Filtry Lindleya (Koszykowa #81 [4]) to zespół obiektów, które służą mieszkańcom Warszawy niemalże nieprzerwanie od ponad 125 lat. Powstały dzięki zabiegom ówczesnego prezydenta miasta, rosyjskiego generała Sokratesa Starynkiewicza. Projekt budowy przygotował angielski inżynier William Lindley, a jego najstarszy syn William Heerlein Lindley objął funkcję naczelnego inżyniera budowy [1]. Kolejne obiekty stacji wpisano do rejestru zabytków w latach 1973 i 2008, a w 2012 roku cały kompleks został uznany za pomnik historii [2] jako jedyny w Europie tego typu kompleks, całkowicie zachowany i do dziś użytkowany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem [5]. Uważa się, że filtry powolne to ostatnia tego typu działająca instalacja na świecie [24]. Obecnie Filtry zapewniają w ciągu doby około 50% zapotrzebowania aglomeracji warszawskiej [4].

Kiedy na terenie Filtrów zaczęły powstawać pierwsze obiekty, założono, że nie będzie to tylko zakład przemysłowy, ale również park. Warszawiacy mogli w nim do lat 30-tych XX wieku wypoczywać za drobną opłatą. Sprowadzono rzadkie gatunki drzew i krzewów m.in. platany tworzące nadal dekoracyjną aleję główną, magnolie i cisy, z których jeden stanowi obecnie pomnik przyrody [24]. Pomnik Starynkiewicza obsadzony został rzadkimi gatunkami drzew, m.in. dębem korkowym [35]. Wśród bujnych traw porastających powierzchnię Filtrów Powolnych zamieszkują podobno rodziny lisów i bażantów. [24]. W obrębie Filtrów również ma swoje gniazda lęgowe 28 gatunków ptaków.

Kompozycja przestrzenna zespołu jest efektem przemyślanego rozplanowania. Jej rdzeń stanowi szeroka aleja na osi północ – południe. Zaakcentowano ją przez wieżę ciśnień usytuowaną na nasypie ziemnym. Po obu stronach wieży umieszczono po jednym budynku technicznym. W budynku ulokowanym po jej stronie wieży mieszczą się zespoły pomp tłoczących wodę do sieci miejskiej, a w budynku zachodnim zespoły pomp zasilających sieć miejską oraz obecnie sala ekspozycyjna Wystawy Wodociągów i Kanalizacji. Za budynkami technicznymi rozciągają się podziemne zbiorniki wody czystej. Centralną przestrzeń Stacji Filtrów wypełnia sześć grup filtrów powolnych. Południowy pas terenu zabudowany jest przez osadniki (obecnie zbiorniki wyrównawcze). W tej samej linii, w południowo-wschodniej części założenia, mieści się Zakład Filtrów Pospiesznych. Drugą oś wyznacza krańcowy fragment tzw. Osi Stanisławowskiej. Całość ma jednolity wizualnie charakter. Podział terenu na pasy, którym przypisano konkretny etap w technologii przetwarzania wody, ułatwił dodawanie kolejnych modułów [5]. Zabudowę Stacji Filtrów uzupełniły dwa eleganckie domy mieszkalne dla inżynierów i techników oraz liczne budynki pomocnicze, w tym stajnie, stróżówki, magazyny itp. Aż do czasów I wojny światowej bardzo zwracano uwagę na jednolity wygląd wznoszonych budowli. Autorstwo najstarszych budynków przypisuje się Williamowi Heerleinowi Lindleyowi, ale te z początku XX wieku są już zapewne dziełem polskich architektów, z detalami odwołującymi się do romanizmu, gotyku czy francuskiego renesansu [38].

Ciąg technologiczny

Zakład posiada dwa ciągi technologiczne: pierwszy zaprojektowany przez Lindleya, wzbogacony w 1933 roku o Zakład Filtrów Pospiesznych, uzdatnia wodę czerpaną spod dna Wisły. Drugi ciąg technologiczny oczyszcza wodę pobraną z Osadnika Czerniakowskiego [2]. Początkowo proces technologiczny (w czasach Lindley’a) przebiegał następująco [6]: od południa wprowadzano na teren zakładu surową wodę [5] spod dna Wisły [24] ze Stacji Pomp Rzecznych, która była kierowana bezpośrednio do filtrów powolnych, których niektóre komory pełniły funkcję krytych osadników. Przefiltrowana woda trafiała do zbiorników wody czystej, a następnie do hal pomp, skąd była tłoczona do wieży ciśnień, gdzie rozpoczynała się sieć wodociągowa Górnego Miasta. Dolne Miasto (Powiśle i od 1894 Praga) było zasilane wodą bezpośrednio wypływającą z filtrów powolnych, omijającą zbiorniki wody czystej, hale pomp i wieżę ciśnień. Ilość wody zasilającej Dolne Miasto była mierzona w komorze z wodomierzem Venturiego [6].

Współcześnie w warszawskich filtrach odbywa się skomplikowany połączony dziewięcioetapowy proces uzdatniania wody: napowietrzanie (w komorze A), infiltracja (W osadnikach wody surowej, które zbierają do 90% osadów z wody trafiającej z Wisły), koagulacja, flokulacja, sedymentacja (w pulsatorach, budynku dawnego II ciągu technologicznego, siarczan glinu - koagulant oraz krzemionka aktywowana - flokulant łączą kłaczki zanieczyszczeń w większe cząsteczki, które osadzają się w koncentratorach - sedymentują. Dodatkowo wapno wiąże dwutlenek węgla), filtracja pospieszna (w Zakładzie Filtrów Pośpiesznych), ozonowanie pośrednie (utlenienie substancji organicznych w stacji Ozonowania, poprawiające walory smakowo-zapachowe), sorpcja na granulowanym węglu aktywnym i filtracja powolna (W Filtrach Powolnych). Następnie woda trafia do zbiorników wody czystej i miejskiej sieci wodociągowej [37][45].

Osadniki wody surowej

Osadniki były budowane etapami, po stwierdzeniu około 1890 roku konieczności poprawy procesu filtrowania wody. Wcześniej ich funkcję spełniały wybrane komory filtrów powolnych. Osadniki zbudowano na przyłączonym do Stacji Filtrów terenie pomiędzy ulicami Nowowiejską, Suchą, Filtrową i Raszyńską. Planowano budowę 12 osadników, ostatecznie wzniesiono tylko 6, kolejno w 1894 roku - nr 1 i 3, w 1896 roku - nr 2 i 4, w 1903 roku - nr 6 i 8. Woda wpływała do osadników od strony południowej ze Stacji Pomp Rzecznych [12]. Podczas przepływu wody, wszelkie zanieczyszczenia opadały na dno [32]. Po północnej stronie osadników znajdowały się rury kierujące wstępnie oczyszczoną z zawiesin wodę do filtrów powolnych [12]. Osadnik składa się z 8 korytarzy o szerokości 5 metrów i długości 100 metrów.

W związku z budową Zakładu Filtrów Pośpiesznych zostały one przebudowane na zbiorniki wyrównawcze. Woda tłoczona ze Stacji Pomp wlewała się do zbiorników od strony północnej, a wypływała do Filtrów Pośpiesznych rurami południowymi [12].

W latach 70-tych XX wieku osadniki 6 i 8 zostały rozebrane, a w ich miejscu wzniesiono budynek drugiego ciągu technologicznego [12]. Po uruchomieniu dwóch ciągów technologicznych woda dostarczona z Osadnika Czerniakowskiego wpływała do jednego zbiornika wyrównawczego, a woda infiltracyjna do drugiego. Każdy z nich miał pojemność 24 tys. m3. Woda infiltracyjna była surowcem dla pierwszego ciągu technologicznego i poddawana była filtracji w filtrach pospiesznych i powolnych. Woda z Osadnika Czerniakowskiego uzdatniana była na drugim ciągu technologicznym w procesie koagulacji i filtracji pospiesznej [30]. Obecnie oba ciągi są połączone.

Zakład filtrów pośpiesznych

W związku ze zwiększającym się zapotrzebowaniem na wodę, w latach 20-tych XX wieku postanowiono wznieść zakład filtrów pośpiesznych. Woda trafiała tu ze zbiorników wyrównawczych. Po wstępnej filtracji była tłoczona do filtrów powolnych [13]. W lewym skrzydle budynku, w laboratorium, pracowała Madzia Karwowska, żona serialowego Czterdziestolatka [17].

Pierwotnie zakład miał 16 filtrów. W latach 50-tych XX wieku skorzystano z przewidzianej w projekcie możliwości zwiększenia ilości filtrów dobudowując do istniejących jeszcze cztery. W latach 1998-1999 wymieniono aparaturę sterowniczą i kontrolno-pomiarową na urządzenia najnowszej generacji. Każdy z 20 filtrów pospiesznych ma postać skrzyni prostokątnej. Na dnie filtra znajduje się drenaż z rurek z PCV. Na drenażu spoczywa złoże filtracyjne składające się z warstwy żwirów podtrzymujących złoże filtracyjne o grubości 95 cm, które stanowi kwarcowy piasek o średnicy ziaren 0,4 - 0,8 mm. Przepływając przez złoże z prędkością 7 m/h woda pozostawia w nim zanieczyszczenia. Uzyskuje się zmniejszenie ilości żelaza, manganu i amoniaku. Zatrzymywane w złożu zanieczyszczenia powodują jego zapchanie. Przywrócenie sprawności filtrowi polega na wzruszeniu złoża sprężonym powietrzem wtłaczanym w kierunku przeciwnym do filtracji i wypłukaniu zanieczyszczeń wodą pod ciśnieniem. Popłuczyny odprowadzane są do specjalnego zbiornika, a następnie do kanalizacji miejskiej. Woda wstępnie przefiltrowana tłoczona jest ze zbiornika umieszczonego pod filtrami do komory, w której wytraca ciśnienie. Za komorą następuje rozdział wody na 7 grup filtrów powolnych [30].

Gmach powstał w latach 1929-1933 w stylu art deco [13]. Budowa wymagała perfekcyjnego rozwiązania kwestii statyki budowli, uwzględnienia ruchów termicznych, wodoszczelności konstrukcji czy dokładnego doboru materiału filtracyjnego. Część naziemną wzniesiono w systemie szkieletowym, wypełnionym murem ceglanym [26]. Projekt elewacji powierzono warszawskiemu architektowi Antoniemu Jawornickiemu, który węższe elewacje frontowe obłożył kamiennymi płytami i ozdobił płaskorzeźbami dłuta Jana Golińskiego. Od strony ul. Filtrowej znajdują się: alegoria Pragnienia, wyobrażająca półnagiego mężczyznę pijącego wodę z miseczki oraz alegoria Czystości, czyli naga postać kobieca, biorąca prysznic w nowoczesnym domu. Od strony ulicy Krzywickiego znajduje się heraldyczna syrena warszawska [18]. Przed Zakładem znajduje się basen z fontanną.

Wnętrze składa się z dwóch połączonych ze sobą hal: niższej z komorami filtrów pospiesznych i wyższej hali pomp częściowo usytuowanej poniżej poziomu ziemi. Na górze znajduje się centralna dyspozytornia. Wzdłuż hali filtrów stoją stoły regulacyjne sprzed 80 lat z białego marmuru kararyjskiego zwieńczone [18] chromowanymi dźwigniami sterującymi wykonanymi w Wielkiej Brytanii. Za taką rozrzutność krytykowano ówczesne władze [24]. Elementy wyposażenia zostały wykonane też z orzecha włoskiego [27] mosiężne kinkiety, a nawet kryształowe szyby w drzwiach [38]. Między halą maszyn i halą filtrów wisi piękny metalowy zegar. Kiedyś w jego obudowie zapalało się i gasło 12 lampek. Gdy któraś gasła, informowała, że zmienia się poziom wody płuczącej i konieczna jest interwencja. Tuż obok zegara wiszą marmurowe tablice. Czytamy na nich, że gmach powstał za prezydentury Ignacego Mościckiego, gdy marszałkiem Polski był Józef Piłsudski, premierem Rajmund Jaworowski, a prezydentem miasta Zygmunt Słomiński [18]. Obecnie wewnątrz zabytkowych zegarów znajdują się naszpikowane elektroniką urządzenia [17].

Konkurs na Zakład Filtrów Pospiesznych rozpisano w 1927 roku, do którego stanęły 23 firmy zagraniczne. Wygrał projekt opracowany przez Zygmunta Wendrowskiego i Antoniego Jawornickiego. Jednakże w związku z wyjazdem autorów do Montrealu, filtry dokończone zostały w latach 1929-1933 przez inżynierów z Montrealu, Charlesa des Baillets i C.M. Morssen. Zakład uruchomiono w 1933 roku w obecności prezydenta Mościckiego. Konsole sterownicze pochodzą z Providence.

Od 1936 roku zakład nosi imię prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego.

W latach 1948-1949 budynek rozbudowano w kierunku wschodnim, zachowując wygląd wschodniej elewacji [13].

W związku z niewydolnością dotychczasowych urządzeń, w 1971 roku uruchomiono nowe filtry w Zakładzie według projektu Andrzeja Kamińskiego, Władysława Kowalskiego, Janusza Stefańczyka i Andrzeja Kiepala [35].

Filtry powolne

Filtry powolne stanowią najważniejszy element procesu oczyszczania wody. Ich budowa była prowadzona etapami: I grupa 1883-1887, II grupa 1887-1889 (początkowo funkcjonował jako zespół osadników), IV grupa 1898-1900, III grupa 1906-1908, V grupa 1913-1915, VI grupa 1924-1926. Około 1931 roku dobudowano cztery chlorownie. Po II wojnie światowej zbudowano VII grupę filtrów powolnych [7] - obecnie w jej miejscu jest Zakład Ozonowania [2].

Początkowo niektóre komory pełniły funkcję osadników, dopiero po 1894 roku woda trafiała najpierw do osobnych osadników, a później do filtrów powolnych. Po 1933 roku woda do filtrów powolnych była tłoczona z Zakładu Filtrów Pośpiesznych. Przefiltrowana woda trafiała do zbiorników wody czystej, a następnie była rozprowadzana na obszar tzw. Górnego Miasta lub bezpośrednio pod ciśnieniem grawitacyjnym (z ominięciem zbiorników wody czystej), była rozprowadzana przewodem o średnicy 900 mm na obszar tzw. Dolnego Miasta i Pragi. Od 1940 roku Dolne Miasto również było zaopatrywane ze zbiorników wody czystej [7].

Podstawowym materiałem budowlanym była specjalnie wypalana, odporna na wilgoć cegła licówka lub cegła glazurowana białą polewą [2] wykonana bez użycia wapnia. Jeśli tylko jedna cegła odbiegała wymiarowo od wzorca, to całą partię odsyłano do fabryki [17]. Lindleyowie wybrali cegły pochodzące z polskiej cegielni w Kawęczynie [24]. Cegły były też moczone w wodzie, by potwierdzić ich odporność [17].

Komór jest łącznie 36 [17]. Filtry usytuowane są w rzędach po sześć. Każdy rząd to grupa filtrów mająca wspólny kanał zasilający filtry w wodę wstępnie przefiltrowaną i wspólny przewód wody czystej, do którego odprowadzana jest woda uzdatniona. Zbiorniki są zagłębione w ziemi, o powierzchni od 2095 do 2374 m2, zbudowane z cegły, pokryte arkadami ze sklepieniami żaglowymi (oprócz VI grupy o cylindrycznych sklepieniach z betonu) przysypanymi warstwą ziemi. Sklepienia podtrzymują słupy granitowe, które dzielą filtr na 7 podłużnych galerii [33]. Każdy z filtrów ma wysokość blisko 4.4 metra, szerokość 30 metrów i długość 73 metry. Wysokość lustra wody nad złożem o wysokości 1.3 metra wynosi około 1 metra [17]. Każdy ma pojedynczy przedsionek umieszczony na osi symetrii, od którego do wnętrza prowadzi wąska rampa [5]. Na dnie filtrów znajduje się układ kanałów zbiorczych odbierających przefiltrowaną wodę, na którym spoczywa złoże filtracyjne. Składa się ono z 55 cm warstwy żwirów różnych granulacji ułożonych licząc od dna filtra od największej do najmniejszej, na której ułożony jest piasek kwarcowy o średnicy ziaren 0,30 mm warstwą o grubości od 70 cm do 1 m. W celu poprawienia jakości wody w latach 1995 - 2000 filtry zostały wzbogacone o wkładki z węgla aktywnego grubości 10 cm. Woda przepływa przez złoże filtra powolnego z prędkością 0,1 -0,2 m/h. Ogromną rolę odgrywają również w czasie przepływu wody mikroorganizmy. W czasie pracy filtra wierzchnia warstwa złoża ulega zapchaniu przez zanieczyszczenia. Usuwa się ręcznie warstwę zanieczyszczoną grubości ok. 0.5 – 1 cm [33].

Filtry powolne wymagały regularnego czyszczenia. Piasek usuwano nawet co dwa tygodnie. Obniżano poziom wody, a robotnicy łopatami usuwali górną warstwę 1 cm. Taczkami wywożono po deskach zanieczyszczenia, a następnie pokłady ubijano i wyrównywano. Raz na dwa lata wymieniano 5-centymetrową warstwę piasku na nową. Pierwsze całkowite czyszczenie odbyło się 20 lat po uruchomieniu zbiorników. Do wywożenia zużytego piasku używano wagoników kolejki wąskotorowej. Tory układano w alejkach, a gdy nie były potrzebne, usuwano je [18]. Złoże uzupełnia się piaskiem lub węglem w zależności od tego czy filtr ma wkładkę czy nakładkę węglową. Każdy filtr co kilka lat poddawany jest renowacji polegającej na całkowitym usunięciu złoża i ułożeniu go ponownie. Obecnie filtry powolne mogą uzdatnić ok. 350 tys. m3 wody w ciągu doby. Uzdatnianie wody w procesie filtracji powolnej jest technologią ekologiczną opartą o naturalne procesy [33].

Początkowo woda z Wisły czyszczona była z 63% zawiesin w osadnikach, a w 98% w filtrach powolnych [35].

W latach 20-tych XX wieku zbudowano VI Zespół Filtrów Powolnych, gdzie wprowadzono bardziej modernistyczne formy tynkowanych zejściówek i wywietrzników [38]. Różniły się też materiałem, z jakiego zostały wykonane (żelbet, a nie cegła) [33].

Zbiorniki wody czystej

Budowa zbiorników, do których trafiała przefiltrowana woda również była prowadzona etapami: 1a 1885-86, 2 1896-99, 1b: 1907-08, 3: 1907-08. Zbiorniki zabezpieczają równomierną pracę filtrów powolnych wobec zmieniającego się dobowego zapotrzebowania. Woda ze zbiorników była zasysana do jednej z trzech hal pomp. Po 1945 roku zbudowano wzdłuż Koszykowej planowane w pierwotnym projekcie zbiorniki nr 4, 5 i 6. [8]

Są to odwrócone sklepione kolebkowo tunele, z których każdy ma na grzbiecie ma 10 kominków wentylacyjnych. Przed zbiornikami I-A i II-A zachowały się małe przedsionki-zejścia [35]. Konstrukcja sklepień żagiastych [5] zbudowana jest z cegieł i opiera się na granitowych filarach [32]. Podczas swojej pracy miejsce to w całości zalane jest wodą [32]. W rogu przy wejściu umieszczona jest rura doprowadzająca wodę, zakończona kielichem z piaskowca. Nad zbiornikami na powierzchni znajdują się wodowskazy.

Hale pomp

Zespół hal pomp powstawał etapami i składał się z dwóch budynków (dwie hale (I i III) we wschodnim Zespole Pompowni i Kotłowni Dolne Miasto i jedna hala (II) w zachodnim Zespole Pompowni i Kotłowni Górne Miasto [35]). W 1886 roku została wzniesiona pompownia nr I i przylegający do niej budynek kotłowni, rozbudowany przed 1908 o budynek węglarni. W hali znajdowały się trzy pompy parowe zastąpione w 1929 roku pompami elektrycznymi. Budynek z pompownią II został wybudowany w latach 1899-1900. W 1924 roku zbudowano pompownię nr III i zainstalowano w niej trzy elektropompy. Początkowo woda była pobierana ze zbiorników wody czystej i tłoczona przez pompy do wieży ciśnień. W późniejszym okresie pomijano wieżę. W latach 1939-1940 przebudowano niepotrzebną już kotłownię na dodatkową halę pomp, podwyższającą ciśnienie w sieci wodociągowej Powiśla i Pragi (Dolnego Miasta) [9].

W budynku zachodnim dziś mieści się sala wystawowa Muzeum. Na górę prowadzą monumentalne, granitowe schody. W środku widać salę o efektownym stropie. Na ścianach widnieją oryginalne XIX-wieczne projekty budynków, przekrojów kanałów i filtrów. Przed budynkiem stoją stare maszyny ze Stacji Filtrów. Jednym z eksponatów są dwa kamienie węgielne z napisami po polsku i rosyjsku. Ten po polsku jest pęknięty. Widnieje na nim data 1883 i nazwisko Sokratesa Starynkiewicza. Kamienie po wojnie zaginęły. Odnalazł je w XXI wieku pracownik Filtrów, który zahaczył o nie glebogryzarką przy odtwarzaniu zaniedbanego przez lata trawnika przy bramie [18]. Właściwa hala pomp o pozbawionym podpór prostokątnym rzucie otoczona jest trzema kondygnacjami pomieszczeń pomocniczych. W południowej części budynku znajduje się sala operacyjna oraz zbiornik wody do płukania o żelbetowej konstrukcji skrzyniowej [5].

Wodomierze

Na terenie Filtrów funkcjonowały dwa wodomierze. Wodomierz Venturiego mierzył ilość wody dostarczanej grawitacyjnie [11] do dolnego miasta. Działał przez 40 lat od 1911 roku [32]. W związku z budową pompowni Dolne Miasto przestał pełnić swoją funkcję [11]. Wodomierz cząstkowy położony w bliskim sąsiedztwie wieży ciśnień służył do pomiaru wody pompowanej na obszar Górnego Miasta. Działał do lat 30-tych XX wieku. [32].

Wieża ciśnień

Wieża powstała w latach 1885-1886. Została zaprojektowana przez Juliana Herde, H. Hömanna oraz Williama i Williama Heerleina Lindleyów [10]. Wieża ma 42.2 metra i została zbudowana w najwyższym punkcie ówczesnej Warszawy (36 m nad lustrem wody w Wiśle [34]). Długo była najwyższym budynkiem stolicy [28]. Obecnie jest symbolem Warszawskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji [32].

Legenda mówi, że przed jej wybudowaniem na tym miejscu znajdowała się szubienica miejska [32].

Podstawa budynku ma średnicę ok. 10,5 m i zwęża się ku górze, a na jej szczyt prowadzą schody liczące 234 stopnie [32]. Wieża miała na celu stabilizowanie ciśnienia w systemie wodociągowym Górnego Miasta [10]. Wysokość wieży wyznaczała maksymalną wysokość warszawskich wieżowców powstających w południowych dzielnicach miasta [18]. Umożliwiało to budowę budynków o wysokości do dziewięciu kondygnacji [38]. Woda tłoczona z hal pomp. Woda trafiała do dwóch pionowych rur wewnątrz wieży (o średnicy 910 mm, od strony Stacji Filtrów [34]), gdzie na wysokości mniej więcej 2/3 ich wysokości pompowana pulsacyjnie przelewała się do dwóch rur rozpoczynających właściwą sieć wodociągową od strony miasta. Otwarte rury były doprowadzone na wysokość 10 metrów powyżej poziomu przelewowego, co eliminowało możliwość wystąpienia gwałtownych skoków ciśnienia wody. Wewnątrz wieży ciśnień znajdował się również komin odprowadzający dym z obydwu kotłowni [10]. W 1924 roku elektropompy [18] spowodowały, że system stabilizacji ciśnienia przestał być konieczny, a sama wieża została wyłączona z obiegu wody [10]. Wieża została całkowicie odłączona od systemu w 1934 roku, w chwili, gdy wprowadzono pompy wirowe [34].

Wieża została uruchomiona chwilowo w 1945 roku podczas wznawiania pracy filtrów [35].

W 1996 roku wieża została odrestaurowana [28].

Stacja ozonowania Socrates

Budynek Ozonowania Pośredniego i Filtrów Węglowych powstał [25] w miejscu VII grupy filtrów piaskowych, u zbiegu ulicy Raszyńskiej i Filtrowej [4]. Został ukończony w 2010 roku [25].

Autorem projektu jest Ryszard Sobolewski z pracowni Dorjon. Jest to kompleks dzielący się na trzy podstawowe części. Różnorodność zapewniono dzięki zastosowaniu takich form, jak ryzality, załamania czy zróżnicowane kształty dachu [25].

Segment pierwszy południowy mieści w sobie zbiorniki retencyjne z wodą już wstępnie oczyszczoną, przed ozonowaniem. Jego zwieńczenie stanowi ogromny taras z zielenią, który przykrywa zbiorniki wody. Cały budynek obsypano skarpami, które wzdłuż elewacji wschodniej i zachodniej tworzą wiszące ogrody. Segment drugi południowy mieści w sobie pompownie, komory ozonowania oraz 18 komór filtrów węglowych, których zadaniem jest filtrowanie wody już po ozonowaniu. Ponad nimi znajduje się zielony dach. Segment trzeci północny składa się z ostatecznej pompowni oraz komór natleniania. Umieszczono w nim także najważniejszy węzeł energetyczny, główne wejście do całego kompleksu oraz część usługową [25].

Architektom zależało, by nadać bryłom ciekawy i możliwie lekki wygląd. Osiągnięto to między innymi dzięki zagospodarowaniu poddaszy, istotne są wnęki, filary i gzymsy z piaskowca. Oprócz skarp wokół ścian zasadzono też rośliny na tarasie i na zielonym dachu. Jest to miejsce zupełnie wyjątkowe, wyposażone w siedziska, ścieżki i inne elementy charakterystyczne dla terenów zieleni miejskiej. Zieleń doskonale komponuje się z czerwoną barwą elewacji. Wykonano ją z cegły klinkierowej Melbourne firmy Röben. Z tego samego materiału zostały przygotowane klińce, czyli półokrągłe formy umieszczone na łukach arkad bramnych. Balustrady zewnętrzne, usytuowane na skarpach, zostały wykonane z piaskowca. Słupy oświetleniowe mają wygląd starych odlewów żeliwnych. Reprezentacyjne wnętrza oraz klatki schodowe wykończono płytkami klinkierowymi. Z elewacją z klinkieru komponuje się dach z oksydowanej blachy miedzianej układanej w panelach, w systemie belgijskim na tzw. rąbek stojący [25].

Budynek zdobią trzy płaskorzeźby, najprawdopodobniej jedyne dekoracje rzeźbiarskie zdobiące współczesny warszawski budynek przemysłowy. Wyłoniono je w konkursie i umieszczono obudowie dwóch zbiorników retencyjnych [18]. Autorem płaskorzeźb jest krakowski artysta Andrzej Krawczak. Warsowi i Sawie towarzyszy William Lindley, projektant warszawskich filtrów. Sawa sprawia wrażenie współczesnej dziewczyny. Zgrabnej, długonogiej, zalotnej. Bardziej przypomina góralkę niż mityczną założycielkę miasta. Wars z dzbanem wody jest mniej góralski od Sawy, patrzy jej w oczy. Rzeźby odkuto z jasnobeżowego piaskowca, w stylistyce art deco. Płaskorzeźba Lindleya kojarzy się z XIX-wiecznym historyzmem [3].

Pomnik Starynkiewicza

W kilka miesięcy po złożeniu w 1892 roku dymisji przez Sokratesa Starynkiewicza wyszła inicjatywa Gazety Lekarskiej wystawienia mu popiersia na terenie Filtrów. Projekt powstał w 1904 roku, a pomnik wyłoniono na drodze konkursu, który wygrał Jan Woydyga. Odsłonięcie popiersia nastąpiło w pięć lat po śmierci prezydenta, w 1907 roku. Monument został w całości sfinansowany ze składek społecznych. Popiersie Starynkiewicza przetrwało okres usuwania pamiątek po zaborze rosyjskim w 1918 roku, zostało jednak skradzione przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego. Pozostał jedynie cokół [16].

Pierwsze próby rekonstrukcji popiersia Starynkiewicza miały miejsce w 1960 roku, kiedy w Pracowni Sztuk Plastycznych przy ul. Finlandzkiej wykonano projekt gipsowy dłuta Stanisława Lisowskiego [16].

Współczesne popiersie zostało wykonane w 1996 roku przez Stanisława Rosę [16], jako trzecia kopia pomnika [35]. Stanęło na zachowanym oryginalnym postumencie, na którym widać ślady skradzionych liter. Do dziś nie ustalono, co mówiła inskrypcja [16]. Pierwotnie popiersie było zwrócone w kierunku filtrów, obecnie prezydent "spogląda" na wieżę ciśnień [15].

Portiernie

Dwie bliźniacze stróżówki północne zbudowano przy głównej bramie wjazdowej od strony ul. Koszykowej w latach 1885-1886 [42]. Różnią się jedynie brakiem okna w elewacji wschodniej i od ulicy [35]. Zachodnia początkowo była domem odźwiernego, a w latach 30-tych XX wieku pełniła rolę centrali telefonicznej. We wschodniej portierni zatrudniony był personel zajmujący się obsługą wagi przy wyjeździe [32].

Ogrodzenie

Ogrodzenie oryginalnie było wykonane z cegły [35]. Ogrodzenie w obecnym kształcie zaczęto budować w 1926 roku. Tynkowane, zbudowane z przęseł o szerokości 4.5 m. oraz pięciu bram [32]. Bramę zachodnią zniszczono w 1986 roku przy poszerzaniu ul. Raszyńskiej [35]. Dzisiaj prowadzą tu trzy bramy: dwie od ul. Nowowiejskiej i jedna od Koszykowej.

Budynki administracyjne

Budynek stajni powstał przed 1900 rokiem. Był to jeden z budynków gospodarczych [14]. W 1934 roku rozbudowany o dodatkowe trzy przęsła [35]. Rozbudowany po 1945 roku [14] o parterowy, otynkowany barak [35].

Budynek administracyjny powstał w latach 90-tych XIX wieku. Znajdowały się w nim mieszkania kadry kierowniczej Filtrów. Znajdowało się w nim sześć mieszkań o wysokim standardzie [32]. W latach 50-tych XX wieku przebudowano na biurowiec [39].

Dom inżynierów to jeden z dwóch bliźniaczych budynków mieszkalnych, obok Domu techników. Zostały wzniesione w latach 1885-1886 według identycznego projektu, co budynek administracyjny Stacji Pomp Rzecznych [43].

Od 1998 roku w budynku wzniesionym tuż obok Zakładu Filtrów Pospiesznych mieści się laboratorium wyposażone w chromatografy - jonowy i gazowy - oraz analizatory węgla i rtęci. Bada się na nich poziom stężenia związków chemicznych w wodzie, a na żywych organizmach sprawdzana jest toksyczność wody [18]. Wcześniej laboratorium znajdowało się w Zakładzie Filtrów Pośpiesznych.

Komora C o ściętych ścianach wybudowana w latach 1928-1933 zapewniała przepływ wody z filtrów pośpiesznych na filtry powolne. Przepływ odbywał się grawitacyjnie. Po 2010 roku woda kierowana jest do stacji ozonowania. Komora A to budynek na 1.5 metrowym nasypie wybudowany w latach 1928-1933 w celu regulacji ciśnienia wody surowej dostarczanej do stacji. Następnie woda była kierowana do osadników.

Tuż obok terenu Filtrów znajduje się nieczynny dziś fragment systemu kanałów, zwany płuczką. Jest to kanał ułożony w kształcie owalnej pętli, który dawniej służył do wytwarzania ciśnienia wody przy płukaniu kanałów. Wejście znajduje się przy bramie wodociągów przy ul. Filtrowej (kratka przy chodniku) [26].

Nazwa ulicy Koszykowej pochodzi od folwarku królewskiego Koszyki, utworzonego po otoczeniu miasta tzw. okopami Lubomirskiego w 1770 roku [29]. Został on wydzielony z terenów Ujazdowa i Kałęczyna, a jego nazwa pochodziła od umacniania wałów Lubomirskiego plecionymi koszykami. Pierwotnie ulica obsadzona była kasztanami i biegła wśród ogrodów i pól [35].

Pod koniec XIX wieku stan sanitarny Warszawy był alarmujący. Ulicami płynęły nieczystości, brakowało ujęć czystej wody, a częste epidemie powodowały wysoką umieralność [20]. Z inicjatywą budowy nowoczesnej sieci wodociągowej wystąpił ówczesny prezydent miasta, rosyjski generał Sokrates Starynkiewicz [5], w pierwszym roku swoich rządów [2]. Historycy przypisują mu oszukanie władz zwierzchnich w Petersburgu, niechętnych unowocześnianiu Warszawy. Prezydent wymógł zezwolenie pod pretekstem przetestowania w niepokornym mieście niesprawdzonych urządzeń, zanim podobne wprowadzi się w stolicy imperium [38]. W 1876 roku podpisał umowę ze znanym w Europie inżynierem Williamem Lindleyem na opracowanie projektu wodociągu i kanalizacji. Zostały wtedy wykonane szczegółowe pomiary i mapy Warszawy. Umowa na pierwszy etap robót została podpisana w 1881 roku z synem Lindleya, Williamem Heerleinem Lindleyem, który objął funkcję naczelnego inżyniera budowy i wykonał szczegółowe projekty poszczególnych elementów założenia [24]. Unikalne było też, aby to obywatele zachodniej Europy konstruowali jakikolwiek - a tym bardziej strategiczny dla miasta - obiekt. Lindley nie był zadowolony z przymusu korzystania z materiałów tylko i wyłącznie polskiej produkcji, ponieważ musiał zrezygnować ze swoich zaufanych dostawców. W związku z tym uparł się, żeby budować z najlepszej jakości materiałów [37]. Ponieważ William Lindley poprzestał na sprzedaży projektu, a jego syn stale przebywał zagranicą, na miejscu robotami kierowali inni inżynierowie: Richard Lindley i H. Höhman, a w okresie 1888-1904 Alfons Grotowski z Józefem Linleyem [38][35].

Mimo początkowej niechęci polskich inżynierów do zaproponowanych rozwiązań, Lindley zdołał przekonać środowisko specjalistów. Wybrana przez niego lokalizacja Filtrów (miejsce położone najwyżej w Warszawie, ponad 30 m nad poziomem Wisły [24], blisko środka miasta, z dobrymi warunkami gruntowymi - gliną) była najdogodniejsza i dawała możliwość rozbudowy w przyszłości [5]. Przeciwnicy budowy dowodzili, że powstanie wodociągów i kanalizacji spowoduje katastrofę okolicznego rolnictwa, pozbawiając go naturalnych nawozów [18]. Jednym z powodów krytyki projektu był młody wiek Lindleya. Do kontrowersji przyczyniły się także nowoczesne, a co za tym idzie kosztowne technologie. Burzę wywołał także Starykiewicz, który zlecił przetłumaczenie planów na rosyjski i polski, a następnie opublikował w prasie, by każdy mógł się z nimi zapoznać [24].

W 1883 roku rozpoczęto budowę, które kontynuowano przez kolejne lata [21]. Początkowo pod teren przeznaczono obszar otoczony ulicami Koszykową, Suchą, Nowowiejską, Raszyńską [6]. Budowa kompleksu była prowadzona etapami, w okresie 1883-1915. Ostatnią grupę filtrów wzniesiono w latach 1924-1926. Zaangażowani w nią byli polscy architekci, m.in. Alfons Grotowski, Józef Bandtkie, Józef Słowikowski, Julian Herde i in. Podstawowy materiał stanowiła specjalnie wypalana, odporna na wilgoć cegła, bloki granitowe i piaskowce dostarczane w całym okresie budowy z tych samych kamieniołomów [5].

Budowa odbywała się w sześciu etapach, rozplanowanych na dość krótkie okresy. Zasadą było jednoczesne wznoszenie wszystkich elementów jednego ciągu urządzeń. Drugą serię robót rozpoczęto w 1888 roku. Wzniesiono wówczas dwa dalsze filtry rozpoczynające grupę II, które przejęły na siebie rolę osadników. Wykończono budynek techniczny złożony z dwóch segmentów, mieszczących I maszynownię i kotłownię. W 1889 roku, realizując trzecią serię prac, dokończono budowę II grupy filtrów. Wiosną 1892 roku, gdy miasto uzyskało teren o powierzchni około 9 ha, na którym miało stanąć osiem basenów osadowych, przystąpiono do czwartej serii prac. Ostatecznie do eksploatacji przekazano w 1894 roku część basenów wraz z kanałem odprowadzającym brudną wodę. Dwa lata później oddano do użytku następną grupę osadników. Po ich uruchomieniu obie grupy filtrów -I i II - zaczęły pełnić właściwą funkcję. W kwietniu 1896 roku zdecydowano się zaprojektować i wykonać drugą linię zasilającą Stację Filtrów podczas realizacji piątej serii robót. Prowadzona w latach 1913-1915 szósta seria prac przewidywała wzniesienie V grupy filtrów oraz dodanie do budynku technicznego wschodniego segmentu mieszczącego maszynownię. Do wybuchu pierwszej wojny światowej zbudowano na terenie stacji kolejne grupy filtrów i osadników, w pełni zrealizowano filtry powolne, z sześciu zbiorników wody czystej wzniesiono trzy, a z liczby ośmiu osadników w związku ze wstępnym osadzaniem zanieczyszczeń na uruchomionym osadniku na Stacji Pomp Rzecznych zaniechano budowy pozostałych dwóch osadników [26].

Stacja Filtrów rozpoczęła pracę w 1886 roku posiadając jedną grupę filtrów powolnych, jeden zbiornik wody czystej, jedną halę pomp i wieżę ciśnień. W kilka lat po uruchomieniu filtrów, badania wykazały konieczność dodania krytych osadników. W tym celu ok. 1890 roku powiększono teren stacji w kierunku południowym (do obecnej ulicy Filtrowej) [6]. Do 1900 roku inwestycja kosztowała 17 mln rubli przy rocznym budżecie Warszawy wynoszącym 2,5 mln rubli [21].

Przykładowo, sklepienia zbiorników wody czystej, powstałe w latach w latach 1907-1908, opierają się na wielkich kolumnach granitowych. Trzon kolumny waży dwie tony i ma wymiary 0,50 x 0,50 x 2,98 m. Kolumny obrabiane były w zakładach kamieniarskich C. Kulmiza na Śląsku i dostarczane gotowe. Przy budowie należało opuścić je na dno wykopu po skarpie przez stopniowe popuszczanie liny. Po dnie wykopu kolumnę toczono jak wałek. Kolumnę podnoszono przy pomocy dźwigu, zbudowanego ze zdrowego i suchego drzewa sosnowego z okuciem żelaznym, z dwoma wielokrążkami Lüdersa. Po zastosowaniu kleszczy ustawiano 12 – 14 kolumn dziennie [19].

W 1907 odsłonięto pomnik Starynkiewicza [6].

W 1924 uruchomiono szwajcarskie elektryczne pompy odśrodkowe Sulzera, jednak stanowiły one głównie element dekoracyjny. Zasilane były silnikami Oerlikon o mocy 260 KM każdy, od 1933 roku zostały zastąpione silnikami z wytwórni Stanisława Twardowskiego [35].

W 1931 roku wprowadzono chlorowanie wody opuszczającej filtry powolne [6].

W 1933 roku oddano do użytku Zakład Filtrów Pospiesznych [1].

Przed 1939 rokiem zastosowanie nowych rozwiązań technicznych dla pomp doprowadziło do wyłączenia z użytkowania wieżę ciśnień [6].

We wrześniu 1939 roku na warszawską sieć wodno-kanalizacyjną spadło ponad 1000 pocisków i bomb. Ponieważ przez pęknięte wodociągi wylewała się woda, Stacja Filtrów tłoczyła coraz większe jej ilości. W wyniku dywanowego nalotu Luftwaffe 25 września 1939 roku stacja filtrów została uszkodzona. Trzy dni później Warszawa skapitulowała [36]. Większość obiektów doznała niewielkich uszkodzeń we wrześniu 1939 roku, co spowodowało krótką przerwę w działaniu zakładu [5]. Najbardziej został zniszczony Zakład Filtrów Pospiesznych [24]. Uszkodzone zostały sklepienia filtrów powolnych, zawalone przykrycia zbiorników wody czystej, wyszczerbione mury wieży, komór rozdziału wody, przerwane przewody łączące filtry i przewody zbiorcze. Przerwa w działaniu zakładu trwała od 24 listopada do 4 grudnia 1939 roku. W listopadzie następnego roku oddano już do użytku wyremontowane urządzenia, natomiast całkowita odbudowa zbombardowanego Zakładu Filtrów Pośpiesznych trwała do czerwca 1940 roku [26].

W latach 1939-1940 w dawnej kotłowni przy halach pomp uruchomiono pompownię Dolne Miasto[6].

W czasie Powstania Warszawskiego Filtry zostały zajęte przez dwie kompanie Wehrmachtu. Dowództwo kazało wyłączyć wodę walczącej Warszawie, ale inż. Henryk Janczewski, wykorzystując niewiedzę hitlerowców, dostarczał jeszcze więcej wody niż kiedykolwiek [35]. 16 sierpnia 1944 roku Niemcy opanowali samodzielnie Stację Filtrów i zablokowali sieć wodociągową [22]. Filtry zostały całkowicie unieruchomione 21 września 1944 roku z powodu wysadzenia Stacji Pomp Rzecznych [6]. Stację Filtrów ograbili ze wszystkich urządzeń i częściowo zniszczyli [13]. Podczas nalotów sowieckich na okupowaną przez Niemców Warszawę, kilka bomb spadło na teren Filtrów. Wieża Ciśnień była punktem strzelniczym dla wojsk hitlerowskich podczas Powstania Warszawskiego [24]. Po upadku Powstania, Janczewski wraz z L. Kolbińskim i F. Parypińskim wywieźli zamaskowane rysunki techniczne zakładu i sieci i ukryli je w Piastowie [35].

We wrześniu 1939 roku zginęło tu 20 pracowników, 20 zamordowano w czasie okupacji i 128 w czasie Powstania Warszawskiego [35].

Praca Stacji Filtrów została wznowiona w maju 1945 roku [6], korzystając z naprędce skleconego zestawu pomp i maszyn napędowych [44], a Zakład Filtrów Pośpiesznych w lipcu 1949 roku [26].

W latach 50-tych XX wieku nastąpiła pierwsza powojenna rozbudowa urządzeń [5]. Zakład Filtrów Pośpiesznych w latach 1948-1949 wydłużono o dwie osie [41]. W latach 1952-1958 zwiększono liczbę filtrów pospiesznych do dwudziestu i dobudowano siódmą grupę filtrów powolnych [35].

W latach 60-tych XX wieku wprowadzono nową metodę oczyszczania wody z zastosowaniem pulsatorów [5].

W latach 70-tych XX wieku rozebrano dwa zbiorniki (6 i 8) budując w ich miejscu budynek drugiego procesu technologicznego [41]. W 1972 roku drugi ciąg technologiczny, zbudowany na licencji francuskiej firmy H. Degremont [23] rozpoczął pracę. Oczyszcza on wodę pobraną z Osadnika Czerniakowskiego wykorzystując proces wstępnego utleniania, koagulacji z użyciem siarczanu glinowego, filtracji pospiesznej i dezynfekcji dwutlenkiem chloru. Odczyn wody korygowany jest wodą wapienną [2].

W 1973 roku do rejestru zabytków, pod numerem A-813, wpisano: dawny dom dyrektora, hale filtrów powolnych z przedsionkami (1-12), portiernie i wieżę ciśnień [2].

W 1986 w związku z poszerzaniem ul. Raszyńskiej teren stacji został nieznacznie zmniejszony od strony zachodniej [6]. Zniszczono wtedy jedną z oryginalnych bram.

W latach 90-tych XX wieku na teren mieli największe deweloperzy. Rozpoczął się wtedy gorączkowy wyścig z czasem w celu wpisania Filtrów na listę zabytków, co się udało w 2008 roku [17]. Wtedy też powstał obiekt administracyjny za zbiornikami wody surowej numer 2 i 4 [41].

W 1996 roku zrekonstruowano pomnik Sokratesa Starynkiewicza [1].

W 2003 roku dwa niezależne ciągi technologiczne zostały połączone w jeden system, który wykorzystuje wszystkie procesy jednostkowe obu ciągów, przy niezmienionym sposobie ujmowania i rozdziału wody surowej [4].

W 2008 roku listę na zabytków wpisano kolejne obiekty pod numerem A-788. Były to obie maszynownie, dawne stajnie, hale filtrów powolnych (14-36), komory A i C, wodomierz Venturiego, ogrodzenie wraz z czterema bramami, Zakład Filtrów Pośpiesznych, zbiorniki czystej wody 1-3, zbiorniki wody surowej 1-4 oraz układ zieleni [2].

W latach 2008–2010 wybudowano stację ozonowania pośredniego i filtrowania na węglu aktywnym [2]. Tym samym zakończono modernizację technologii uzdatniania wody w ramach Projektu Zaopatrzenie w wodę i oczyszczanie ścieków w Warszawie. Zakres prac obejmował wprowadzenie procesów ozonowania i filtracji oraz połączenie istniejących procesów w jeden układ technologiczny. Dzięki takiemu rozwiązaniu zmniejszono dawkę dwutlenku chloru stosowanego do końcowej dezynfekcji [4].

Filtry otrzymały w 2011 roku wyróżnienie w konkursie na Zabytek Zadbany ogłaszanym przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego [1].

Prezydent Bronisław Komorowski w 2012 roku przekazał rozporządzenie o uznaniu Stacji Filtrów za Pomnik Historii. Dotychczas na tej liście stolica reprezentowana była przez historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i zespołem pałacowym w Wilanowie [1].