Fort IX przy ul. Powsińskiej #13 (nazywany też fortem "Czerniaków", "Dąbrowskiego", "Sadyba") to jeden z fortów pierścienia zewnętrznego Twierdzy Warszawa [1]. Fort znajdował się na wschodnim skraju najniższego tarasu akumulacyjnego i bronił odcinka południowej części doliny Wisły. Ze względu na położenie na podmokłym terenie prawie cała bryła obiektu znajdowała się powyżej gruntu, co spowodowało dużą różnicę pomiędzy wysokością najwyższego punktu (102.4 m) a powierzchnią terenu (85.0 m). [4].

Przy wjeździe i wejściu na teren fortu znajduje się budynek wartowni. Na terenie kompleksu znajdują się również budynki magazynowo-usługowe [12].

Koszary szyjowe

Z obiektów militarnych zachował się jedynie budynek koszar szyjowych. Jest to jednokondygnacyjny obiekt, od frontu płaski z niewielkim spadkiem w kierunku fosy, a od tylnej strony znajduje się nasyp nachodzący na budynek na około półtora metra powyżej stropu. Nie jest podpiwniczony. Ściany i stropy budynku są wykonane z cegły ceramicznej pełnej murowanej na zaprawie wapienno-cementowej. Budynek z zewnątrz nie jest otynkowany, natomiast wewnątrz znajdują się tynki wapienno-cementowe. Wewnętrzne pomieszczenia, wynikające z podziału ścian nośnych poprzecznych (o grubości od 29 do 150 cm) i opartych na nich sklepieniach kolebkowych (o grubości 80 cm) są połączone między sobą wewnętrznymi przejściami. Każde z pomieszczeń jest wentylowane za pomocą kanałów wentylacji grawitacyjnej (obecnie niesprawna). Do budynku wchodzi się poprzez dwuskrzydłowe bramy i drzwi stalowe. Stropy przykryte są warstwą nasypu piaskowo-gruntowego o grubości około 150 cm, porośniętego trawą [12].

Obelisk Janusza Kusocińskiego

W 1989 roku został odsłonięty obelisk upamiętniający udział w walkach Janusza Kusocińskiego [1]. Na kamieniu umieszczona jest tablica z tekstem: „JANUSZ KUSOCINSKI, mistrz olimpijski z Los Angeles z 1932 r., kapral z cenz. ochotnik w obronie Warszawy, żołnierz II komp. ckm II Bat. 360 PP obrony Warszawy. Tutaj, w tym miejscu ogniem swego karabinu maszynowego ryglował nieprzyjacielowi dostęp do fortu. Tu 25 września został ranny. Odsłonięto w 50. Rocznicę”, a także słowa wiersza Maraton autorstwa Kornela Ujejskiego: „W nagłej potrzebie dla kraju posługi rzucano skarby, warsztaty i pługi. I każdy ziszczał, nie słowem, lecz czynem, ze niewyrodnym był ojczyzny synem” [10].

Tablica pamięci Czesława Szczubełka

1 września 1944 roku w narożną kazamatę uderzyła bomba, od której zginęło powstańcze dowództwo Sadyby, w tym dowódca Czesław Szczubełek [14]. Dramat ten upamiętnia tablica z brązu umieszczona w 1998 roku na murze kazamaty, a w jej suficie zachowana została ogromna wyrwa (dziś zabezpieczona i przeszklona) [15].

Park im. Czesława Szczubełka

Park został wyznaczony na terenie wschodniej części fortu. Otoczony jest zamuloną fosą [11]. Jest w całości odgrodzony od ruchliwej ulicy wysokim płotem. Znajduje się w nim zaniedbany plac zabaw, w którym jest kilka ławek, piaskownica, domek z przeszkodami i zjeżdżalniami oraz huśtawki [10]. W parku jest też siłownia na świeżym powietrzu [12], wybieg dla psów o powierzchni ok. 250 m2 z ogrodzeniem o wysokości jednego metra [13] oraz głaz upamiętniający żołnierzy batalionu AK „Oaza” [9].

Fort został wzniesiony w 1883 roku na planie zbliżonym do pięciokąta, z ceglanymi schronami koszarowymi i bojowymi [1]. Powstał pod kierunkiem pułkownika Verdenera [8]. Teren (obecnie wyznaczają go ulice: Okrężna i Powsińska) został otoczony głęboką fosą z szerokim wałem, a na koronie rozmieszczono stanowiska artyleryjskie. Wewnątrz, po zachodniej stronie, wzniesiono obszerne trójskrzydłowe koszary o konstrukcji ceglano-ziemnej, zawierające 29 kazamat połączonych ze sobą arkadowymi przejściami oraz chodnikiem wentylacyjnym. Na dachu pokrytym ziemią znajdowały się dwie niskie kaponiery (kryte stanowiska artyleryjskie). Budynek koszar połączony był chodnikiem z zewnętrznym wałem podziemnym. Taki sam chodnik wiódł do dwóch wielkich magazynów amunicyjnych. Interesującym konstrukcyjnie elementem fortu był metalowy most zwodzony pod dwukondygnacyjnym schronem wartowniczym. Most ten można było wciągać na szynach. Łączył on kamienny przyczółek za fosą z wnętrzem fortyfikacji. Po zewnętrznej stronie fosy zbudowano willę komendanta fortu i drewniane domki dla oficerów [15].

Pod koniec XIX wieku obecna ul. Powsińska była polną drogą biegnącą w kierunku Wilanowa. W 1892 roku poprowadzono wzdłuż niej Wilanowską Kolejkę Wąskotorową, kursującą od pl. Unii Lubelskiej przez Wilanów aż do Piaseczna [19]. Kolejka objeżdżała fort od wschodu.

W 1906 roku, po przegranej wojnie Rosji z Japonią, fort zmodernizowano według projektu prof. Konstantego Wieliczko. Zlikwidowano kaponiery, zastępując je siedmioma nowoczesnymi, żelbetonowymi schronami artyleryjskimi [15].

Podczas pierwszej wojny światowej fort nie odegrał praktycznie żadnej roli obronnej. Na podstawie decyzji o likwidacji twierdzy z 1909 roku wycofujący się pod naporem wojsk pruskich i niemieckich Rosjanie [2] wysadzili 5 sierpnia 1915 roku wszystkie elementy obronne: stanowiska artylerii, schrony, chodniki [15], pozostawiając jedynie układ ziemny oraz koszary [1]. Podczas akcji wysadzania zginął tragicznie oficer artylerii, którego mogiła znajduje się na pobliskim cmentarzu czerniakowskim [15].

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku i rozbrojeniu niemieckiego garnizonu Fort IX zajęło Wojsko Polskie. W komisji, która przejmowała budowlę od Niemców był m.in. malarz Wojciech Kossak [15]. W 1921 roku Fort IX otrzymał za patrona gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, gdyż jego dywizja broniła tego terenu (odcinka Służew - Czerniaków - Sadyba) w insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku [15]. W latach 1921-1929 w koszarach znajdowały się zakłady artyleryjskie nazywane „Zakładem elaboracji granatów, pocisków artyleryjskich, bomb, lotniczych, torped i min morskich” [15]. Gdy zakłady zamknięto, materiały wybuchowe utopiono w fosie [3].

W 1923 roku architekt Oskar Sosnowski opracował plan zagospodarowania terenów wokół fortu, nawiązując w nim do idei miasta-ogrodu Ebenezera Howarda [20]. Od 1924 roku na esplanadzie wokół fortu prowadzona była budowa osiedla "Sadyba" dla oficerów Wojska Polskiego [1]. W 1929 roku Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Czerniaków otrzymało na własność fort i jego budynki [20]. Do 1947 roku stanęło wokół kilkadziesiąt willi [1].

W 1927 roku doprowadzono do Sadyby linię tramwajową. Był to wygodniejszy i bezpieczniejszy od Kolejki Wilanowskiej środek transportu [19]. Kurs dojeżdżającej tu linii 2A prowadził od pl. Muranowskiego poprzez Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Książęcą i Czerniakowską [24]. W 1932 roku zastąpiła ją linia 2 jadąca od Dworca Gdańskiego, a od 1935 roku z Powązek [21]. W 1929 roku w miejscu zasypanej północnej części fosy na osi ulicy Powsińskiej powstała pętla tramwajowa. Od 1936 roku pętla została przeniesiona za most poza obrys fortu, tam gdzie obecnie znajduje się zajezdnia autobusów [20].

Przed 1935 rokiem fort można było ominąć wybrukowaną ulicą Okrężną. W 1937 (1935 [20]) roku ul. Powsińska została przedłużona do Wilanowa poprzez przebicie przejazdu na wprost przez teren fortu [21]. Pojawił się betonowy most w miejscu zwodzonego mostu. Nowy most posłużył jedynie samochodom i tramwajom, gdyż Kolejka Wilanowska nadal prowadziła starym torem, omijając fort ul. Okrężną [20].

W roku 1936 wysadzono w powietrze umocnienia forteczne na wschód od ulicy Powsińskiej, tworząc w tym miejscu park [2].

Podczas walk w 1939 roku fort stanowił samodzielny punkt oporu odcinka Południe, najdalej wysunięty poza stałą linię obrony miasta. Obsadę stanowiły pododdziały II batalionu 360 Pułku Piechoty i ochotnicy z Batalionu im. Ordona [16] oraz I Batalionu Robotniczego [5] pod dowództwem kapitana Konstantego Żbijewskiego [7]. Od 17 września polska załoga fortu walczyła w okrążeniu, całkowicie odcięta od własnych linii [16]. Szczególnie dzielnie spisywała się placówka przy mostku na fosie, z ciężkim karabinem maszynowym, którą dowodził plutonowy z cenzusem z 360 PP ppłk Janusz Kusociński – mistrz olimpijski z Los Angeles [15]. Niemiecki 10 Pułk Piechoty wzmocniony 2 kompanią Saperów otrzymał 25 września 1939 roku zadanie zdobycia fortu. O świcie następnego dnia saperzy użyli do sforsowania fosy gumowych pływaków. Oddziały Niemców zlikwidowały karabiny maszynowe umieszczone na wałach ziemnych, nie mogły jednak zdobyć kazamat. Natarcie grupy Tittlus załamało się na moście. Cały fort można było zdobyć tylko przez zniszczenie kazamat. W tym celu oddziały saperów stworzyły a pomocą ładunków wybuchowych wyrwy w ścianach o średnicach około 1 metra, przez które wdarły się do środka [23]. Przysypanych gruzami zostało 20 obrońców [4].

W sierpniu 1944 roku siły niemieckie na Sadybie były niewielkie, a załoga fortu liczyła około 50 żołnierzy. Pierwszego sierpnia zdobyto stanowisko reflektora przeciwlotniczego. Fort został zajęty najprawdopodobniej 7 sierpnia 1944 roku przez oddziały Batalionu „Oaza” V Obwodu Armii Krajowej pod dowództwem doktora medycyny, por. Czesława Szczubełka. Od tego momentu był ważnym punktem obrony Sadyby. 1 września 1944 roku w narożną kazamatę uderzyła bomba, od której zginęło powstańcze dowództwo Sadyby, czyli 24 (16 [15]) oficerów i żołnierzy, w tym por. Szczubełek [14][15]. Wobec wzmożonego ataku Niemców, szczególnie z powietrza, 2 października 1944 roku fort skapitulował [2]. Na cmentarzu wilanowskim pochowano 110 obrońców [15].

We wschodniej części nadal funkcjonował park, a zachodnią część z koszarami zajęło Wojsko Polskie, które stacjonowało tam do 1990 roku [1]. Początkowo znajdowała się tu rusznikarnia Urzędu Bezpieczeństwa [6]. W latach pięćdziesiątych stacjonowała samodzielna bateria 85 mm armat przeciwlotniczych (8 dział) w ramach systemu obrony powietrznej Warszawy. W okresie późniejszym był wykorzystywany przez pododdziały inżynieryjno-budowlane i jako zaplecze magazynowe stołecznego 10 Pułku Samochodowego [15].

Fort Czerniaków został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A 807 w 1973 roku [1].

W 1989 roku podjęto decyzję przekazania części Fortu IX w czasowe użytkowanie przez Muzeum Wojska Polskiego. Po wstępnym oczyszczeniu zaniedbanego obiektu, wykorzystywanego jako wysypisko śmieci, rozpoczęto gromadzenie sprzętu wojskowego. W 1991 roku przejęto kazamaty zajmowane przez 10 Pułk Samochodowy i wykonano ogrodzenie dziedzińca koszarowego. Fort IX został przekazany Muzeum Wojska Polskiego w 1992 roku. Obecnie muzealne czołgi, transportery i armaty są wykorzystywane przy realizacji wielu filmów, m.in.: „Król Olch”, „Poznański Czerwiec”, „Sława i chwała”, „Sensacje XX wieku” [15].

Od 1993 roku, z inicjatywy Macieja Piekarskiego [17], w kazamatach rozpoczęło swoją działalność Muzeum Katyńskie, stając się centralną placówką naukowo-archiwalną w zakresie martyrologii Polaków na Wschodzie w okresie II Wojny Światowej [15].