Gucin Gaj (Gaik Masoński [10]) to dawne założenie ogrodowe położone u stóp wzgórza kościoła św. Katarzyny na Służewie [1]. Wyróżnić można było wówczas część górną i dolną. Obecnie na obszarze dawnego ogrodu dolnego ze stawem i Gajem znajdują się zabudowania przemysłowe (baraki, magazyny i warsztaty spółki Aquamex) [11]. W części północnej zachowało się kilkanaście sztuk drzew o wysokich walorach przyrodniczych oraz zdewastowane wejście do podziemnej groty [26]. Część południowa historycznego to nieużytki na podmokłych łąkach, stopniowo zarastające łęgowymi lasami [11]. Od lat 80-tych XX wieku znajdują się tu niewielkie posesje, zapewne ogródki działkowe, z dojazdem od ul. Arbuzowej. Przez południowy kraniec terenu przebiega linia wysokiego napięcia.

Od ul. Fosa #3 funkcjonuje kilka knajp, m.in. Bez słowa (od 2017 roku [30]), Bobby burger, 33. Bar (wcześniej Szopa grill, 34, Free Radicals Club [6]), a w głębi posesji (ul. Przy Grobli #3) Świnki Trzy i Pot spot.

Hydrografia

Teren zbudowany jest z glin zwałowych zlodowacenia środkowopolskiego (Odry) podścielonych piaskami. Wysokość skarpy (nachylonej pod średnim kątem 24 stopni, maksymalnie do 60 stopni) na tym odcinku wynosi 5-18 m (obok kościoła ok. 13 m). Do skarpy przylega listwa tarasu nadzalewowego o wysokości ok. 10 m nad poziomem Wisły [16].

Wzdłuż dzisiejszej ulicy Przy Grobli biegnie Potok Służewiecki, który odgranicza Gucin od strony północno-wschodniej [17].

Wspólna nazwa trzech zbiorników wodnych u podnóża skarpy na terenie Gucin-Gaju to Stawy Księże. Tylko największy z nich, Księży Staw, stanowi część ogrodu wpisanego do rejestru zabytków. Jest on obniżeniem terenowym o wymiarach ok. 320 x 65 m, w którym woda pojawia się okresowo. Jego kształt jest zbliżony do pierwotnego. Zbiornik ulega degradacji w wyniku zamulania i wkraczania roślinności drzewiastej. Dwa pozostałe zbiorniki, tzw. stawy małe, są wypełnione wodą na stałe. Pomiędzy stawami małymi oraz Księżym Stawem znajdują się rurociągi połączeniowe. Obecnie żaden ze stawów nie ma powierzchniowego połączenia z korytem Potoku Służewieckiego. Zasilanie wszystkich trzech stawów odbywa się poprzez dopływ wód powierzchniowych z ich zlewni cząstkowej (ok. 6.5 ha), przez bezpośredni opad oraz przez zrzut wód z terenu wysoczyzny (przy wszystkich stawach umieszczono wyloty rur) [17].

Fauna i flora

W latach 2015-2017 prowadzono na terenie Gucin-Gaju obserwacje flory i fauny. Spośród ssaków można tu spotkać kreta, jeża, dzika, sarnę, lisa, mysz polną, mysz leśną, szczura wędrownego i bobra europejskiego. Inwentaryzacja ornitologiczna wykazała 33 gatunki. Najliczniej występuje tu mewa śmieszka, której hałaśliwe zachowanie podczas zagrożenia tworzy parasol ochronny dla pozostałych gatunków, jak kokoszka, perkozek, krzyżówka i łyska. Z zasobów stawu korzystają czapla siwa, brodziec piskliwy i zimorodek. Są też szpaki, modraszki, bogatki i mazurki. Rozwinięta struktura drzew i zarośli, umożliwia zakładanie gniazd gatunkom takim jak kos, kwiczoł, grzywacz, dzwoniec, kapturka, słowik szary, rudzik, pierwiosnek i piecuszek. Spotkać można też cyraneczkę, cyrankę, kawkę, kowalika, łabędzia niemego, modraszkę, pełzacza ogrodowego, sójkę, srokę, szpaka, trzciniaka, trznadla, wronę siwą i ziębę. Księży Staw jest zbiornikiem wodnym tworzącym niezwykle dogodne siedlisko dla takich płazów i gadów, jak żaba trawna, żaba moczarowa, żaba wodna, żaba śmieszka, żaba jeziorkowa, ropucha szara, zaskroniec zwyczajny, jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworodna [17].

Teren jest wykorzystywany jako żerowisko przez kilka gatunków nietoperzy. Najczęściej występują borowce wielkie, są też nocki rude, mroczki późne i karliki większe. Grota wewnątrz skarpy stwarza tym zwierzętom doskonałe warunki do odbycia hibernacji, jest to zapewne największe zimowisko w Warszawie i jedno z największych na Mazowszu. Stwierdzono w niej sześć gatunków, najliczniej notowanym jest nocek Natterera, rzadziej spotyka się nocka rudego i nocka dużego, nieregularnie zimują tu gacek brunatny, mopek i nocek wąsatek [17].

Na terenie Gucina oznaczono też 10 gatunków ważek, 41 taksonów chrząszczy, 29 gatunków motyli i 2 gatunki błonkoskrzydłych. Występuje tu motyl czerwończyk nieparek, podlegający ochronie ścisłej oraz dwa gatunki błonkoskrzydłych podlegające ochronie częściowej: trzmiel ziemny i trzmiel kamiennik [17].

Wśród grzybów dominują grzyby nadrzewne, najczęściej pasożyty (jest ich ponad 50 gatunków). Odnotowano jedynie dwa gatunki naziemne grzybów: pieczarkę miejską i trąbkę kłaczkowatą. Spośród grzybów zagrożonych wymarciem szczególnie warta uwagi jest woszczynka purpurowa (jedyna lokalizacja tego grzyba w Warszawie) [17].

Łącznie stwierdzono obecność co najmniej 21 zbiorowisk roślinnych należących do ośmiu klas roślinności: wodnej zanurzonej, wodnej pływającej, szuwarowej, łąkowej, ruderalnej, okrajkowej, oszyjkowej i lasów liściastych. Opisana roślinność w przeważającej mierze została ukształtowana przez człowieka. We florze naczyniowej Gucina odnotowano 231 rośliny. Rośliny drzewiaste reprezentowane są tu przez 36 gatunków drzew, 25 gatunków krzewów oraz po jednym pnączu i półpnączu. Do najcenniejszych gatunków można zaliczyć chronione paprocie: salwinię pływającą i pióropusznik strusi [17].

Teren ogrodu znajduje się w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, utworzonego w 1997 roku. 12 (8 [26]) drzew (dębów szypułkowych [29]) zostało uznanych za pomniki przyrody [11].

Katakumby

Katakumby to romantyczna budowla ogrodowa, zbudowana około 1800 roku [8], być może nawet wcześniej (połowa XVIII wieku) [11]. Wybudowana została na planie nieregularnego czworoboku. Wejść można do północnego korytarza, który po trzykrotnym załamaniu kończy się zawaliskiem w miejscu, gdzie prawdopodobnie stała budowla wejściowa. Ceglany korytarz z kolebkowym sklepieniem ma około 60 metrów długości. Po obu stronach zachowanych jest 47 wnęk na trumny lub urny. Nad wnękami znajdują się sklepienia łukowe o nieregularnej budowie. Większość cienkich, tylnych ścian wnęk rozsypała się, odsłaniając grunt i korzenie. Miejscami sączy się woda. W niektórych zachowanych tylnych ścianach wnęk są dwie lub trzy małe nisze, być może na urny [19].

Istniały różne teorie pochodzenia katakumb. Jedną z nich jest legenda, że lochem można dojść z Gaju do kościoła św. Katarzyny [10], czy nawet do pałacu ursynowskiego, położonego około 1.5 km na południe [24]. Inna sugestia wskazuje, że to pozostałość cembrowiny źródła zasilającego stawy i fontanny parku wilanowskiego. Ponieważ płynąca tu woda wsiąkała w piasek, obudowano ją [10]. Najczęściej mówi się, że w latach 30-tych XIX wieku spotykali się tu masoni (wolnomularze). Według niektórych przekazów mieli urządzić w tym miejscu cmentarz (we wnękach miały leżeć szczątki) [8]. Jest to możliwe, gdyż Stanisław Kostka Potocki pełnił godność wielkiego mistrza wolnomularstwa polskiego [10]. Był też artylerzystą, więc masońskie spotkania uświetniały fantazyjne artyleryjskie salwy. Być może katakumby w stylu romantycznym powstały w całości według jego projektu [20].

Od lat 30-tych XIX wieku budowla służyła jako piwnica, np. do przechowywania ziemniaków [20]. W pobliżu wejścia zbudowano szyb wentylacyjny. Z biegiem lat pawilon z wejściem uległ całkowitemu zniszczeniu. Zawalił się również południowo-wschodni odcinek korytarza i większość ścian zamykających wnęki [29].

Gucińskie katakumby są pomnikiem przyrody od 30 listopada 2017 roku z uwagi na zimujące tu największe w Warszawie siedlisko nietoperzy [12].

Od połowy XVII wieku terenem Służewa interesowali się właściciele Wilanowa, czego skutkiem było włączenie go w 1724 roku do tych dóbr [11].

W 1681 roku w oparciu o wody Potoku Służewieckiego, u podstawy skarpy powstał duży staw. Wraz z wykonanym równolegle spiętrzeniem cieku w Dolinie Służewskiej pozwalał na uzyskanie z potoku większego przepływu wody na potrzeby zbiorników w ogrodzie wilanowskim przy rezydencji króla Jana III Sobieskiego. Prace te prowadził Augustyn Locci przy pomocy zakonników z kościoła św. Katarzyny: Tomasza i Kazimierza. Być może nich wywodzi się nazwa Księży Staw. Długość wykopanego wówczas stawu wynosiła około 350 m, a szerokość 70 m. Poziom lustra wody znajdował się powyżej poziomu terenu przeznaczonego (później) na Gaj, dlatego oddzielono go groblą. Oprócz zasilania z potoku w postaci krytego kanału (ujęcie znajdowało się w górze potoku w odległości około 200 m od stawu), był on zasilany ze źródeł spod skarpy. W stawie prowadzona była hodowla ryb [17].

W 1730 roku miejsce to należało do Marii Zofii Denhoffowej z domu Sieniawskiej, która była wówczas właścicielką dóbr wilanowskich. Z czasem oddała ona dobra wilanowskie w użytkowanie królowi Augustowi II, zachowując dla siebie niewielką część. W 1731 roku Denhoffowa wyszła za mąż za Augusta Aleksandra Czartoryskiego [22]. Księżna Czartoryska wzniosła na łagodnym stoku skarpy przy kościele niewielki drewniany dworek, który przyjął nazwę Domu Wojewodziny. Obok dworu funkcjonował folwark [11]. Dobra wilanowskie przeszły z czasem w ręce córki (Izabeli Lubomirskiej), a następnie córki Izabeli, Aleksandry. Ta zaś wydana została za mąż za Stanisława Kostkę Potockiego [22] w 1799 roku [11].

Gucin

Stanisław Kostka Potocki każdemu z wnuków zaprojektował posiadłość: Natalii ofiarował Natolin, Maurycemu Morysin, a dla Augusta przygotował Gucin (Gucin to przymiotnik dzierżawczy (czyj?) od imienia August (Gucio) [8]) [3]. W efekcie powstały trzy romantyczne rezydencje filialne Wilanowa. Gucin Gaj powstał w latach 1817-1821 [2]. Na rezydencję składał się pałacyk, przebudowany z Domu Wojewodziny, sad oraz ogród spacerowy na wzgórzu [7].

Początkowo granica ogrodu przebiegała od południa tuż za dawnym pałacykiem. Teren na wzgórzu był dwukrotnie powiększany: w 1818 roku, gdy na mocy układu z parafią dokonana została zamiana gruntów (ogród został powiększony do granicy kościelnego cmentarza) i drugi raz w 1820 roku, gdy wydzierżawiony został kościelny grunt nad stawem (od strony wzgórza w kierunku południowym aż do zdroju przy drugiej sadzawce pod skarpą, na skraju plebańskich zabudowań gospodarczych) [2].

Potocki przebudował wszystkie budynki, uzupełnił nowymi, a ogród uporządkował. Niezrealizowana została budowa domku dla gości, lecz [2]. Pałacyk przypominał drewniany dworek wiejski, zbudowany na podmurówce z cegły [21], przykryty czterospadowym dachem [2] krytym gontem, z werandą zwróconą w kierunku skarpy, tak by właściciel i jego goście mogli napawać się malowniczymi widokami pradoliny Wisły [21]. W 1821 roku składał się z sieni, pokojów: „do kompanii”, „do sypiania” i „białego”, gabinetu „pąsowego”, garderoby, pokoju jadalnego w oficynie i pokoju kredensowego. W pokoju „do kompanii”, znajdowały się meble mahoniowe i rysunki w złoconych ramach. W pokoju „do sypiania” poza meblami był portret Aleksandra „cesarza i króla”, kopia Balińskiego z Magdaleny Correggia, figurki Hebe i Ganimeda z „pasty porcelanowej” oraz popiersie Apollina Belwederskiego, a na ścianach rysunki w ramach złoconych. Urządzenie gabinetu „pąsowego” składało się z umeblowania, z pająka z jaja strusiego oprawnego w brąz złocony, portretu Napoleona i kopersztychów kolorowanych. W pokoju kredensowym trzymano zastawę stołową na kilkanaście osób [2]. Obok dworku znajdowały się: woliera od strony Wilanowa, ławki malowane na biało i zielono, wazony do kwiatów, gipsowa figurka Kupidyna i duża rzeźba w postaci klasycystycznej hermy. Budynek w czasie swojego istnienia nie podlegał znacznym przekształceniom. Jedynie w 1872 roku dodano ganek z tarasem w ścianie szczytowej domu. Obiekt został częściowo zniszczony w czasie I i II wojny światowej, aż rozpadł się i został rozebrany w 1950 roku [11].

Ogród otaczający dwór był niewielkich rozmiarów. Wzdłuż granicy z kościołem św. Katarzyny znajdowało się ażurowe ogrodzenie i towarzyszące mu rzędowe nasadzenie smukłych drzew, najprawdopodobniej topoli włoskich [17]. Miał charakterystyczne dla tamtych czasów zadrzewienie klombowe, gdzie większe drzewa otoczone były mniejszymi, a te z kolei krzewami. Oprócz części spacerowej połączonej z dolnym ogrodem ścieżkami wykorzystującymi naturalne ukształtowanie terenu [21] łączył się z ogrodem użytkowym, wydzielonym ogrodzeniem wewnętrznym z bramkami i furtkami. Tu znajdowało się kilkadziesiąt różnego rodzaju drzew owocowych, figarnia [2] i oranżeria z brzoskwiniami oraz ptaszarnia z kanarkami [23]. Przy wejściu do tego sadu ustawiona została rzeźba wyobrażająca Fauna z wierszowanym tekstem: „Kochanku nymf pierzchliwych, Faunie kozionogi! Miej w swej opiece sadek i te wszystkie progi; Czuwaj nad pięknem kwiatów i owoców rodem, Czuwaj by Gucin nie był złodziejów przechodem; Stań mu od tęsknych gości i bębnów w obronie, Za to róża z fiołkiem uwieńczą twe skronie. A dzień prawdziwie godny trzeciego Augusta, Starym węgrzynem skropi twoje usta” [2]. Ogród użytkowy i zaplecze gospodarcze usytuowane były na południe od pałacyku. Zespół budynków gospodarczych miał układ litery T, z dwoma dziedzińcami gospodarczymi i niezależnymi od siebie bramami wjazdowymi. Na całość zespołu składały się: oficyna, stajnia z oborą, wozownia, piwnica oraz kurniki. Budynki te spłonęły w 1939 roku [11]. Zabudowania gospodarcze widoczne byłyby od strony Dolinki Służewieckiej i izolowały pałacyk od drogi dojazdowej i pobliskich zabudowań wsi Służew [21].

Dolną część tworzył malowniczy park w założeniu ogrodu romantycznego, który nigdy nie został zrealizowany w ostatecznej formie. Nie powstał m.in. pawilon ogrodowy w kształcie świątyni antycznej, zaprojektowanej przez Stanisława Kostkę Potockiego, z doryckim czterokolumnowym portykiem od frontu [2]. Atmosferę tworzył sztuczny staw z pływającymi po nim majestatycznie łabędziami [21]. Na jego środku wzniesiona była altanka, połączona z brzegiem mostkiem [21], drewniana, otwarta, przykryta wysokim dachem krytym gontami i wspartym na ośmiu słupach ustawionych na podmurowaniu. Początkowo stała pod skarpą nad stawem, później została przesunięta. Układ zadrzewienia ogrodu podkreślał ważniejsze fragmenty założenia, uwzględniając miejsca otwarć widokowych [2].

Stanisław Kostka Potocki spędzał tu czas z rodziną, gościł swych przyjaciół i współpracowników by dyskutować z nimi o Polsce. Stałymi gośćmi byli Julian Ursyn Niemcewicz, Bogumił Linde, Tadeusz Mostowski, Adam Czartoryski, Zygmunt Vogel, Stanisław Małachowski i Stanisław Staszic. Tu spotykali się mistrzowie i wybitne postaci wolnomularstwa, a Potocki zajmował się pracą naukową [21].

Gaj

Po śmierci Stanisława Kostki Potockiego w 1821 roku, jego żona Aleksandra z Lubomirskich Potocka urządziła wzdłuż stawu, Gaj-Pomnik, dla uczczenia pamięci swego męża i jego brata Ignacego. Na długiej i wąskiej kamiennej tablicy erekcyjnej Gaju znajdował się tekst: „Położenie wdzięczne miejsca było powodem Szanownemu Właścicielowi Stanisławowi K. Potockiemu, Prezesowi Senatu, Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, R. 1817 do wybrania i upiększenia tego ustronia. Na lat kilka przed zgonem zajął się ozdobą jego i tu wolne chwile od prac publicznych odpocznieniu i naukom poświęcał. Tu przebywając dnie całe, wiele z dzieł Swoich utworzył i ukończył, tu w dni świąt przyjmował na ucztę wiejską odwiedzającą go rodzinę i przywiązane do Siebie osoby. Sam kierował pracami ku wygodzie i ozdobieniu lubego Sobie schronienia, któremu nadał imię wnuka: Gucin. W tern więc ulubionem mu miejscu krewni, przyjaciele, zobowiązani i zachowujący wysoki szacunek cnót i zasług dla kraju nierozłącznych w niczem Braci, powzięli myśl nową uczczenia Ich pamięci zaszczepieniem Gaju, w którem by każde drzewo, zasadzone ręką przyjazną, tworzyło pomnik żalu, wdzięczności, wyrażając wzrastające samem czasem Ich uwielbienie i sławę w potomności. Straż Gaju tego w przyszłe i na późniejsze czasy powierzone jest tym, którzy ceniąc cnotę i zasługi, szanując przeto zastawione przez wdzięczność pamiątki, sami siebie godnymi okazują” [2].

Na układ przestrzenny Gaju składały się dwie części [11]. Środek Gaju, gdzie drzewa (dęby, jesiony i lipy [2]) rozstępowały się, tworząc foremny krąg, zajmował na wzgórzu sarkofag, wznoszący się na trzech stopniach kamiennych. Monument zbudowała Aleksandra Potocka w latach 1824-1825 za ok. 11 000 zł [24]. Powstał on z chęcińskiego wiśniowego marmuru [11]. Mularz Langiert wymurował fundament, kamieniarz z Chęcin szlifował marmur na miejscu, litery wyrobił i wyzłocił Lorentz Hagen. Czynny był też przy tym kamieniarz Władysław Czerwiński [24]. Sarkofag był wzorowany na odnalezionym nagrobku Scypiona Barabatusa z 298 p.n.e [11]. Na frontowej ścianie wyryto napis: „Stanisławowi Kost. Hr. Potockiemu, Prezesowi Senatu Królestwa Polskiego, w miejscu założonem i ozdobionem przez Niego, gdzie w długich i ciężkich cierpieniach lubił szukać pociechy i ulgi, Aleksandra z X. Lubomirskich Potocka, małżonka wzniosła tę pamiątkę wdzięczności za spędzone z nim razem lat XLV w słodkiem i szczęśliwem pożyciu Gucin, d. XIV września MDCCCXX1”. Przy sarkofagu stała ława kamienna [2] z napisaem: „Cnota, zasługa, cierpienia i czyny dla kraju, miłość przyjaciół i wdzięczność obowiązanych, byłyby znikomemi jak życie, gdyby się granicami jego zamykały. Lecz zgon jest początkiem żywota. Tam idą za wami, Ignacy i Stanisławie Potoccy! wdzięczność rodaków, szluby przyjaciół i obowiązanych, bo to tylko, po stracie waszej, rzetelnie pocieszać zdoła” [25].

Drugą część Gaju stanowił zwarty masyw drzew. W tej części wystawiono liczne pomniki, obeliski, kamienie, płyty z okolicznościowymi inskrypcjami pisanymi w języku polskim, wyjaśniającymi cel i pochodzenie wystawionej pamiątki [11]. Drzewa sadzili członkowie rodziny oraz słynni Polacy [15].

Pierwsze drzewo w Gaju posadził 2 października 1821 roku Aleksander, syn Aleksandry i Stanisława Kostki Potockich. W październiku tego samego roku drzewa posadzili m.in.: Konstancja z Lubomirskich Rzewuska, Rozalia z Lubomirskich Rzewuska (jarzębinę), Maria z Rzewuskich Potocka, Jan Buczyński, Józef Lipiński, Katarzyna Lewocka, Adam Jerzy Czartoryski (który dodatkowo posadził drzewa w imieniu swojej matki, ojca, żony i teściowej), arcybiskup Szczepan Hołowczyc, Feliks Pancer, Leon Potocki, Tomasz Święcki, Maria Wirtemberska, Jan Rudzki, ks. Antoni Kotowski, Antoni Bieńkowski, Marcin Molski, Feliks Czarnecki, Walenty Sobolewski. Drzewa posadzili również wdowa Aleksandra Potocka (dąb i klon), Ludwika z Sosnowskich Lubomirska (topola nadwiślańska), Julian Ursyn Niemcewicz (dąb i czarny orzech amerykański), Tadeusz Mostowski (modrzewie wokół obelisku, który również ufundował), Michał Szubert, dyrektor Ogrodu Botanicznego UW z rodziną i ogrodnikami Ginterem i Akermanem (biota wschodnia, tulipanowiec amerykański i jesion wyniosły) [17], Adam Czartoryski, Stanisław Staszic, Zygmunt Vogel, Samuel Bogumił Linde [3]. Ostatnie drzewo posadzono 9 listopada 1830 roku. Był to klon ufundowany przez Feliksa Spalskiego. Łącznie w 1877 roku było w parku-pomniku dwieście kilkadziesiąt drzew z dwunastu rodzajów (oprócz powyższych też jawory, brzozy, akacje i świerki). W 1962 roku z Gaju przetrwało sześć dębów szypułkowych, cztery jesiony wyniosłe, dwa jawory, jedna lipa drobnolistna, cztery topole kanadyjskie, dwa kasztanowce pospolite, jeden klon pospolity i jeden wiąz polny. Topole, kasztanowce, klon i wiąz pochodziły z XX wieku. W 1975 roku tylko siedem drzew przetrwało z pierwotnego założenia, a w 2017 roku nie było już żadnego z nich [17].

Drzewa sadzono zgodnie z przyjętą wówczas symboliką. Dęby oznaczały siłę moralną obu braci, jesiony ich intelekt, wspaniałość i szlachetność czynów, brzozy łagodność i godności jakie bracia Potoccy piastowali w Polsce, orzechy oznaczały siłę charakteru i nieustępliwość w walce o sprawy narodowe, zaś topole odwagę, wytrwałość, miłość i szczęście rodzinne [2], a także dążenia wolnościowe braci Potockich [17]. Szczególne znaczenie miały liczne modrzewie, symbolizujące melancholię po utracie mężów stanu [2].

Wejście do Gaju od południa podkreślały znajdujące się po obu stronach kamienny obelisk zwieńczony urną (nazwany w inwentarzu piramidą [24]) oraz sfinks (tzw. lewek egipski [25]) umieszczony na cokole [11]. Ufundowała je Aleksandra w 1925 roku [25] za kwotę 2000 zł [24]. Obelisk symbolizował wieczne trwanie, a sfinks szlachetność umysłu i nieugiętą sprawiedliwość. Na obelisku umieszczony został napis: "Gaj poświęcony od przyjaciół pamięci Stanisława i Ignacego Potockich" [21]. Przy wejściu do Gaju od północy wzniesiony został obelisk z inskrypcją: "Pamiątce Rzadkich Braci i Obywateli Ignacego Marszalka W. X. L. i Stanisława Prezesa Senatu K. P. Potockich, w których czynnem i trudnem życiu los dowiódł, że wielkie światło i cnota nie zdołają dźwignąć skazanych na upadek Narodów. T. Mostowski minister S.W.K.P. wraz z żoną M. z Potockich Mostowską i sześciorgiem Dzieci Modrzewów 70 w jednym okręgu nasadzili i poświęcili. Dnia 12 lutego 1822 r." [26]. Częścią tego obelisku była wąska, stylowa ławeczka empirowa pomiędzy modrzewiami posadzonymi przez ministra Mostowskiego [24]. Kamień upamiętniający Stanisława Kostkę wystawili 7 kwietnia 1823 roku dyrektor Michał Szubert z żoną oraz ogrodnikami. Syn, Aleksander Potocki, wystawił obelisk, na którego trzech bokach umieszczono imiona wnucząt, a z czwartej strony widniał następujący tekst: „Dziadowi dzieci moich. Łączył cnoty obywatelskie z słodyczą domowego pożycia” [25]. Jeden z kamieni został ustawiony też przez włościan z dóbr wilanowskich we wrześniu 1921 roku [2].

W połowie XIX wieku Franciszek Maria Lanci zaprojektował ogrodzenie i domek dozorcy [28].

Gucin Gaj do 1856 roku był w rękach potomków Potockich [10]. Po śmierci spadkobierców zaczął być zarządzany przez Administrację Dóbr Wilanowskich. W obrębie ogrodu górnego i pod skarpą urządzono sad [17]. W latach 1872-1895 teren Gucina był dzierżawiony [26]. Niszczał z powodu dewastacji dokonywanej przez okoliczną ludność. Ogrodzenie kamienne rozgrabiono, część drzew wycięto, mieszkańcy kruszyli marmur z pomników na osełki do ostrzenia noży [2]. Całość ograniczał jedynie skromny płotek, który powstrzymywał trzodę chlewną od wtargnięcia do parku [17].

W 1895 roku Potocka zapisała Gucin Gaj Ksaweremu Branickiemu [10]. W latach 1898-1916 w Gucinie znajdował się Zakład Opieki Najświętszej Marii Panny, który w jednym z budynków oficyny prowadził ochronkę dla dzieci okolicznych włościan [26].

W 1918 roku został wydany dekret Rady Regencyjnej o opiece państwa nad zabytkami. Służba konserwatorska objęła ochroną m.in. historyczne ogrody. Aktywnie działało również Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W 1921 roku powołano do życia Komisję Wilanowską, jednak dostępne dla niej środki finansowe były niewielkie [17]. W 1934 roku Adam Branicki sprzedał ogród górny z dworem i zabudowaniami na rzecz sąsiadującego kościoła, a ogród dolny ze stawem pozostał w granicach dóbr wilanowskich [26]. W latach 1938-1941 kupował go na raty [10] Bolesław Habich, który w stawie hodował karpie na wigilię [28].

Obszar na południe od ogrodu zajmowały grunty orne, umieszczone pasowo, równolegle do ul. Arbuzowej.

We wrześniu 1939 roku podczas pacyfikacji Służewa przez Niemców spłonęły zabudowania wsi Służew wzdłuż ul. Kościelnej (dzisiaj ul. Fosa). Spalony został też dwór, oficyny i stróżówka przy bramie plebańskiej [17]. W czasie okupacji wycięto wiele pamiątkowych drzew [2], w tym aleję topolową prowadzącą z Wilanowa [9]. W latach 1944-1945 poprowadzono wzdłuż skarpy głębokie rowy przeciwczołgowe, które zniszczyły pozostałości parku i spowodowały osiadanie skarpy [17].

Po 1945 roku teren został podzielony pomiędzy parafię św. Katarzyny (ogród górny, wzgórze kościelne i podskarpie) oraz Skarb Państwa (ogród dolny, staw i jego otoczenie) [26]. Teren na skarpie wykorzystywano jako sad [17].

Pałacyk rozpadł się ostatecznie w 1950 roku [9].

Formalnie Gucin Gaj został zamknięty w latach 60-tych XX wieku [4], kiedy przekazano go w użytkowanie Państwowemu Przedsiębiorstwu Centrala Rybna, które hodowało tu pstrągi i raki [10]. Wędzone ryby łososiowate trafiały do tzw. sklepów za żółtymi firankami [18]. Przedsiębiorstwo wybudowało budynki gospodarcze, pozostawiając kilkanaście drzew z dawnego założenia [26]. Przed 1958 rokiem powstały też dwa mieszkalne domki murowane, jeden przy obecnym wejściu i drugi przy stawku. Zbudowano staw obłożony betonem, w którym przechowywano karpie na święta. Zniszczone zostały szerokie schody kamienne, prowadzące do wielkiego stawu, runął też stary, murowany upust wody na południu stawu [24]. Do dziś znajdują się zdewastowane pozostałości: betonowe przepławki i odłówki, rurociągi, mnichy oraz obniżenia terenowe, są też dwa nieczynne ujęcia wód wgłębnych [17].

Z licznych pomników zachowały się zaledwie dwa-trzy: sarkofag, obelisk z urną i kamień pamiątkowy [11]. Ocalałe przeniesiono w 1963 roku do parku w Wilanowie [3], gdzie znajdują się przy południowym stawie, nieopodal ujścia Potoku Służewieckiego do jeziora [5].

W 1988 roku Centrala Rybna upadła, a teren przejęła spółka akcyjna Aquamex [10]. Zapowiadała budowę centrum ochrony środowiska z hotelem. Nie była jednak właścicielem terenu [28].

Po zmianie ustroju teren przeszedł na własność gminy Mokotów [9]. Samorząd chciał teren sprzedać holenderskiej firmie pod budowę centrum handlowego, ale zablokowały to roszczenia [10] rodziny Habichów [28].

W miejscu zabudowań folwarcznych powstał w 1993 roku pomnik Ofiar Terroru Komunistycznego [11].

W 2003 zrekultywowano Księży Staw [26]. Po obfitych opadach w latach 2010 -2011 wypełnił się on wodą [17].

12 listopada 2007 roku Gucin Gaj wpisano do rejestru zabytków. W granicach wpisu znajdują się zabudowania stacji hodowli ryb. Aquamex wszczął postępowanie odwoławcze, ale 8 kwietnia 2008 roku zostało ono umorzone [11].

W 2011 roku pojawiła się inicjatywa odtworzenia gaju z założeniem upamiętnienia w nim ofiar katastrofy smoleńskiej [3], tzw. Gaju Pamięci [27]. Zaplanowano 96 drzew poświęconych ofiarom katastrofy oraz sarkofagi i obeliski nawiązujące do dawnego wystroju parku [3]. Każda z ofiar miała mieć dedykowaną sobie rzeźbę, ukazującą najważniejsze przymioty charakteru [3]. Koszt przedsięwzięcia oszacowano na ok. 3 mln zł [13]. Ks. prałat Józef Maj zaproponował odbudowę dworku na potrzeby domu księdza seniora, a w oficynach urządzenie izby pamięci. Z kolei Aquamex chciało wykorzystać ujęcia wody oligoceńskiej o łącznej wydajności 180 m3/h na uzdrowisko miejskie tężniami solankowymi [18]. Miasto wyraziło zgodę [14], lecz pomysł upadł [15].

Pod koniec 2012 roku dzielnica uporządkowała teren, wycinając z zarośniętego stawu młode drzewa. Między dzielnicą a firmą Aquamex toczy się spór sądowy o zasiedzenie [22].