Cmentarz Bródnowski (Bródzieński, Brudzieński, Brudnowski [2][20]) jest położony przy ul. Św. Wincentego #83. Do 1973 roku był największym cmentarzem w Polsce pod względem powierzchni (114 ha), a nadal jest jednym z największych w Europie pod względem liczby osób pochowanych (ok. 1.5 mln osób) [12]. Obwód murów liczy 5 kilometrów [1]. Nazywany jest on potocznie cmentarzem kutych krzyży [12].

Nekropolia została założona według reguł funkcjonalizmu. Za szkielet służą dwie szerokie na 9 metrów aleje [3] Aleja Główna prowadząca od I do V bramy ma około 1.2 kilometra długości. Aleja Szeroka przecina ją w połowie i prowadzi od VII do IV bramy. Dołącza do niej Aleja Lipowa, prowadząca do bramy III [1]. Obie aleje są wylane asfaltem, wyposażone w chodniki i obsadzone drzewami. Pozostałe prostopadłe lub równoległe alejki tworzą prostokątne kwatery, które mieszczą 6 rzędów grobów po 32 mogiły każdy. Już w 1904 roku było 563 kwater. Kwatery wzdłuż Alei Głównej, idąc od bramy przy ul. Św. Wincentego, na lewo są oznaczone liczbami nieparzystymi, na prawo parzystymi. Nowym kwaterom w rzędzie dodawano kolejną literę alfabetu. System ten obowiązywał prawdopodobnie od początku funkcjonowania cmentarza [3]. Większa część nekropolii jest zadrzewiona, jednak im bliżej skrzyżowania ul. Odrowąża tym mniej drzew [3]. Na cmentarz jest możliwy wjazd rowerem w godzinach otwarcia bram głównych [15].

Zostało tu pochowanych ponad 2.5 tys. uznanych postaci. Na cmentarzu znajduje się 17 mogił zbiorowych, m.in. członków cechu krawców, działaczy ruchu robotniczego, poległych w 1939 roku, mieszkańców Pragi rozstrzelanych w 1944 roku, pracowników tajnej wytwórni granatów AK oraz licznych męskich i żeńskich zgromadzeń zakonnych [1]. Są groby żołnierzy z niemal wszystkich formacji wojskowych [12], groby powstańców (kw. 33C, 35D) i kwatera żołnierzy Armii Czerwonej (kw. 43H) [7]. W kwaterze 35D na pomniku z piaskowca znajduje się napis "Cześć ich pamięci. Tym co wolnej nie dożyli Ojczyzny. Bohaterom Polski podziemnej poległym w walce z okupantem niemieckim w Wielki Czwartek dnia 6.IV.1944 r. w Warszawie przy ulicy Solec 103 w wytwórni granatów pod wezwaniem św. Kingi." [21]. Nieodłączny element nekropolii stanowią groby nierzymskokatolickie. Przykładem może być mauzoleum cygańskiej rodziny Tabaczków z początku XX wieku z kopułą zwieńczoną koroną [7]. W latach 1906-1914 grzebano tu mariawitów. Zarząd, na polecenie władz Drugiej Rzeczypospolitej, utworzył w 1929 roku na powierzchni 5 morgów (ok. 2,8 ha) w północno-wschodniej części cmentarza osobną kwaterę dla ateistów [3]

Ogrodzenie

Obecnie znajduje się osiem bram prowadzących na cmentarz [2]. Początkowo mur istniał zaledwie z dwóch stron, a pozostała część oddzielał od okolicznych pól drewniany płot lub wał ziemny. Na cmentarz swobodny wstęp miały zwierzęta i złodzieje, piasek z sąsiednich wydm zasypywał groby, a wśród mogił wałęsały się psy lub krowy z dóbr Pelcowizna. Na cmentarz prowadziły dwie bramy znajdujące się na krańcach Alei Głównej. Wejście od ul. Św. Wincentego aż do 1977 roku oświetlały latarnie gazowe. W 1908 roku groby od strony prochowni (na żądanie wojska [16]) oddzielono ogrodzeniem metalowym [3]. Wprowadzono zamykanie na noc bramy od Nowego Bródna [3]. Ogrodzenie metalowe przetrwało do 1927 roku, kiedy zakończono wznoszenie muru z cegieł. Pracami kierował Napoleon Czerwiński. Żelazne ogrodzenie przekazano kościołom: św. Stanisława Kostki na Żoliborzu i Matki Boskiej Zwycięskiej na Kamionku [16]. Wtedy nekropolia została całkowicie ogrodzona murem o długości ok. 5 km i wysokości 3-5 m [3]. Do 1934 roku liczba bram powiększyła się o dwie od ul. Odrowąża i jedną od ul. Św. Wincentego. Po II wojnie światowej dodano bramę przy nowym kościele Matki Boskiej Częstochowskiej [3].

Na murze cmentarnym od strony ul. Odrowąża znajduje się pamiątkowe graffiti. Napisy powstały w reakcji na strzelaninę nieopodal do której doszło w 1997 roku. Policjant zareagował na napad rabunkowy na przystanku. Napastnicy uciekli, ale z pobliskiego baru wyszli zaciekawieni klienci. Mundurowy zaczął strzelać i zabił dwóch mieszkańców Bródna [18]. W 2011 roku zawalił się trzydziestometrowy fragment muru od strony ul. Matki Teresy z Kalkuty. Po tym wydarzeniu uznano, że mur należy częściowo wyremontować. W 2013 roku robotnicy remontujący mur Cmentarza Bródnowskiego znaleźli tajną skrytkę z bronią z czasów II wojny światowej, 2 granaty, 10 zapalników do pocisków oraz 500 sztuk amunicji karabinowej [19].

Kościół drewniany pw. św. Wincentego a Paulo

Kościół został wzniesiony w latach 1887-1888 i poświęcony przez ks. prałata Ignacego Durewicza. Od początku pełnił rolę kaplicy cmentarnej [4]. Drewno wykorzystane do budowy pochodzi z rusztowania kolumny Zygmunta rozstawionego podczas jej renowacji w latach 1885-1887 [7]. Kościół jest drewniany, gdyż powstał na przedpolu fortyfikacji okalających miasto (zakaz budowy obiektów murowanych) [6].

Jednonawowa świątynia została zaprojektowana przez Edwarda Cichockiego [4]. Nawiązuje do kościołów góralskich. Została ozdobiona neogotyckimi ostrołukami wieńczącymi ołtarz główny i dwa ołtarze boczne [4]. Szkielet kościoła wykonany jest z kantowizny przy zastosowaniu tzw. rygli czyli poziomych elementów łączących słupy. Dach jest jednokalenicowy, kryty gontem. Wieżyczka czworoboczna na sygnaturkę nad frontową częścią nawy, zwieńczona jest spiczastym hełmem z krzyżem. Podział wnętrza trzema parami słupów. Strop płaski, wspólny dla nawy i prezbiterium. Chór jest również wsparty na słupach [6]. W ołtarzu głównym umieszczono naturalnej wielkości rzeźbę Chrystusa Ukrzyżowanego, dłuta Panasiuka, na tle panoramy Jerozolimy nocą [8]. W dwóch ołtarzach bocznych znajdują się obrazy Niepokalanego Poczęcia NMP i Św. Wincentego a Paulo. Ściany prezbiterium wzbogacone zostały obrazami pochodzącymi z XIX wieku, przedstawiającymi Świętą Rodzinę i świętą Marię Magdalenę [4]. Wnętrze świątyni zdobi bogata polichromia zaprojektowana przez Wiesława Kononowicza [8]. Do czasu wybudowania murowanego kościoła, drewniany kościół był świątynią parafialną [8]. Budynkowi udało się przetrwać II wojnę światową [7]. Remontowany wielokrotnie w latach: 1913, 1932, 1980, 1983, 1987 i 1991 roku [6].

Mogiła więźniów politycznych i Żołnierzy Wyklętych

W wielkiej tajemnicy zakopywano na Cmentarzu Bródnowskim pod murem (w okolicy studni) w części graniczącej z Cmentarzem Żydowskim zwłoki więźniów politycznych straconych w latach 1944-1956 w więzieniu Warszawa III – Praga. Miejsce wyrównano, pokryto asfaltem i ustawiono szalet. Podczas likwidacji toalet latach 60-tych XX wieku w kwaterze 45N odkryto zbiorową mogiłę. Spoczywa tutaj ponad 190 osób [9]. Wśród szczątków znaleziono także trumienkę ze zwłokami dziecka. Jest to trzecie po Łączce na Wojskowych Powązkach i Cmentarzu na Służewie miejsce w Warszawie, gdzie chowano ofiary terroru komunistycznego [10]. W 2001 [13] roku ustawiono w tym miejscu pomnik [1] autorstwa Dariusza Kowalskiego, zbudowany w kształcie krzyża o wysokości 8.5 metra. Uzupełniają go ogromne głazy na których umieszczono tablice pamiątkowe z nazwiskami zidentyfikowanych osób. Budowę pomnika zrealizowano dzięki inicjatywie powstałego w 1994 roku Społecznego Komitetu Budowy na Cmentarzu Bródnowskim Pomnika Więźniów Politycznych Straconych w latach 1944-1956 [9].

Pomnik Ofiar Katynia

Na pomniku odsłoniętym w 1999 roku znajduje się napis "Nie chcieli żyć w komunistycznym upodleniu. Ginęli w walce i skrytobójczo mordowani w latach 1939 - 1989. W hołdzie patriotom polskim bestialsko zamęczonym przez sowieckich okupantów i ich służalczych komunistów polskich. Ku przestrodze przyszłym pokoleniom Polaków. Związek Więźniów Politycznych skazanych na karę śmierci w okresie reżimu komunistycznego. Wrzesień 1999" [11]. Pomnik składa się z głazu, białego brzozowego krzyża oraz wyrzeźbionych rąk z drutem kolczastym [14].

Matka Boska Bródnowska

W 1925 roku w Alei Głównej ustawiono figurę Matki Bożej (nazywanej Matką Boską Bródnowską), o smukłej postaci w niebiesko-białym płaszczu z rozłożonymi rękami w geście powitania. Od powstania stawiane są tu znicze czczące pamięć bliskich, których miejsc pochówku nie ustalono [1].

Grunty nekropolii dawniej stanowiły własność folwarku Bródno, między Nowym Bródnem, Targówkiem i terenami fortecznymi. Należały do szpitala św. Ducha, ufundowanego przez księżnę Annę Mazowiecką i nadane w 1444 roku w charakterze zaplecza ekonomicznego. W czasach Królestwa Polskiego majątkiem zarządzało Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności. W 1794 roku znajdowały się tu szańce Aleksandra Suworowa [3]. Ludność nazywała to miejsce Łysymi Górami, gdyż były tu głównie piaszczyste wydmy i pagórki [16]. Na mapie Warszawy z 1777 roku widać, że na linii obecnej ul. Szwedzkiej rośnie las, a dalej ciągnie się tzw. wydma żerańska. Bródno znajduje się na prawo od niej [17].

Z inicjatywy prezydenta Warszawy Sokratesa Starynkiewicza w 1883 roku [2] postanowiono utworzyć nowe miejsce pochówków dla całej Warszawy. Wybrano teren na wschodzie, m.in. dlatego, że z tamtej strony najrzadziej wiały watry, było daleko do istniejącej zabudowy i znajdowały się już tam cmentarze. Ziemię o powierzchni 126 morgów i 208 prętów (ok. 71 ha) zakupiono jako rolną za 14 753 rubli [3] od szpitala Świętego Ducha. W 1884 roku arcybiskup Tadeusz Chościak Popiel dokonał uroczystego poświęcenia fragmentu „Warszawskiego Rzymsko-katolickiego Cmentarza Grzebalnego im. Św. Wincentego a Paulo”. Dla upamiętnienia przy głównym wejściu umieszczono na kopcu krzyż z napisem łacińskim “Aleksandro tertio regnante”. Napis ten po odzyskaniu niepodległości został usunięty, a w tym miejscu znajduje się obecnie grób ks. kardynała Aleksandra Kakowskiego. Następnego dnia po otwarciu odbył się pierwszy pogrzeb rocznej dziewczynki, Marii Skibniewskiej. Pierwszym kapelanem cmentarnym został ks. Franciszek Kołaczewski. [2].

Ogromne trudności sprawiało zniwelowanie terenu pod przyszłe pochówki. Góry piasku przez wiele lat po otwarciu zasypywały wiele mogił oraz dopiero wzrastających drzewek [13].

Chowano tutaj na koszt miasta [2] „Tylko osoby zmarłe w szpitalu, zakładach dobroczynnych, więzieniach i tych, które na mocy aktów urodzenia chowają się dotąd na Cmentarzu Powązkowskim bezpłatnie w grobach ogólnych" [16]. Cmentarz Bródnowski otrzymał status cmentarza dla ubogich, a opłaty były dość niskie [2]. Miejsce stało się jednym z największych skupisk warszawskich żebraków. Środowisko dziadów cmentarnych posiadało swoje władze, a nawet sąd, zwany trybunałem dziadowskim, który rozstrzygał m.in. o przydzielanym rewirze żebraczym [13].

W 1884 r. na cmentarzu postawiono drewniany domek kancelarii wraz z mieszkaniami dla służby cmentarnej. Szybko okazał się on za mały. W 1887 roku poza murem cmentarnym zbudowano większy, również drewniany budynek piętrowy z przeznaczeniem na pomieszczenia służby oraz mieszkanie nadzorcy i kapelana cmentarza. Stary domek miał służyć jako kaplica, czemu kategorycznie sprzeciwił się biskup warszawski. Przez długi czas Cmentarzowi Bródnowskiemu brakowało kostnicy, a sekcje zwłok odbywały się na wolnym powietrzu. Przez pewien czas znajdowała się tu remiza karawanów. Z czasem okazała się jednak nierentowna, więc w 1894 roku tabor przeniesiono na Powązki, zostawiając tylko dwa konie do obsługi cmentarza. Część budynku remizy przerobiono w 1896 roku na mieszkania dla służby. Od 1934 roku budynki dawnej karawaniarni ponownie zaczęły służyć swym pierwotnym celom [3].

W 1892 roku w związku z epidemią cholery wyznaczono specjalną kwaterę dla chorych [2]. W 1893 roku zarząd cmentarza oddał wojsku ok. 4.5 ha od strony Targówka, a w 1898 roku przekazał miastu na budowę drogi 0.5 ha. Jeszcze w 1900 roku zaczęto myśleć o powiększeniu nekropolii. Starania podejmowano w 1904, 1906 i 1908 roku. W 1916 nabyto 55 morgów (ok. 30.1 ha) od Towarzystwa Dobroczynności od strony wsi Bródno [3].

W 1887 roku na cmentarzu pochowano 2135 osób, w 1888 roku 5227 osób, a w 1898 roku było 31 pogrzebów dziennie, czyli ponad 10 tys. rocznie. Podczas pierwszej wojny światowej w 1917 roku pochowano 16 tys. osób [3]. Pod koniec XIX wieku wprowadzono urzędową nazwę Cmentarz św. Wincentego, która jednak się nie przyjęła [3].

W okresie międzywojennym cmentarz przestał być cmentarzem dla ubogich [2]. W czasie gdy grzebani byli wyłącznie biedni, na grobach stały drewniane krzyże, zaś groby były otoczone drewnianymi płotkami. Z czasem krzyże zastępowano kutymi z żelaza, zaś na miejscu drewnianych płotków zaczęły się pojawiać kute kraty. Było ich tak dużo, że o cmentarzu zaczęto mówić "cmentarz żelaznych/kutych krzyży". Część z nich pozostała do dzisiaj [16].

W 1921 roku powiększono cmentarz o 16 ha z terenów dawnej prochowni [2]. Oddano go do użytku w 1924 roku i było to ostatnie powiększenie nekropolii [3]. W tym samym roku wzniesiono okazałe ogrodzenie cmentarza od południowego zachodu, rok później od północnego zachodu, a w kolejnym roku od południa. W 1927 roku powstało pełne ogrodzenie nekropolii, liczące 5 km [2].

Wraz z rosnącą liczbą pogrzebów wniesiono murowany budynek administracji. W 1926 roku znacznie go rozbudowano. Zmieściło się w nim obszerne biuro zarządu oraz wygodne i nowoczesne mieszkania naczelnika cmentarza, trzech księży i dwóch urzędników administracji nekropolii. Reszta obsługi cmentarza urzędowała w dawnej, drewnianej oficynie. Gmach ten do naszych czasów jest siedzibą zarządu nekropolii [3]. W 1934 roku powstało murowane pomieszczenie poczekalni, umywalni i jadalni. Po II wojnie światowej znalazła się tam kancelaria księdza rektora i pomieszczenia dla grabarzy [3].

W 1933 roku uruchomiono tramwaj podjeżdżający pod bramę główną nekropolii [3].

W 1934 roku wzniesiono nową, murowaną i wyniosłą dzwonnicę w miejscu starej wraz z niewielką kaplicą, gdzie przechowywane były zwłoki przed pogrzebem [3].

Na cmentarzu znajdował się punkt obrony Warszawy obsadzony przez żołnierzy 20. Dywizji Piechoty Wojska Polskiego i utrzymany aż do kapitulacji stolicy. Stacjonowało tu zgrupowanie generała brygady Juliusza Zulaufa sformowane z rozbitych wcześniej jednostek [3]. Teren był bombardowany przez hitlerowców, zniszczeniu uległa centralna część cmentarza [1].

Podczas II wojny światowej cmentarz był miejscem przechowywania w grobowcach broni i amunicji przez organizacje konspiracyjne. Pełnił także rolę poligonu i miejsca ćwiczeń. Znajdowali tu schronienie ludzie poszukiwani przez gestapo [2]. W kancelarii cmentarnej podobno stacjonowało gestapo, lecz inne źródła podają, że działała tam jadalnia dla osób ukrywających się wśród grobowców [3].

W 1944 roku okolice nekropolii były silnie obsadzone przez wojska niemieckie, a w budynku zarządu cmentarza stacjonował oddział SS.

Pluton 655 2. Rejonu VI Obwodu Armii Krajowej bezskutecznie próbował zdobyć na Targówku Gmach Zarządu Cmentarza Bródnowskiego, a pluton 656 pobliski folwark Agril [13]. Przez pierwsze dni sierpnia piechota i czołgi niemieckie "przeczesywały" teren cmentarza [3]. Powstańcy zostali wyparci przez Dywizję Pancerną Hermann Göring, a w odwecie Niemcy dokonali kilku masowych egzekucji na okolicznej ludności cywilnej. Rozstrzelano wtedy m.in. kilkudziesięciu mężczyzn z domów przy ul. św. Wincentego oraz obsługę i pasażerów ostatniego tramwaju, który dotarł wówczas na Targówek. Niemcy zajęli cmentarz, z którego odpierali ataki nadchodzącej Armii Czerwonej. 15 września nastąpił frontalny atak Rosjan i Kościuszkowców na bramę cmentarną, ale wypieranie Niemców z okolic nekropolii trwało do 18 września [13].

We wrześniu Bródno zostało wyzwolone przez wojsko radzieckie, lecz do 26 października przedpola cmentarzy były wielkim polem minowym. Armia Czerwona zajęła zabudowania zarządu. W ciągu kilku miesięcy czerwonoarmiści zdążyli zdemolować budynki, a ksiąg archiwalnych używali do robienia papierosów [3].

W kwaterze 114H na Cmentarzu Bródnowskim 5 sierpnia 1945 roku uroczyście odsłonięto pierwszy w Warszawie pomnik upamiętniający zamordowanych w powstaniu [13]. W 1946 roku w kwaterze 43 urządzono cmentarz 279 żołnierzy Armii Czerwonej poległych podczas wypierania hitlerowców z Pragi [1].

W tym okresie pod murem w kwaterze 45N pod osłoną nocy grzebano tam skrycie pomordowanych działaczy podziemia niepodległościowego [13].

Cmentarz wzbogacił się o nowe drzewa (m.in. cisy wzdłuż Alei Głównej), latarnie, studnie, uregulowano zasady prac kamieniarskich, prowadzonych wokół grobów [3].

W latach 60-tych XX wieku studnie zastąpiono centralną siecią wodociągową, wiele alej utwardzono i zainstalowano oświetlenie [1].

Olgierd Budrewicz porównywał ówczesną wizytę w administracji cmentarnej do załatwiania spraw w urzędzie. Przedsiębiorstwo zatrudniało wówczas 10 grabarzy, 4 żałobników, 4 dozorców i pewną grupę pracowników fizycznych, wspierających stałą ekipę cmentarną. W 1955 roku pracownikom wyznaczono normę 12 dziennie pogrzebów, określając wymiar pracy terminem trupogodzin [3].

W 1965 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: 803-A), co umożliwiło podjęcie prac konserwatorskich [3].

Tramwaje dojeżdżające do bramy cmentarnej od 1933 roku zostały w 1971 roku zlikwidowane [16].

Od 1981 roku działał Komitet Opieki nad Cmentarzem Bródnowskim [2]

Z racji przepełnienia cmentarza i niemożności jego poszerzenia urządzono ostatecznie Cmentarz Północny, który od 1973 roku przyjmował wszystkie nowe pochówki w mieście [13].

Drewniana świątynia od 1990 roku znajduje się w rejestrze zabytków pod numerem 1423-A ze względu na wyjątkową w Warszawie technikę wykonania [3].

W 1994 roku pochowano na Bródnie 13 biskupów nubijskich z katedry w Faras, których szczątki przywiezione z wykopalisk archeologicznych przechowywane były przez cztery dekady w magazynach Muzeum Narodowego [3].

Cmentarz Bródnowski, jako jeden z nielicznych, posiada komputerową ewidencję zmarłych [3].