z ogrodu zostały wycięte, a na ich miejscu posiano trawę [15].

W 1824 roku rozpoczęto remont świątyni. Wymieniono konstrukcję dachową, zamieniając najprawdopodobniej gont na dachówkę karpiówkę. Prowadzone były roboty ciesielskie i dekarskie. Wykonano podsufitki w przedsionku, w którym nigdy nie było sklepienia. Użyto 120 płyt ceramicznych zapewne do wyłożenia posadzki. W 1827 roku nastąpiły przygotowania do odbioru. Co ciekawe, przetarg na remont ogłoszono w 1826 roku, kiedy gdy roboty były na ukończeniu. Całkowity koszt remontu wyniósł 3265 złotych [1].

Świątynia po remoncie stanowiła przykład prowincjonalnego baroku. Złudzenie okazałości stwarzała fasada obłożona pilastrami, za którą skrywał się węższy, dwusprzęgłowy korpus. Proporcje nawy i części chórowej były bardziej gotyckie niż barokowe. Dysharmonię wprowadzała niska bryła wydłużonej kruchty. Wewnątrz znajdowały się trzy ołtarze, w tym kilkunastoletni ołtarz wielki z obrazem Najświętszej Panny w ramach pozłacanych, zasuwany obrazem Trójcy Świętej. U góry umieszczono w ramach pozłacanych niewielki obraz św. Elżbiety. Po obu stronach ołtarza znajdowały się wizerunki świętych Wojciecha i Stanisława. Ołtarz był odsunięty od absydy, a za nim prowadziło niewielkie przejście zamknięte rzeźbą i ozdobione malowaniem. W ołtarzu prawej nawy bocznej znalazł się niewielki obraz powrotu Jezusa z Marią i Józefem z Egiptu, a w ołtarzu lewej nawy bocznej niewielki obraz św. Karola Boromeusza. Obok zakrystii stała malowana ambona. Od strony kruchty umieszczono chór z organami i dwa konfesjonały, oraz chrzcielnicę z rzeźbioną nakrywą. Balkon chóru, podparty dwoma kolumnami, znajdował się nad wejściem. Prowadzące do niego schody usytuowano w narożniku, przez co komunikacja odbywała się poprzez poddasze (dlatego nie przesklepiono kruchty) [1].

W 1855 roku zawarty został kontrakt pomiędzy naczelnikiem powiatu, a skarbem dóbr wilanowskich z planem przeprowadzenia remontu. Kontrakt opiewał na sumę 1665 rubli, z czego znaczna część obejmowała prace na parafialnym cmentarzu. W posiadaniu probostwa było wówczas blisko sto mórg ziemi, dopiero represje po 1963 roku zmniejszyły majątek [32]. W 1856 roku powstał projekt przebudowy wykonany przez Antoniego Kaliszewskiego [1]. W ramach prac do 1861 roku powstał przedsionek zakrystii, prezbiterium zamknięto prostą ścianą, za którą umieszczono klatkę schodową [17], prowadzącą do pomieszczenia nad prezbiterium. Uległo przez to znacznemu skróceniu. Wymusiło to również zmianę aranżacji chóru kapłańskiego [1].

Kolejny remont, głównie parkanu i dzwonnicy, przeprowadzono w 1866 roku [32]. W 1867 roku proboszcz Wojciech Wyszyński wydzierżawił od dóbr wilanowskich czternaście morgów z gruntów folwarcznych [1].

W 1885 roku abp Wincenty Chościak-Popiel poświęcił dwa nowe dzwony [1].

Projekt kolejnej przebudowy wykonał w 1887 roku Stanisław Adamczewski. Architekt przekształcił jednonawowy obiekt w bazylikową bryłę. Stary korpus rozpruł parą podwójnych arkad, pozostawiając pilastry na styku przęseł i w narożnikach. Nieunikniona była likwidacja dostawionego przedsionka, dlatego w zamian pojawiła się przybudówka przy przeciwległym boku zakrystii. Szczytowej ścianie babińca dano nową oprawę z powiększonym oknem i z pilastrami. Parabolicznie wykrojone odcinki murów z obu stron fasady zastąpiły kurtyny, uskokowymi wycięciami rozciągnięte na szerokość korpusu. Na środku powstał rodzaj skromnej ediculi, z tympanonu zniknął oeil-de-boeuf, a okienko pod nim przybrało kształt owalnego medalionu, gdzie umieszczono wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem w obramieniu z pary pilastrów. Powstały też klasycystyczne boniowane narożniki oraz dyskretne obramienia otworów wejściowych do naw bocznych [1].

Kościół rozbudowano w latach 1887-1891 z funduszy hrabiny Aleksandry Potockiej, jednak według projektu zmienionego niekorzystnie w 1888 roku przez wykonawcę Józefa Hussa [17]. W 1889 roku dobudowano boczne nawy, przedłużono kruchtę od frontu i postawiono dwie wieże ozdobione niszami z figurami świętych (zamiast wyburzonej dzwonnicy). Ściany boczne zniknęły przez wybicie arkad. Zakrystia została powiększona przez dobudowanie naw i kopułek na froncie. Fasada została w całości przekształcona na barokową. Na przedsionek nałożono imitację portalu. Wysokość naw bocznych dostosowano do poziomu okien w nawie głównej, a dobudówki przy prezbiterium rozszerzono na szerokość naw bocznych. Po wybudowaniu świątyni konsekracji dokonał biskup Kazimierz Ruszkiewicz [1].

Ponieważ przebudowa była toporna, już w 1895 roku proboszcz Antoni Gniazdowski zgłosił się do Józefa Dziekońskiego z prośbą o nowy projekt przebudowy. Został on wykonany w 1896 roku, jednak prac nie rozpoczęto [1].

Kiedy kolejny proboszcz, Antoni Lipski, chciał powiększyć świątynię, wykorzystano projekt Józefa Dziekońskiego. Finalne plany przebudowy powstały w 1919 roku, a realizacja odwlekła się o kolejne dwa lata. Dziekoński uporządkował świątynię pod względem przestrzennym i formalnym [1].

Prace ruszyły po objęciu parafii w 1921 roku przez księdza Teofila Mierzejewskiego i trwały do 1924 roku. Usunięto przedsionek i wieże, a w ich miejscu podwojono przęsła bazylikowego korpusu w części środkowej. Wnętrzu nadano jednorodną, późnobarokową stylistykę. Usunięto środkowe pilastry, przedzielono poła między pilastrami na dwie kondygnacje gzymsami i umieszczono w połach między pilastrami nisze. Z prezbiterium zniknęła klatka schodowa, a na swoje miejsce w zagłębienie absydy wrócił ołtarz główny. Zakrystię i skarbiec odbudowano i połączono zewnętrznym korytarzowym łącznikiem. Dodano wolnostojącą dzwonnicę, a we wnętrzu kościoła Mierzejewski ufundował organy i odnowił ołtarze [1].

Kościół został wpisany do rejestru zabytków w 1965 roku [12] pod numerem 641 [19].

W latach 60-tych XX wieku medalion z fasady zastąpiono witrażem. W 1985 roku wyremontowano dach z sygnaturką, zastępując dachówkę blachą [17].

Przy kolejnym remoncie w latach 1990-1992 na fasadzie ustawiono dwa duże wazony z piaskowca, a w 1999 roku umieszczono na niej zaprojektowane przez Dziekońskiego figury św. Elżbiety Węgierskiej i św. Andrzeja Apostoła [17].

7 grudnia 1997 roku, kard. Józef Glemp poświęcił pamiątkową tablicę z piaskowca ku czci księdza Jana Pawła Woronicza. U góry tablicy został wyryty dwuwiersz z jego poezji: W nieszczęściu człowiek swojej wielkości dowodzi, A wielkość się narodów z wielkich ludzi rodzi [15].

Jesienią 1998 roku kard. Glemp wydał dekret ustanawiający kościół w Powsinie Sanktuarium Matki Bożej Tęskniącej [7].

Na przełomie XX i XXI wieku przeprowadzono gruntowną renowację wnętrza, położono nową posadzkę, odnowiono ławki dla wiernych [14].

W 2003 roku w kościele do czterech gablot wotywnych wiszących w prezbiterium przybyły dwie nowe, które zostały zawieszone w bocznych ołtarzach. Wykonano troje nowych drzwi pod chórem [23].

W 2010 roku obchodzono 600-lecie parafii. Przed nabożeństwem wśród wiernych przemaszerowali rycerze (piechota i konnica), a przed sanktuarium odsłonięto pomnik Wiganda. Po mszy wystąpił zespół pieśni i tańca Mazowsze, z udziałem Grażyny Brodzińskiej, Ireny Jarockiej i Stanisława Soyki [2].