Elektrownia Powiśle

Elektrownia Powiśle (ul. Elektryczna #2) znajdowała się początkowo pomiędzy ul. Dobrą, ul. Elektryczną, ul. Tamka, Wybrzeżem Kościuszkowskim i ul. Leszczyńską [2]. Powierzchnia działki wynosiła 27717 m2 [27]. Sięgała wówczas dalej na południowy-wschód niż obecnie (współcześnie kończy się na ul. Zajęczej). Po likwidacji ul. Elektrycznej w teren kompleksu weszły zabudowania z kwartału na zachód od ul. Elektrycznej, między ul. Dobrą i ul. Zajęczą.

Na terenie Elektrowni od ul. Dobrej widać kotłownię nr II do której od północy przylegała kotłownia nr III, a od południa kotłownia nr I. Obok tej ostatniej znajdowały się dwa kominy. Od frontu kotłowni I znajdował się niewielki budynek warsztatowy. Na tyłach wszystkich kotłowni działała rozległa hala maszyn. Przy Wybrzeżu Kościuszkowskim, znalazła się komora wodna, a następnie w kierunku południowym budynek rozdzielni 5-15 kV, budynek techniczno-biurowy i na końcu narożny budynek mieszkalno-magazynowy. Od strony ul. Elektrycznej przy rogu ul. Tamka znajdował się pawilon garażowy, dalej na północ budynek magazynowo-mieszkalny, kamienica dla personelu średniego szczebla oraz kamienica dla średniej kadry technicznej. Między ostatnią kamienicą i rozdzielnią 5-15 kV znajdował się budynek rozdzielni 35 kV. Do elektrowni należał również położony po drugiej stronie ul. Topiel gmach Zarządu Elektrowni (ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 41).

Badania geotechniczne wykazały, że pod powierzchnią terenu występują grunty nasypowe o znacznej miąższości. Lokalnie nasypy sięgają do głębokości 6.5 metra, w których znajdują się duże ilości gruzu ceglanego. W północnej części pod nasypami występują do głębokości 9.7 metra organiczne namuły. Bezpośrednio pod gruntami nasypowymi (lub pod namułami albo pod występującymi w podłożu pyłami) zalegają piaski o różnej granulacji. Woda gruntowa występuje na głębokości ośmiu metrów, co odpowiada rzędnej 0.6 względem stanu Wisły. Ze względu na bliskie sąsiedztwo rzeki, stan ten może ulegać wahaniom. W czasie wysokich stanów wody w Wiśle w pobliżu koryta rzeki poziom wody podnosi się szybko, a amplituda wahań wody gruntowej wynosi około dwóch metrów. W piezometrach oddalonych o 90-120 metrów od koryta amplituda wahań wynosi 1.2-1.7 metra [26].

Kotłownia nr I

Kotłownia nr I została wybudowana w latach 1904-1905, jako pierwsza na terenie elektrowni (pośrodku kompleksu, przy ul. Elektrycznej). W 1904 i 1910 roku wybudowano przy niej dwa kominy (50-metrowy i 80-metrowy), które rozebrano kolejno w 1925 roku i 1938 roku. Kotłownia została zniszczona podczas II wojny światowej, a jej ruiny rozebrano po wojnie i na zachowanych fundamentach wzniesiono w latach 60-tych XX wieku halę warsztatów mechanicznych. Od frontu kotłowni nr I znajdował się niewielki budynek warsztatowy, wybudowany przez Niemców podczas okupacji w wyniku znacznej przebudowy wcześniejszego, parterowego budynku [2]. Hala została rozebrana w 2013 roku.

Kotłownia nr II

Kotłownia nr II to największy budynek w zespole. Zbudowano go w latach 1924-1926 w miejscu wcześniejszej kotłowni. Powstała na planie prostokąta o układzie bazylikowym. Wewnątrz znajduje się trójdzielna, jednoprzestrzenna hala. Kotłownia ma nitowaną konstrukcję szkieletową, stalową, wypełnioną cegłą ceramiczną. Ściany zbudowano z kratownic stalowych wypełnianych cegłą, a elewacje są nietynkowane i bez dekoracji. Nad środkiem hali prowadzi szyb podajnika na węgiel, natomiast w elewacji zachodniej zlokalizowano zsyp węglowy [57]. Niezniszczony budynek przetrwał II wojnę światową. W 2003 roku [2] usunięto z hali całe wyposażenie [7] i planowane było wyburzenie tej hali, jednak po interwencji mieszkańców z tego pomysłu zrezygnowano [2].

Kotłownia nr III

Kotłownia nr III została wybudowana w latach (1937-1938 [50]) 1938-1939 według projektu T. Łapińskiego [6] przez firmę Zieleniewski Fitzner-Gamper [50]. Obecnie nie istnieje, została rozebrana w 2014 roku [2].

Hala Maszyn

Na tyłach kotłowni znalazła się rozległa hala maszyn z 1905 (1907 [57]) roku, wybudowana jako jeden z pierwszych obiektów. Początkowo był to krótki, sześcioosiowy budynek, z czasem rozbudowany o jedenaście osi [2]. Rozbudowy miały miejsce w 1922 roku i w latach 1936-1938. Została spalona w trakcie Powstania Warszawskiego, lecz elewacje się zachowały [57]. Halę odbudowano w uproszczonym stylu oraz rozbudowano w kierunku północnym [2]. To najbardziej reprezentacyjny obiekt w zespole, na planie prostokąta, pierwotnie 19-przęsłowy (obecnie 31-przęsłowy), jednokondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym, murowany z cegły i nieotynkowany. W elewacjach dekoracja ceglana nawiązuje do arkadowego (Rundbogenstil) stylu neoromańskiego historyzmu. W dwukondygnacyjnej elewacji wschodniej rozczłonkowano ściany lizenami. W dolnej kondygnacji znajdują się zamknięte półkoliście okna z kluczem z piaskowca. Nad gzymsem kordonowym w drugiej kondygnacji umieszczono okna biforialne (podzielone na dwie części). Elewacja zachodnia jest niewidoczna, elewacja południowa szczytowa jest bez podziałów, z dwoma półkoliście zamkniętymi oknami i oknami biforialnymi w szczycie, a elewacja północna została odbudowana po wojnie bez historycznego detalu. W dużej mierze przetrwała oryginalna ślusarka okienna i drzwiowa [57]. Jesienią 2017 roku w związku z budową kompleksu biurowo-usługowego dobudówka od strony północnej została wyburzona [45].

Komora wodna (Keson)

Keson to budynek z lat 1912-1913. Pełnił rolę rezerwuaru wody [57] sięgającego 10 metrów w głąb ziemi, gdzie za pomocą sprężonego powietrza zasysano wodę z dna Wisły i wykorzystywano ją do schładzania turbin w maszynowni [36]. Został zniszczony w czasie wojny, odbudowany z zachowaniem pierwotnych elewacji. Powstał na planie wydłużonego prostokąta jako niski, jednokondygnacyjny, jednoprzestrzenny obiekt z wieżą od północy, murowany z cegły, licowany cegłą klinkierową i wtórnie otynkowany. Elewacje rozczłonkowano otworami okiennymi z nadprożami w formie łuku odcinkowego, z szerokim gzymsem. Architektura nawiązuje do stylu burgowego i arkadowego poprzez korpus główny i wieżę z attyką [57].

Jego częścią jest komora wodna z około 1925 roku, wzniesiona w miejscu wcześniejszego ujęcia wody. Budynek przebudowano po 1945 roku zamurowując wszystkie okna od strony ulicy i tynkując go [2]. Po II wojnie światowej powstało też kilka dobudówek od strony hali maszyn. Zostały one usunięte podczas prac wyburzeniowych w 2013 roku.

Budynek rozdzielni 5-15 kV

Budynek rozdzielni 5-15 kV powstał w 1905 roku i znajduje się na południe od komory wodnej. Częściowo został przebudowany w 1939 roku według projektu J. Korszyckiego i S. Maleckiego [2]. Otrzymał wtedy modernistyczną elewację od strony Wybrzeża Kościuszkowskiego i Wisły, a od wnętrza kompleksu zachował oryginalną ceglaną elewację [50]. Został uszkodzony podczas II wojny światowej. Odremontowano go według oryginalnego projektu około 1950 roku. Po 1996 roku częściowo został rozebrany w związku z przebiciem ul. Zajęczej [2].

Budynek techniczno-biurowy

Ostatnim budynkiem od strony Wybrzeża Kościuszkowskiego był dwupiętrowy [2], zwieńczony wysokim dachem [13] budynek techniczno-biurowy, wybudowany w pierwszej połowie lat 20-tych XX wieku (pomiędzy 1919 a 1925 rokiem [13]). Jeszcze przed II wojną światową został nadbudowany (dach zastąpiono niskim trzecim piętrem [13]). Został zniszczony podczas Powstania Warszawskiego i odbudowany w latach 40-tych XX wieku ze znacznym uproszczeniem wyglądu [2]. Po 1950 roku skuto dekorację i otynkowano ściany [13]. Budynek rozebrano po 1996 roku w związku z przebijaniem ul. Zajęczej do mostu Świętokrzyskiego [2]. W miejscu przy ulicy pozostał pusty plac.

Budynek mieszkalno-magazynowy

Budynek mieszkalno-magazynowy (ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 43, róg Tamka) był pierwotnie dwupiętrowy [14]. Został spalony we wrześniu 1939 roku. W okresie 1939-1945 podwyższono go o dwa piętra, Został uszkodzony w czasie Powstania Warszawskiego, a po 1945 roku najwyższa kondygnacja została rozebrana. Budynek odremontowano jako trzypiętrowy, a następnie nadbudowany w latach 2011-2012 o dwa piętra [14]. Obecnie znajduje się poza głównym kompleksem elektrowni, obok parkingu. Na budynku (od strony od ulicy Tamka) znajduje się tablica upamiętniająca zdobycie elektrowni przez pracowników dowodzonych przez dyrektora kpt. Stanisława Skibniewskiego Cubrynę.

Pawilon garażowy

Znajdował się na rogu ul. Tamka 3 i ul. Elektrycznej. Został zbudowany przed 1925 rokiem i zniszczony w czasie II wojny światowej. Odbudowano go po 1945 roku z nadbudową piętra [15]. Został wyburzony w 2014 roku, od tego czasu jest to fragment parkingu.

Budynek mieszkalno-magazynowy

Budynek (ul. Elektryczna 2a) został zbudowany w latach 30-tych XX wieku [16]. Wybudzono go w 2015 roku, a teren zajął kolejny fragment parkingu.

Kamienica personelu średniego szczebla

Położona przy ul. Elektrycznej 2b, zbudowana w 1905 roku i rozebrana w 1996 roku w związku z przebiciem ul. Zajęczej [17].

Kamienica średniej kadry technicznej

Dom mieszkalny (ul. Elektryczna 2 [18]) powstał w 1905 roku [57]. Był to budynek jednopiętrowy, na planie prostokąta, kryty czterospadowym dachem, murowany z cegły i otynkowany. W elewacjach ceglany detal wyróżniał się na tle tynku poprzez gzyms kordonowy i gzyms koronujący. Otwory okienne były zamknięte ceglanymi nadprożami w formie łuku odcinkowego, w ceglanym obramieniu z uszakami [57]. W budynku mieściły się mieszkania dla pracowników elektrowni. W czasie II wojny światowej został uszkodzony. Odbudowano go w 1945 roku [32] z wysokim poddaszem o konstrukcji murowanej i z drewnianą konstrukcją dachu. Budynek został sprzedany innemu właścicielowi niż budynki elektrowni. Miasto otrzymało za nią w 2012 roku kwotę 5.22 mln zł od firmy Prudential Sp. z o.o. (niezwiązanej z Prudential Polska) [53]. Obiekt znajdował się gminnym rejestrze zabytków [32], jednak w sierpniu 2013 roku właściciel dokonał samowolnej rozbiórki bez zgody miejskiego konserwatora zabytków [32], co było szeroko krytykowane w mediach.

Budynek rozdzielni 35 kV

Budynek rozdzielni 35 kV został wybudowany pośrodku kompleksu (miedzy rozdzielnią 5-15 kV i budynkiem średniej kadry technicznej) w 1936 roku według projektu T. Łapińskiego [2]. Budynek został wzniesiony na planie prostokątnym z półkolistą klatką schodową [49] i z pomieszczeniami na pięć transformatorów [57]. Pierwotnie składał się z dwóch kondygnacji naziemnych oraz jednej podziemnej [49]. Jest to przykład ekspresjonistycznej, nowoczesnej architektury końca lat 30-tych XX wieku [57].

Budynek przetrwał II wojnę światową, okres PRL-u i kolejne rozbiórki. W 2008 roku w odnowionym budynku uruchomiono stację transformatorową 110/15 kV. Przejęła ona zasilanie sieci 15 kV Śródmieścia, zasilanej do tej pory z rozdzielni 15 kV [1]. W budynku znajduje się rozdzielnia 110 kV w technologii gazowej, dwa transformatory 110/15/15 kV, rozdzielnia 15 kV, rozdzielnia potrzeb własnych, cztery transformatory uziemiające oraz instalacje technologiczne niezbędne do prawidłowego funkcjonowania stacji. Ze stacji dostarczana jest energia elektryczna m.in. do Szpitala Czerniakowskiego, szpitala przy ul. Litewskiej, Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, Poczty Głównej, Ministerstwa Finansów, Sądu Najwyższego czy Teatru Wielkiego. Dzięki przebudowie stropów uzyskano trzecią kondygnację naziemną bez zmiany bryły zewnętrznej [49]. Elewacja zachodnia została uporządkowana poprzez dodanie pięciu szkarp wydzielających osie [59]. Jest tynkowana, na wschodniej tynk uformowano w żebra [57]. W narożniku umieszczono półkolisty ryzalit klatki schodowej. Elewacja wschodnia została ozdobiona wywietrznikami w formie nadwieszonych kanałów pod którymi umieszczone są bramy do komór transformatorów oraz podesty i torowisko [49].

Składy węgla

Na terenie elektrowni od strony ul. Dobrej znajdowały się również składy węgla, zamienione w 2010 roku na parking, a w 2015 roku zlikwidowane w związku z realizacją projektu mieszkaniowego [10]. Bunkry węglowe obsługiwały dwa żurawie [50]. Teren ten został dołączony do Elektrowni nieco później.

Schrony

Na terenie elektrowni istnieje lub istniało kilka obiektów obronno-wartowniczych i kilka schronów przeciwlotniczych [30]. Były to zarówno bunkry z okresu II wojny światowej [1] jak i zbudowane po II wojnie światowej dwa schrony przeciwatomowe [47], jakie powstawały przy obiektach przemysłowych [46]. Jeden z tych ostatnich tworzyło podziemne pomieszczenie o wymiarach 2x3 metry, z drabinką do wieżyczki i własną instalacją elektryczną [30].

Początkowo był to teren zalewowy lub okresowo znajdował się w nurcie Wisły. Później zsypywano tu śmieci i gruz, przez co teren nieco się podniósł. W latach 1825-1830 zaczęto budować kamienny bulwar między Solcem a ul. Bednarską, pod kierunkiem ppłk Teodora Urbańskiego, ale nie został on nigdy ukończony. Na brzegu urządzono skład narzędzi i zatrudniono więźniów z aresztu śledczego i defraudatów konsumpcyjnych. Umocniono wtedy linię brzegową, wbijając pale w dno rzeki. Na wierzchu położono płyty z piaskowca przedborskiego, a krawędzie ogrodzono balustradą drewnianą. Bulwar doprowadzono do ul. Leszczyńskiej. W 1829 roku pobrano pożyczkę na dokończenie prac, ale przeszkodził w tym wybuch powstania listopadowego. Zgromadzone materiały wykorzystano do budowy umocnień Cytadeli. W latach 1840-1841 usypano ziemny wał przeciwpowodziowy. Nadal wyrzucano tu śmieci, gnieździli się przestępcy i działała przystań dla statków, głównie towarowych [44].

W 1910 roku usypano wał przeciwpowodziowy, a wzdłuż niego poprowadzono ul. Wybrzeże Kościuszkowskie (ulica otrzymała nazwę w 1916-1917 roku) [44]. Z kolei ul. Elektryczna została wytyczona w 1892 roku i pierwotnie biegła od ul. Wybrzeże Kościuszkowskie do ul. Leszczyńskiej. W związku z budową Elektrowni została skrócona do ul. Drewnianej. Zabudowania Elektrowni wypełniły parzystą stronę ulicy [42].

W 1898 roku William H. Lindley przedstawił pierwszy projekt elektrowni, która miała zostać wybudowana na Powiślu. Projekt zakładał budowę elektrowni o mocy 3 kWh. Budowa była skutecznie blokowana przez Towarzystwo Dessauskie eksploatujące lampy gazowe, które słusznie obawiało się konkurencji [26].

W 1901 roku Rada Ministrów w Petersburgu podjęła uchwałę zezwalającą na zawarcie umowy z Rosyjskim Towarzystwem Elektrycznym Schuckert i Spółka na wytwarzanie energii elektrycznej i dostarczanie jej Warszawie. Magistrat przyznał Towarzystwu koncesję na okres 35 lat przekazując nieodpłatnie na czas obowiązywania koncesji teren na Powiślu o powierzchni 18400 m2. Działka przy zbiegu ul. Dobrej i ul. Leszczyńskiej miała zapewniony dostęp do wody. Towarzystwo Elektryczne zostało zobowiązane do przekazywania na rzecz miasta kwoty o wysokości 7 procent dochodu brutto. Jednocześnie do jej obowiązków należało oczyszczanie wód technologicznych odprowadzanych do Wisły, natomiast nie pomyślano o emisji pyłów [26]. Koncesja została przyznana w 1902 roku, a Schuckert w 1904 roku [3] założyło spółkę akcyjną pod nazwą Compagnie dElectricite de Varsovie Societe Anonyme z siedzibą w Paryżu [57] (Warszawskie Towarzystwo Elektryczne) [3]. W skład konsorcjum weszły takie firmy jak AEG i Siemens [32].

Elektrownia Powiśle znana pod nazwą Elektrownia Warszawska oraz Elektrownia Miejska [32] została wybudowana w latach 1903-1905 [2]. Pierwszego września 1903 roku odbyło się uroczyste wmurowanie aktu erekcyjnego, zaczynającego się od słów: "Za panowania Najjaśniejszego Pana Mikołaja II Cesarza Wszechrosji, Króla Polskiego, Wielkiego Księcia Finlandzkiego…" [26]. Jako pierwsze powstały: Kotłownia nr I z 50-metrowym kominem, Hala Maszyn, budynek Rozdzielni 5-15kV oraz dwa budynki mieszkalne (jedno- i dwupiętrowy) [3]. Na potrzeby budowy uruchomiono też tymczasową elektrownię o mocy 200 kW [58].

Właściwa elektrownia została uruchomiona w listopadzie 1904 roku [3]. Opalana była rosyjskim węglem, dostarczanym początkowo konnymi zaprzęgami [26]. Dysponowała własnym ujęciem wody z Wisły, szesnastoma kotłami oraz pięcioma turbozespołami, z których największy miał moc 4000 kW [2]. Cała elektrownia miała moc 1.66 MW [58]. W 1910 roku powstał drugi komin mierzący 80-metrów [3]. Początkowo prąd z elektrowni płynął do ośmiu stacji rozdzielczych 5kV/125V i dalej siecią niskiego napięcia do odbiorców. Wjazd na teren zakładu prowadził od ul. Elektrycznej [50].

W 1912 roku wybudowano nowy 10-metrowy komin, który górował nad zakładem do 1938 roku. W 1914 roku elektrownię połączono z Wisłą podziemnymi kanałami doprowadzającymi i odprowadzającymi wodę chłodniczą. Połączenie przetrwało do 2001 roku, kiedy zostało przecięte tunelem Wisłostrady [26]. W 1915 roku firma została podporządkowana magistratowi [2]. Gdy w 1918 roku Niemcy zajęli Warszawę, przejęli też elektrownię i utworzyli Cesarsko Niemiecki Zarząd Przymusowy [26]. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku elektrownię przejęło państwo [2].

W latach 1922-1924 elektrownię rozbudowano i zmodernizowano. Powstał wtedy budynek biurowo-techniczny od strony ul. Wybrzeże Kościuszkowskie [2]. Uruchomiono rozdzielnię prądu (5 i 15kV), powiększono maszynownię [57]. Moc elektrowni zwiększono do 52 mln kWh [40]. Po pierwszej wojnie światowej transport węgla do elektrowni zapewniały tramwaje warszawskie za pomocą swojego taboru gospodarczego [50], a od 1923 roku nowo wybudowana bocznica kolejowa, biegnąca wzdłuż bulwarów wiślanych od Dworca Kowelskiego (Gdańskiego) [2]. Linia obsługiwała także budowę mostu Poniatowskiego i budowę mostu średnicowego [3]. Po 1924 roku [57] powstały budynki Kotłowni nr II (z niebieskim budyneczkiem na szczycie [32]) i Komory Wodnej. W 1925 roku został rozebrany jeden z kominów, zastąpiony niewielkimi kominami na dachu kotłowni [3].

Elektrownia Warszawska była kierowana przez Państwowy Zarząd. W 1924 roku Towarzystwo Elektryczne przejęło ponownie zakład. 16 lipca 1936 roku wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie elektrownia wróciła w ręce miasta, gdyż Towarzystwo nie wywiązywało się z przyjętych zobowiązań (zawyżało ceny za prąd [43]) [26].

Kolejna rozbudowa była prowadzona w latach 1936-1939. Powstała wtedy Kotłownia nr III i budynek Rozdzielni 35 kV. W latach 1938-1939 rozebrano drugi komin [3].

W okresie międzywojennym działało 10 turbozespołów: wyłączony w 1925 roku turbozespół Tz1 (turbina produkcji AEG Berlin z 1907 roku o mocy 1050 KM z generatorem produkcji SSW z 1907 o mocy 0.8 MW), wyłączony w 1925 roku turbozespół Tz2 (turbina produkcji AEG Berlin z 1908 roku o mocy 2100 KM z generatorem produkcji SSW z 1908 roku o mocy 1.5 MW), wyłączony w 1951 roku turbozespół Tz3 (turbina produkcji BBC z 1909 roku o mocy 5400 KM z generatorem produkcji Lahmeyer z 1909 roku o mocy 4 MW), wyłączony w 1951 roku turbozespół Tz4 (turbina produkcji BBC z 1911 roku o mocy 6000 KM z generatorem produkcji Lahmeyer z 1911 roku o mocy 4.4 MW), wyłączony w 1965 roku turbozespół Tz5 (turbina produkcji BBC z 1913-1914 roku z generatorem produkcji BBC z 1913-1914 roku o mocy 3 MW, przebudowana w 1954 roku na pogorszoną próżnię do ogrzewania Pałacu Kultury i Nauki oraz Domu Partii), wyłączony w 1965 roku turbozespół Tz6 (turbina produkcji AEG z 1923 roku z generatorem produkcji AEG z 1923 roku o mocy 6.3 MW), turbozespół Tz7 (turbina produkcji AEG z 1924 roku z generatorem produkcji AEG z 1924 roku o mocy 10 MW, zniszczona podczas Powstania Warszawskiego i nie odbudowana), wyłączony w 1974 roku turbozespół Tz8 (turbina produkcji Societe Alsacienne de Constructions Mecaniques (SACM) z 1926/1927 roku z generatorem produkcji SACM z 1926-1927 roku o mocy 15 MW), wyłączony w 1974 turbozespół Tz9 (turbina produkcji SACM z 1930 roku z generatorem produkcji SACM z 1930 o mocy 15 MW) [1]. W latach 1938-1939 dodano turbozespół o mocy 32 MW, zatem tuż przed II wojną światową elektrownia miała moc 83 MW (108 000 kW [42]) [40][1].

We wrześniu 1939 roku elektrownia znalazła się pod ostrzałem artyleryjskim. Zakład pracował z przerwami do 25 września, kiedy kolejne bombardowania unieruchomiły elektrownię [26]. W końcowym stadium walk pracę elektrowni podtrzymywała Stacja Pomp Kanałowych na Powiślu [1].

Gdy Niemcy zdobyli Warszawę, objęli elektrownię nadzorem, utrzymując jednak polską dyrekcję. Od 1942 roku naczelnym dyrektorem został Stanisław Skibniewski ps. Cubryna, przyszły dowódca AK Elektrownia [26]. Część zniszczonych budynków została odbudowana, powstało też kilka nowych np. budynek warsztatowy [3]. Na terenie zespołu Niemcy zbudowali sześć bunkrów, które strzegły kluczowych punktów komunikacyjnych [57], m.in. bocianie gniazdo przy bramie kolejowej [46]. Zbudowali schron wartowniczo-obserwacyjny [2], umocnili portiernię, a teren poprzedzielali zasiekami z drutu kolczastego. Polskiej załogi elektrowni pilnowali żołnierze Wehrmachtu, żandarmi i ukraińscy wartownicy, łącznie 200 ludzi skoszarowanych w budynku od strony Wisły, uzbrojonych w cekaemy, erkaemy, pistolety maszynowe, miotacze ognia i granaty [39].

Przed godziną W rozpoczynającą Powstanie Warszawskie na teren elektrowni wniesiono granaty i materiały wybuchowe. Zostały one ukryte w koszach przykrytych licznikami i porcjami mięsa. Walkę rozpoczęła detonacja ładunku wybuchowego o wadze około 10 kilogramów [26], umieszczonego w warsztacie naprawczym działu Transformatorów i Liczników [51], w pobliżu koszar niemieckich żołnierzy. Wybuch zaplanowano na godzinę 17:00, lecz ponieważ Niemcy o godzinie 16:45 zaczęli opuszczać koszary, eksplozję przeprowadzono natychmiast [51]. Grupa bojowa Powstańców została podzielona na sześć plutonów, każdy pod dowództwem inż. elektryka, oficera rezerwy [37]. Powstańcy ruszyli do ataku z budynku Zarządu (który znajdował się po przeciwnej stronie ul. Tamka [34]). Rozpoczęły się walki na całym terenie ogrodzonym wysokim murem [58]. Niemców zaatakowało 120 żołnierzy AK [39]. W walkach dodatkowo wzięli udział chłopcy z bokserskiego koła sportowego z Fabryki Czekolady Franciszka Fuchsa [51].

1 sierpnia o godzinie 21:00 prawie cały teren był w już rękach Polaków. Niedobitki Niemców broniły się jeszcze na terenie hałd węglowych i na dachu magazynu. Polacy stracili 5 (20 [39]) żołnierzy, rannych zostało dwudziestu czterech. Straty Niemców wyniosły czternastu zabitych i trzydziestu pięciu rannych. Zdobycie elektrowni było jednym z największych sukcesów walk na Powiślu [26], gdyż był to jedyny zdobyty obiekt tej rangi spośród bronionych przez Niemców. Zdobyto trzy cekaemy, dwa elkaemy, pięć erkaemów, 120 karabinów i pistoletów, amunicję, granaty i wzięto do niewoli 90 jeńców [39]. Ciężki karabin maszynowy z Elektrowni pozwolił ostrzeliwać całe Wybrzeże Kościuszkowskie, aż do mostu Kierbedzia [51]. Po zdobyciu elektrowni dołączyli ochotnicy, wkrótce oddział Powstańców liczył ponad 200 ludzi. Ponieważ wszystkie maszyny i urządzenia Elektrowni przejęto bez uszkodzeń, Warszawa przez pierwsze dni Powstania miała zapewnione światło i energię. Dzięki temu w Warszawie radiostacje powstańcze utrzymywały łączność z Polską i ze światem, pracowały warsztaty produkujące granaty i sprzęt wojenny, pracowały szpitale oraz drukarnie, drukujące prasę powstańczą [51].

Niemcy regularnie ostrzeliwali elektrownię używając granatników, artylerii, pociągu pancernego, a nawet pływającej po Wiśle kanonierki wyposażonej w działko pokładowe. Ostrzał prowadzony był z terenu Uniwersytetu Warszawskiego i od ul. Karowej, z dział przeciwlotniczych stojących w pobliżu mostów na Wiśle, artylerii ustawionej w ogródku jordanowskim na Wybrzeżu Kościuszkowskim i na przeciwległym brzegu rzeki. W obawie przed szturmem Powstańcy zatarasowali tory wagonem wypełnionym popiołem i żużlem. Istniało zawsze niebezpieczeństwo uderzenia pocisku w jeden z 20 kotłów, wówczas wybuch spowodowałby o wiele większe zniszczenia niż kilkusetkilogramowa bomba [39].

Elektrownia miała zapasy prowiantu, własną studnię, kuchnię, szpital, a nawet zakład fryzjerski, wytwarzano tu broń i amunicję. Powstańczą załogę stanowiło sześć plutonów, bojowa grupa wypadowa oraz pluton techniczny. Ten ostatni, kierowany przez inż. Witolda Szewela "Siecińskiego", obsługiwał sieć elektryczną na terenie miasta i pod gradem kul naprawiał awarie, łączność telefoniczną między dowódcami Powstania [39]. Załoga elektrowni zajmowała się dodatkowo naprawą sieci wodociągowej i kanalizacyjnej [39]. Na terenie elektrowni działał też punkt sanitarny z kilkunastoma łóżkami [35].

Poza 130-osobową załogą na terenie elektrowni przebywało wielu cywilów, przeważnie rodzin pracowników (łącznie 600 osób). Podczas ostrzału cywile kryli się w schronie gmachu administracyjnego. Mimo tej liczby brakowało rąk do pracy, w związku z czym powstańcze władze elektrowni płaciły normalne wynagrodzenie dodatkowym robotnikom cywilnym [39].

8 sierpnia 1944 roku kapitan Cyprian Odorkiewicz „Krybar” nakazał zbudowanie lekkiego samochodu opancerzonego [41]. Na terenie elektrowni znaleziono sprawne podwozie trzytonowej ciężarówki Chevrolet 157 (samochód pochodził z przedwojennej Koncesjonowanej Wytwórni Samochodów Lilpop, Rau i Loewenstein [41]) oraz sporo blach o grubości od 3 do 6 mm. Samochód przejechał do warsztatu Stanisława Kwiatkowskiego na Tamce, gdzie "Inżynier Jan" (inż. Walerian Bielecki) i plut. "Globus” (Józef Fernik) zbudowali wóz bojowy [41]. Załoga elektrowni udostępniła sprzęt spawalniczy [37], spawaczy, mechaników i ślusarzy. Prace wykonano w ciągu 14 dni. Gdy Inżynier Jan kreślił szkice, Globus przymierzał arkusze zdobytej blachy do karoserii Chevroleta. Po dopasowaniu blach i przyspawaniu ich do ram karoserii powstały znane kontury samochodu pancernego. 23 sierpnia Kubuś (został tak nazwany na cześć żony Globusa, lekarki o tym pseudonimie, która zginęła w pierwszych dniach Powstania) ruszył do ataku na Uniwersytet Warszawski. Był to jedyny w historii II wojny światowej samochód pancerny wykonany przez żołnierzy podziemia [41]. Samochód przewoził 8-10 żołnierzy desantu oraz kierowcę. Pancerz składał się z dwóch warstw blach pancernych o grubości 5.5-6 mm oddalonych od siebie o 25-90 mm. Uzbrojenie stanowił karabin maszynowy Diegtiariowa, Piat, miotacz ognia produkcji powstańczej oraz broń osobista żołnierzy desantu [59].

17 sierpnia niemieckie pociski uszkodziły suwnicę transportującą węgiel z hałd do kotłowni. Jej naprawa zajęła trzy dni, a w tym czasie węgiel do pieców dostarczano pchanymi ręcznie wagonikami. Ponieważ wózkowi narażeni byli na ostrzał, dowództwo elektrowni do pracy przy napełnianiu i pchaniu wagoników skierowało jeńców i volksdeutschów. Pod koniec sierpnia niemieckie bomby przerwały kabel doprowadzający prąd na Mokotów, którego nie udało się już naprawić [39].

4 września nastąpiło zmasowane bombardowanie bombami burzącymi i zapalającymi. Paliły się nawet metalowe schody, wybuchały kotły, płonęły zapasy węgla, a łaźnia, stołówka, koszary i warsztaty zostały całkowicie zburzone. Nastąpiło też potężne natarcie oddziałów gruppenführera Reinefartha i obersturmbannführera Dirlewangera, wspierane czołgami. 5 września, wobec zupełnego wyczerpania amunicji, Powstańcy wycofali się przez ul. Tamka z elektrowni do Śródmieścia [37]. Po upadku Powstania Niemcy wywieźli pozostałe w elektrowni maszyny [57].

17 stycznia 1945 roku wybrano się na rekonesans Elektrowni [19], a 18 stycznia rozpoczęły się prace nad jej odbudową. Pomocy technicznej udzieliła wojskowa misja radziecka, pracująca w Warszawie od marca do września 1945 roku [1]. Pierwszy generator uruchomiono 25 kwietnia, drugi 18 maja, trzeci 22 czerwca, a czwarty 6 września. Pod koniec 1945 roku elektrownia osiągnęła moc 57.3 MW [1]. Teren zakładu powiększono na północ, w stronę ul. Lipowej [2], dołączając odcinki ulic Drewnianej, Leszczyńskiej i Radnej [42] (obecnie w tym miejscu stoi osiedle Nowe Powiśle). Prąd popłynął w pierwszej kolejności do dzielnic centralnych, aby poprawić i przyspieszyć prace rozbiórkowo-budowlane [19]. Odbudowa zakończyła się w 1947 roku [57].

Elektrownia po raz ostatni była modernizowana w latach 1952-1956 [44]. W 1954 roku elektrownię dostosowano do produkcji ciepła (gorącej wody) na potrzeby ogrzewania budynków [50]. W 1955 roku uruchomiono duży człon ciepłowniczy do obsługi Pałacu Kultury [57].

W 1974 roku zlikwidowano bocznicę kolejową [3]. Potem węgiel dowożono samochodami ze składowiska przy elektrociepłowni Siekierki [50].

W związku z przedłużeniem ul. Zajęczej i połączeniem jej z mostem Świętokrzyskim rozebrano w 1996 roku dwa budynki, a teren elektrowni został rozdzielony nowym odcinkiem ulicy [3].

Elektrownię wyłączono z użytkowania w 2003 roku (w latach 90-tych XX wieku [1], w 2001 roku [57]) [2]. W chwili wyłączenia działały tu: turbozespół Tz7 (turbina przeciwprężna produkcji Pierwszej Brneńskiej Fabryki Maszyn, zainstalowana w 1956 roku o mocy znamionowej 10 MW wraz generatorem o mocy 10 MW), turbozespół Tz10 (turbina kondensacyjna, zainstalowana w 1937 roku, w 1964 roku przebudowana na pogorszoną próżnię, produkcji Brown Bovery Compagnie, o mocy znamionowej 22 MW wraz z generatorem produkcji Rohn-Zieliński na licencji BBC z 1937 roku o mocy 25 MW). turbozespół Tz11 (turbina kondensacyjna, zainstalowana w 1939 roku,w 1975 roku przebudowana na pogorszoną próżnię, produkcji Brown Bovery Compagnie, o mocy znamionowej 24 MW wraz z generatorem produkcji Rohn-Zieliński na licencji BBC z 1939 roku o mocy 31.9 MW). Wszystkie turbiny pracowały na parze o ciśnieniu 1.15 MPa i temperaturze 350 stopni Celsjusza (czyli na parametrach niezmienionych od 1904 roku). Turbozespoły Tz8 i Tz9 powiązane były z rozbudową kanałów wody chłodzącej, a te zostały w 2003 roku przecięte tunelem Wisłostrady, co ostatecznie uniemożliwiło ich pracę [1].

Obiekty Elektrowni zostały w 2004 roku wpisane do rejestru zabytków [43] jako zespół Elektrowni Warszawskiej pod numerem A-430 [1]. Wśród chronionych obiektów są rozdzielnia 35 kV, rozdzielna 5/15 kV, podziemny zbiornik wody (keson), hala maszyn, kotłownia nr 2 oraz zespół podziemnych bunkrów z okresu II wojny światowej [2]. Ponieważ kotłownia nr 3 nie została wpisana, zrównano ją z ziemią [40].

Właściciel, szwedzka firma energetyczna Vattenfall, wystawiła teren na sprzedaż [26]. W styczniu 2006 roku zakupiła go firma Menolly Poland, która zaplanowała odrestaurowanie najcenniejszych obiektów elektrowni, a na terenie położonym na północ budowę osiedla mieszkaniowego i kompleksu biur [2] pod nazwą Nowe Powiśle [2]. Osiedle powstało, jednak rewitalizacja elektrowni nie doszła do skutku.

18 marca 2008 roku została uruchomiona nowa stacja transformatorowa [43].

W latach 2008-2010 boksy, w których przetrzymywano łady węgla, zamieniono na parking, a następnie zrównano z ziemią.

Copernicus Square

Teren inwestycji został sprzedany w 2013 roku [29] przez irlandzkiego dewelopera (spółkę Menolly), gdyż ta ogłosiła upadłość [21]. Nabył ją Hochtief Development Poland [29].

W latach 2013-2014 rozpoczęła się rozbiórka niewpisanych do rejestru zabytków obiektów (kotłowni, warsztatu, rozdzielni, łącznika budynków maszynowni, biurowca i kesonu oraz budynku transportu) [2]. Wyburzone zostały wtedy budynki na działce po drugiej stronie ul. Zajęczej.

Firma ściśle współpracowała ze stołecznym konserwatorem zabytków. Za projekt architektoniczny odpowiadał zespół architektów z APA Wojciechowski, wspierany przez studio Belotto Design [22]. Architekci zaplanowali na terenie kompleksu cztery ogólnodostępne place miejskie (Wiślany, Przyrody, Techniki i Historii [33]). Na posadzce placu pomiędzy dawną maszynownią a nowym biurowcem miał zostać odwzorowany przebieg torów kolejowych i wyeksponowana zabytkowa lokomotywa. Utrzymane i wyeksponowane miały zostać historyczne elementy, np. stare konstrukcje i stalowe szkielety, leje z dawnej kotłowni, olbrzymi bębnowy filtr do wody rzecznej czy suwnice z maszynowni [29]. W podziemiach kesonu miały zostać zlokalizowane zbiorniki na wodę deszczową i pojemniki systemu tryskaczy. Z kolei odbudowywane kominy kotłowni miały pełnić rolę wyrzutni powietrza [36]. W pięciu nowych obiektach zaplanowano 41 tys. m2 powierzchni, a łączna powierzchnia użytkowa miała wynieść 50 tys. m2, w tym powierzchnia biurowa 28 tys. m2, handlowo-usługowa 15 tys. m2, a mieszkalna 6 tys. m2. Zaplanowano też 517 miejsc parkingowych [52].

Nie doszło jednak do prac [29]. Pojawił się też problem z nazwą, gdyż roboczo inwestycję nazwano Copernicus Square [24]. Warszawiacy zareagowali na to zbiorowym sprzeciwem. Negatywnie wypowiedział się również Zespół Nazewnictwa Miejskiego oraz Komisja ds. Nazewnictwa Miejskiego Rady Warszawy. Pod naciskiem opinii publicznej w 2014 roku inwestor się ugiął. Ostatnie rozmowy dotyczyły już nazwy zmienionej na EC Powiśle [25]. Jednak Hochtief również pozbył się inwestycji [21].

Teren następnie nabył Tristan Capital Partners White Star Real Estate [25] w celu kontynuowania modernizacji. 25 maja 2017 roku odbyło się wmurowanie kamienia węgielnego [22]. Pojawiły się dźwigi i rozpoczęto wyburzanie budynków, które nie mają charakteru zabytku.