Teatr Ateneum mieści się przy ul. Stefana Jaracza #2 (dawniej ul. Czerwonego Krzyża 20). Właścicielem siedziby teatru jest obecnie Federacja Związków Zawodowych Pracowników PKP [14]. Jest to obecnie teatr mieszczański, średnio wymagający intelektualnie, który w większości gra komedie [7].

Zespół aktorski

Role w spektaklach obsadzane są przez najlepszych, najbardziej uznanych współczesnych aktorów, m.in. Agatę Kulesza, Andrzeja Poniedzielskiego, Artura Barcisia, Barbarę Bursztynowicz, Dariusza Wnuka, Ewę Telega, Grzegorza Damięckiego, Henryka Łapińskiego, Jadwigę Jankowską-Cieślak, Jana Jangę Tomaszewskiego, Krzysztofa Tyńca, Magdalenę Schejbal, Magdalenę Zawadzką, Magdalenę Wójcik, Marcina Dorocińskiego, Mariana Opanię, Marzenę Trybała, Paulinę Gałązkę, Teresę Budzisz-Krzyżanowską, Tomasza Kozłowicza, Wojciecha Brzezińskiego, Wojciecha Michalaka [23][7]. Z teatrem współpracują takie osoby jak Z teatrem współpracują takie osoby jak Artur Andrus, Elżbieta Kępińska, Grażyna Barszczewska, Jacek Bończyk, Jan Peszek, Joanna Kulig, Małgorzata Mikołajczak, Paulina Kondrak, Piotr Fronczewski, Sebastian Jasnoch, Sławomir Holland [23].

Dawniej z teatrem były związane, jako aktorzy lub reżyserzy, takie osoby jak: Henryk Bista, Henryk Boukołowski, Józef Duriasz, Marian Kociniak, Roman Wilhelmi, Jan Matyjaszkiewicz (w latach 50-tych XX wieku) Ignacy Machowski, Stanisław Zaczyk, Agnieszka Osiecka (Apetyt na czereśnie z 1968 roku czy Niech no tylko zakwitną jabłonie), Anna Seniuk, Andrzej Wajda (Dwoje na huśtawce oraz Demony), Andrzej Seweryn i Jacek Woszczerowicz (w latach 60-tych i 70-tych XX wieku), Agnieszka Holland, Kazimierz Kutz, Adam Hanuszkiewicz (w latach 80-tych XX wieku), Gustaw Holoubek, Marek Koterski (ze słynnym Domem wariatów w 1998 roku), Marek Kondrat, Wojciech Pszoniak (w latach 90-tych XX wieku) [22]. W skład świetnego zespołu wchodzili przez długie lata: Aleksandra Śląska, Hanna Skarżanka, Jan Świderski, Roman Wilhelmi, Edmund Fetting, Bronisław Pawlik, Ignacy Machowski, Stanisław Zaczyk, Edward Dziewoński [13], Jan Englert [12], Katarzyna Figura i Janusz Józefowicz [22]. Reżyserowali tu m.in. Jan Bratkowski, Kazimierz Dejmek, Zygmunt Hübner, Bohdan Korzeniewski, Wanda Laskowska, Jerzy Kreczmar, Wojciech Młynarski, Andrzej Strzelecki [22], Agnieszka Glińska [12]. Na scenie 61 swoje sztuki wystawiali m.in.: Iredyński, Choiński, Mrożek, Grochowiak [17].

Architektura

Okazały gmach zaprojektował warszawski architekt Romuald Miller [1]. Był to pierwszy z projektów Millera zrealizowany dla Związku Zawodowego Kolejarzy [3]. Gmach ma trzy fronty: od ul. Czerwonego Krzyża, od ul. Wybrzeże Kościuszkowskie i od strony wiaduktu kolejowego. Ma wysokość 4-6 pięter. Poniżej ulicy znajdują się dwie dolne kondygnacje, z których jedna jest parterem od strony podwórza [24].

Gmach powstał z drobnych składek 70 000 kolejarzy bez konieczności zaciągania kredytu hipotecznego. Roboty żelbetonowe i konstrukcyjne wykonało Przedsiębiorstwo Robót Inż. i Bud. Paszkowski i F. Próchnicki. Kamieniarkę wykonała Fabryka Kamieniarska Jan Fedorowicz. Roboty dekarskie, dachówki i cegły wykonała firma Pustelnik. Nowoczesne instalacje: system ogrzewania centralnego wodnego, system ogrzewania parowego dla widowni i sceny, wentylację, kanalizację, wodociągi i instalację gazową wykonała fabryka hydrauliczna Wisła. Roboty stolarskie i ciesielskie wykonała firma Jan Trzciński i S-ka, części żelazne firma Antoni Szmalenberg, a części mosiężne firma A. Morantowicz. Lustra dostarczyła Fabryka Luster Kaczorek i Chęciński. Artystyczne oszklenie plafonu w sali restauracyjnej, oraz witraże w sali teatralnej wykonane zostały przez firmę Mieczysław Kasiński natomiast lampy sufitowe wykonała firma Jan Serkowski w Warszawie. Żyrandol w teatralnej klatce schodowej wykonała firma A. Marciniak i S-ka. Wyposażenie hotelu dostarczyło Towarzystwo Akcyjne Konrad, Jarnuszkiewicz i S-ka. Roboty tapicersko-dekoracyjne wykonała firma Bracia Kintzel, a malarskie firma Jan Berger. Mury wykonane zostały z cegły na zaprawie cementowej i półcementowej, stropy nad korytarzami i pokojami o zwykłych rozpiętościach są kleinowskie na belkach żelaznych, a stropy nad salą teatralną, salą posiedzeń, nad westybulem teatralnym i okrągłymi salami w narożniku są żelazobetonowe. Dach powstał drewniany, kryty dachówką [24].

Fasada gmachu stanowiła połączenie akademickiego neoklasycyzmu (masywne kolumny wysokie na dwie kondygnacje w tzw. „wielkim porządku” oraz wyraźny podział bryły na partię cokołową, trzon i zwieńczenie) i historyzmu narodowego (przypora, blendy arkadowe, czy pękate, „zbarbaryzowane” kolumny w części wejściowej do Teatru Ateneum) [3]. Elewacje uliczne wykonano w terrazycie, a w niektórych elementach w kamieniu pińczowskim i piaskowcu szydłowieckim [24]. Fasada części biurowej ma zaokrąglony narożnik. Od strony południowej znajduje się trzyosiowy ryzalit z jednym balkonem w części centralnej. Przez pozostałą część na wysokości drugiego piętra prowadzi taras wsparty na półkolumnach. Część nad tarasem wyróżnia się różowym odcieniem. Jest podzielona na trzy części. Dwie boczne (na ścianie północnej i wschodniej) są trzyosiowe ze zdobieniami w miejscu lizen i trójkątnymi zwieńczeniami okien drugiego pietra. Część środkowa, narożna, pięcioosiowa ma wysokie dwukondygnacyjne okna trzeciego i czwartego piętra, sklepione półkoliście, z balkonami. Nad całością nad piątym piętrem biegnie gzyms, a wyżej jest uproszczone, cofnięte ostatnie piętro. Fasada w części klubowej jest dużo bardziej zróżnicowana. Klasycystyczna nad dwukondygnacyjnym wejściem, które podtrzymywane jest przed dwie kolumny, a powyżej ponownie dwukondygnacyjne okna sklepione półkoliście. Z pięciu osi dwie skraje mają na poziomie I piętra okrągłe okna. Z kolei zachodni fragment jest czteroosiowy, w tym dwie osie sąsiadujące z wejściem do teatru są cofnięte i w odcieniu liliowego różu. Od zachodu ściana przy ulicy jest ślepa, a w głębi działki następuje obniżenie prowadzące do południowej części budynku. Wewnętrzny dziedziniec główna sala teatralna rozdzieliła na dwa mniejsze.

Część biurowa gmachu mieści się w narożniku gmachu oraz w skrzydłach dochodzących do tego narożnika. Wejście do biur prowadzi z narożnika, dalej znajduje się westybul okrągły z przeznaczeniem na poczekalnię i szatnię. Wejście prowadzi do klatki schodowej i przecięcia korytarzy biurowych. Narożnik nad westybulem wykorzystany został na salę Wydziału Finansowego (I piętro), bibliotekę i czytelnię (II piętro) oraz Salę Posiedzeń (III piętro). Westybul biurowy to sala okrągła z sześcioma kolumnami wspierającymi strop (78 m2, średnica 10 m). Sufit i ściany zostały otynkowane i blichowane, kolumny obłożono stiukiem w kolorze białego marmuru kararyjskiego, podłoga również jest marmurowa, a meble, bariery przed szatnią i drzwi wykonano z jesionu polerowanego. W Sali Wydziału Finansowego ściany i sufit są tynkowane i filcowane. Meble i balustrada zostały wykonane w ciemny dąb, a w Bibliotece i Czytelni umieszczono meble jesionowe polerowane. Sala posiedzeń zajmuje dwie kondygnacje (8 m wysokości) została zasklepiona na wysokości 6.5 m kopułą żelazobetonową. Została wyłożona boazerią z ciemnego dębu do wysokości 2.5 m, wyżej ściany są tynkowane i blichowane do wysokości pasa wieńczącego. Kopuła jest tynkowana i pomalowana z wykonaniem rysunku geometrycznego w odcieniach białym i srebrnym. Umeblowanie, składające się z foteli z pulpitami na 130 osób i miejsca dla prezydium z mównicą, a także świeczniki i żyrandol zostało wykonane w ciemnym dębie [24].

Korytarze biurowe mają bezpośrednie światło od strony podwórza, a pokoje biurowe zwrócone są oknami w stronę ulicy. Przy korytarzach biurowych położone są umywalki i toalety damskie i męskie [24]. Ponadto w budynku umieszczono mieszkania członków zarządu ZZK i obsługi [3].

Część klubowa obejmowała westybul z holem kasowym, szatnię, restaurację, sale konferencyjne, sale gier towarzyskich, bilard, kręgielnię i salę teatralną na 800 miejsc siedzących, połączoną reprezentacyjną klatką schodową z holem szatniowym i restauracją. W pobliżu sali widowiskowej znalazły się: palarnia, słodki bufet i sala muzyczna [3]. Część klubowa łączyła się z częścią biurową na poziomie parteru oraz I piętra [24].

Na najwyższych kondygnacjach (4-6 [24]) części klubowej umieszczono 46 pokoi hotelowych. Na poziomie dachu architekt zaprojektował taras przeznaczony na kąpiele powietrzno-słoneczne, a przy nim kabiny-rozbieralnie z umywalkami i toaletami [3]. Na piętra prowadzi winda z szatni, a na taras lokalna klatka schodowa. Poniżej parteru znalazły się natryski i wanny, do których prowadzi wejście z szatni oraz kuchnia restauracyjna ze zmywakiem, kredensem, spiżarkami i piwnicą, połączona z restauracją windą dla podnoszenia potraw [24]. Do zachowanych wnętrz należy gabinet, będący siedzibą dyrektorów artystycznych Teatru, który od sklepienia otrzymał nazwę Pokoju Gwiaździstego [3]. Pokój zdobiło bowiem pierwotnie sklepienie kryształkowe, inspirowane sklepieniami gotyckimi, niestety obecnie nie zachowane [1]. Początkowo był przeznaczony na muzeum związkowe i na konferencje zamknięte. Ściany pokoju do wysokości parapetu zostały wyłożone boazerią w ciemnym dębie ze wstawkami z czarnej gruszki. Stół i krzesła polakierowano na czerwono, a pokrycia krzeseł wykonano z czarnej skóry [24].

Do realizacji wnętrz zaproszono Wojciecha Jastrzębowskiego, Edwarda Trojanowskiego i Jana Szczepkowskiego, przedstawicieli tzw. Szkoły Krakowskiej. Wnętrza zrealizowano w duchu art deco w krajowej odmianie, nawiązującej do twórczości ludowej z rejonu Podhala i Huculszczyzny (i baroku [11]). Stylistykę tę określano stylem kozikowym. We wszystkich reprezentacyjnych pomieszczeniach gmachu zaprojektowano formy (płaskie i przestrzenne) wytworzone z trójkątów i graniastosłupów [3].

Wejście do części klubowej prowadziło przez westybul teatralny wykończony marmurami karraryjskimi na podłodze i „Broche fiolete” na ścianach. Ściany ozdabiały mosiężne kinkiety, a w miejscu obecnych bocznych drzwi do holu szatniowego, znajdowały się tafle luster [3]. Kominki centralnego ogrzewania z białego i szarego kararyjskiego marmuru z zasłonami wykonano w mosiądzu polerowanym, a drzwi w jesionie polerowanym. Na jednej ze ścian zamykających sklepienie znalazła się płaskorzeźba w tynku z inicjałami Związku. Fryz (z białego kararyjskiego marmuru), gzyms, sufit i sklepienie nad częścią sufitu zostały tynkowane, blichowane i pomalowane [24]. Następie wchodziło się do holu szatniowego, którego najoryginalniejszym elementem były dwa rzędy kolumn, pomiędzy którymi trakt wiódł do reprezentacyjnej klatki schodowej prowadzącej na poziom sali teatralnej. Kolumny, wykończone stiukiem, zostały zwieńczone białymi kryształkowymi kapitelami. Podobnie wykończone były kolumny w innych częściach budynku, m.in. niezachowane kolumny narożnej klatki schodowej. Po lewej stronie od wejścia znajdowała się szatnia, natomiast z prawej sala restauracyjna (funkcjonuje tu obecnie Scena 61). Wnętrze restauracji ozdabiały dekoracje malarskie wykonane przez studentów Akademii Sztuk Pięknych, pod kierunkiem Edwarda Trojanowskiego, niezachowane do dnia dzisiejszego [3]. Podłoga została wykonana z klepki dębowej. Ściany od podłogi do wysokości 1.20 m, wyłożono boazerią. Na suficie znalazł się plafon świetlny wykonany w żelazie i ze szkła rżniętego. Na ścianach znajdują się lustra i kilimy, ujęte w ramy mosiężne, a nad nimi fryz z emblematami z dziedziny lokomocji, transportu i techniki, malowany temperą. Meble wraz z boazerią wykonano z jesionu polerowanego [24]. Zachowała się natomiast reprezentacyjna, teatralna klatka schodowa, zrealizowana według projektu Romualda Millera. Główne wykończenie tego wnętrza stanowiły marmury w kolorach białych, szarych i beżowych [3]: Carrara (podłoga), Bordiglio (schody), Jaune Jaspe i Portoro (ściany), Porto (balustrada przy schodach ze skrętami, z jednostronną płaskorzeźbą). Tablice erekcyjne z marmuru białego kararyjskiego ze złoceniem liter umieszczono na ścianach bocznych [24]. Cennym elementem jest zachowany żyrandol, wykonany z lustrzanego szkła rżniętego, oprawionego w mosiężną ramę. Na poziomie piętra, przy drzwiach prowadzących do sali teatralnej znalazły się tafle luster oprawione w mosiężne listwy [3].

Miller przynależał do loży masońskiej i być może z tego powodu na suficie holu wejściowego do części biurowej umieścił gwiazdę Dawida, a w inkrustacjach na boazeriach sali teatralnej motyw węgielnicy [3].

Po zniszczeniach wojennych biały marmur kararyjski łączony w geometryczne motywy z marmurem szarym zastąpiono marmurem czarnym łączonym z żółtym [10]. Szklany plafon zastąpiono narysowaną dekoracją na planie koła, a czerwona kolorystyka foteli i chodników zerwała z modernistyczną elegancją lat dwudziestych i nawiązuje na modłę socrealizmu do wnętrz teatralnych z XIX wieku. Zachował się portal sceny (obecnie malowany na czarno), drzwi projektu Jastrzębowskiego i Millera, lampy ścienne w westybulu, jesionowe boazerie i 16 niskich czarnych kolumn o białych głowicach kryształkowych wspierających hol [1]. W miejsce mansardowego dachu dobudowano piętro [15]. Mimo utraty części wystroju zachowane wnętrza należą do najwybitniejszych realizacji w duchu Polskiej Sztuki Dekoracyjnej [20].

Za kulisami Ateneum stoi sławny stolik do gry w kości, o których opowieści stały się częścią historii teatru. Jest to miejsce, któremu przypisuje się szczególne właściwości [9]. Garderoby dzielą się na Aleję Zasłużonych (wąskie dziuple z półką pod sufitem) oraz Stare Budownictwo (pokój ze stołem, przy którym aktorzy świętują po premierach) [17].

Scena Główna

Teatr otwarto z salą teatralną na 512 (800 [10][24]) miejsc [1]. Była ona najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem. Wykończenie stanowiło tu głównie drewno jesionowe, użyte do obudowy portalu scenicznego, boazerii, mebli i wykończenia czoła balustrady balkonu. Motywem przewodnim był tu trójkąt, powtarzany na różne sposoby zarówno w postaci płaskiej dekoracji na inkrustowanych jesionowych boazeriach, jak i pionowego układu listew o trójkątnym przekroju. W dolnych polach boazerii oraz na oparciach foteli teatralnych zastosowano forniry z polerowanego i intarsjowanego jesionu w układzie w tzw. „jodełkę”. Obicie siedzisk wykonano z szarego pluszu. Ściany powyżej balkonu teatralnego planowano wyłożyć „materią kilimową”, jednak ostatecznie pomalowano je w kolorze żółtym [3]. Dziesięć okien zdobiły witraże o geometrycznym rysunku [10]. Dzięki technologii żelbetowej wykonano obszerny balkon widowni bez podpierających go słupów i strop o dużej rozpiętości nad salą z umieszczoną pośrodku sali kopułą, opartą na ukrytych w przestrzeni dachu pokaźnych belkach żelbetowych. Wewnątrz osłoniętej dziś powojennym szklanym plafonem kopuły, zamontowany był nieistniejący już imponujących rozmiarów żyrandol ze szkła lustrzanego, rżniętego, ujętego w profile z nowego srebra [3] o wymiarach 2.4x4.2 m. Sala miała wysokość do sufitu 9.2 m oraz dodatkowo wysokość do szczytu kopuły 2.8 m i powierzchnię 200 m2 [24]. Plafon zlikwidowany został jeszcze przed 1939 rokiem [10]. Sala w 1929 roku została ozdobiona przez Jana Szczepkowskiego fryzami [6]. Nad płytką, tradycyjną sceną pudełkową o wymiarach 7.3 m x 4.2 m znalazła się nieistniejąca już płaskorzeźba w jesionie przedstawiająca ośmiokonny zaprzęg konny kierowany dłonią woźnicy [10] o spokoju i sile, z napisem „I będę mocny, jak to, co zdobędę” (C.K. Norwid „Promethidion”) [3].

Scena przeznaczona była dla inscenizacji wieloosobowych, najczęściej grywano tu klasykę [12]. Sala z biegiem lat miała coraz mniej miejsc, w roku 2010 tylko 299 [5]. Podłogę sceny wykonano z desek dębowych. Kabina elektro-akustyczna została umieszczona z tyłu na balkonie. Jest to tradycyjna scena bez proscenium. Scena ma 14 m szerokości, 9 m głębokości i 11.6 m wysokości. Sznurownia ma 9.6 m wysokości, a otwór portalowy szerokość 7.86 m i wysokość 3.8 metra. Znajduje się 9 ręcznych i 2 mechaniczne sztankiety. Całość przesłania kurtyna. Przy scenie jest 7 pomieszczeń garderobianych, 2 damskie i 5 męskich [8].

Scena 61

Scena 61 została otwarta jako druga 23 grudnia 1960 roku [5] i miała 124 (150 [1]) miejsca [13]. Była to pierwsza w Polsce [2] scena typu ronde (otoczona koliście widownią z czterech stron) [12] dla młodej polskiej dramaturgii [17]. Salę wygospodarowano z części powierzchni przylegającej do szatni (dawnej palarni [1]). Scenę zainaugurowało przedstawienie Andrzeja Wajdy "Dwoje na huśtawce" Williama Gibsona z Elżbietą Kępińską i Zbigniewem Cybulskim [13]. Później utraciła pierwotną zabudowę, stając się normalną sceną z niewielką widownią przeznaczoną dla sztuk kameralnych [12]. Obecnie mieści 59-109 foteli. Scena ma 12 m szerokości, 10 m głębokości i 3 m wysokości. Posiada jedną garderobę i bar. Podesty wykonano na stalowej konstrukcji z drewnianym blatem. Kabina elektro-akustyczna znalazła się z tyłu widowni [8].

Scena na Dole

24 października 1986 roku [4] otwarto trzecią scenę Kabaretu Literackiego [2], tzw. Scenę na Dole, przeznaczoną na kameralne, literacko-muzyczne projekty [22]. Scena bywała rozmaicie organizowana przestrzennie, oferując wiele wariantów jej wykorzystania, od widowni typu kawiarnianego w spektaklach kabaretowych po kameralną w spektaklach psychologicznych czy monodramach [12]. Podłoga sceny jest konstrukcji drewnianej, kabina elektro-akustyczna znajduje się z tyłu widowni. Scena ma szerokość 5.1 m, głębokość 5 m i wysokość 2.5 m. Dostępny jest bar. Widownia mieści do 80 osób [8].

Na budynku znajduje się jeden z kafelków projektu artystycznego „Żyj kolorowo” Wojciecha Manna. To seria ceramicznych kafelków, zawieszonych na fasadach budynków i mających wprowadzać na ulice trochę koloru. W Warszawie jest kilkanaście takich kafelków [25].

Ul. Jaracza to część dawnej ul. Czerwonego Krzyża, poprowadzona ok. 1900 roku na terenach nasypowych w miejscu dawnego koryta Wisły [11]. Parcele wytyczono około 1904 roku [20] i zabudowano w latach 20-tych XX wieku [11].

Pierwszym obiektem przy dzisiejszej ul. Jaracza był gmach Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych RP i Teatru Ateneum, wzniesiony w latach 1924-1928 [20]. Tzw. Dom Kolejarza został wybudowany przez Biuro Budowlane Tadeusz Czosnowski i Ska [14] ze składek kolejarzy jako siedziba władz związku. Jego budowa zapoczątkowała akcję polegającą tworzeniu domów ZZK w miastach Polski. Większość z nich, w tym gmach w Warszawie, zaprojektował Romuald Miller [3]. Gmach na Powiślu kosztował 3 mln zł [17]. Został otwarty 25 września 1927 roku [2].

Związek Zawodowy Kolejarzy (ZZK) powierzył scenę związanemu z PPS Towarzystwu Uniwersytetów Robotniczych (TUR) [13]. Teatr Ateneum został pierwszym w Warszawie teatrem dla robotników [1]. Czasopismo Robotnik pisało o nim w 1928 roku: „Ten teatr to wasza własność, Towarzyszki i Towarzysze!” [10]. Pierwszym dyrektorem został sekretarz generalny TUR Stefan Kopciński (autor nazwy Ateneum [5]). Na inauguracyjnym przedstawieniu 15 kwietnia 1928 roku wykonano "Lilie" Mickiewicza [17].

Przez pierwsze pół roku sala widowiskowa była wykorzystywana na akademie, występy amatorskich zespołów (chóry, orkiestry, teatry) oraz programy estradowe i koncertowe. Ponieważ przypadkowe imprezy nie zdobyły powodzenia, postanowiono założyć stały teatr dramatyczny, który otwarto 5 października 1928 roku [5] poematem C. K. Norwida „Wanda” i „Prologiem” J. Słowackiego [2]. Podniosłe dzieło zostało słabo zrozumiane, gdyż mieszkańcy Powiśla chcieli raczej prostej rozrywki [13].

W 1928 roku Janina Górska i Mieczysław Szpakiewicz przy współpracy literackiej Artura Górskiego i scenograficznej Jana Golusa [5]) [22] prowadzili tu objazdowy zespół teatralny Placówka Żywego Słowa [10]. Ich spektakle to: Kwadratura koła, Złamana drabina, Oberżystka, Wilki, Oj, młody, młody!, W noc lipcową i Powsinogi beskidzkie [4]. W sezonie 1929/1930 na czele teatru stanęła Maria Strońska [6]. Odbyły się wówczas premiery: Sprawa Jakubowskiego, Hinkemann, Bronx-Express, Pani prezesowa, Podhale tańczy, Karol i Anna, Księżniczka Turandot, Trójka hultajska, Chory z urojenia i Władza się nie myli! [4]. Na ostatnie próby "Chorego z urojenia" ściągnięto szemrane typy z Powiśla. Kiedy zaczęli chichotać, zdecydowano, że można wyznaczyć premierę. Gdy czeladnik żydowski prosił codziennie, żeby wpuścić go na przedstawienie, gdyż nie stać go na bilet, dano mu stałą wejściówkę na galerię. Robotnicy mogli przyjść do teatru w codziennym ubraniu [17].

Teatr nadal nie przyciągał publiczności [10], w związku z czym zaproszono do objęcia stanowiska dyrektora sławnego wówczas aktora Stefana Jaracza [10]. Jaracz zgodził się objąć dyrekcję w 1930 roku [10].

Udanym rozpoczęciem pracy Jaracza była odważna interpretacja Zemsty Fredry, doskonale przyjęta przez prasę i krytyków. Ateneum stało się modne, sale były wypełnione, przyjeżdżały wycieczki z okolic Warszawy. Pięćdziesiąte wystawienie Zemsty transmitowało Polskie Radio [5]. Kolejne premiery w 1930 roku to „Ulica”, „Dom Otwarty”, „Europa” i Gołębie serce” [4].

W sezonach 1932/1933 Jaracz dzielił kierownictwo z Leonem Schillerem, a w sezonie 1933/1934 Schiller dyrektorował z Karolem Adwentowiczem. W latach 1934/1935 dyrektorem teatru był Wiktor Biegański (teatr nosił wówczas nazwę Teatr Nowe Ateneum [5]). Od 1935 roku na stanowisko dyrektora powrócił Jaracz, przywracając wcześniejszą nazwę i kierował teatrem do 1939 roku [22].

Teatr był wówczas dziesiątym stałym teatrem dramatycznym Warszawy i szybko stał się jedną z czterech najsłynniejszych scen miasta (po teatrach: Narodowym, Polskim i Kameralnym [17]) [5]. Teatr miał odpowiadać gustom zarówno hrabiego jak i konduktora tramwaju. Był teatrem „gwiazd” z wierną publicznością [10]. Mówiono tu o najważniejszych sprawach ówczesnego życia Polski i Europy w śmiałych realizacjach: „Ulicy” z 1930 roku, „Śmierci Dantona” z 1931 roku [22]. Mimo ingerencji sanacyjnej cenzury [2] wystawiono przedstawienia Leona Schillera: „Kapitan z Koepenick” z 1932 roku i „Krzyczcie Chiny!” z 1933 roku (z tego powodu, w wyniku upolitycznienia repertuaru Jaracz na dwa lata opuścił Ateneum [13]). Pojawiły się oryginalne interpretacje komedii [22]. Ateneum było też teatrem szkolnym, dziewięć widowisk dla młodzieży w 1930 roku obejrzało 6572 młodych widzów [5].

Pod koniec lat 30-tych XX wieku zyskał tytuł Komedii Francuskiej na Powiślu [10]. Z robotniczego przetransformował się w scenę młodej inteligencji, według niektórych główny teatr Warszawy lat 30-tych XX wieku. Był nowatorski, ale pozostawał przy tym egalitarny [22].

Oprócz teatru i siedziby kolejarzy w gmachu mieściły się w latach 30-tych XX wieku m.in. wydawnictwo Instytutu Gospodarstwa Społecznego w Warszawie [20] i Związek Zawodowy Automobilistów (pokój nr 70), który w 1930 roku przeprowadził tu wiec protestacyjny. Wszystkie warszawskie taksówki zjechały do sąsiadujących z obiektem garaży, a sala teatru, klatki schodowe i hall Domu Kolejarza wypełniło 3000 szoferów [21]. Również w okresie międzywojennym na fasadzie Domu Kolejarza odsłonięto tablicę pamięci bojowca PPS Stefana Okrzei [19].

Ostatnie przedstawienie w dniu 31 sierpnia 1939 roku nosiło nazwę Szczęśliwe dni [5]. Do planowanej na 5 września 1939 roku premiery "Żeglarza" nie doszło [13].

W czasie wojny działał tu niemiecki Zarząd Kolei Wschodnich (Ostbahn), hotel, a w sali teatralnej znajdował się magazyn. W końcu października 1943 roku Niemcy otworzyli Kleines Theater der Stadt Warschau [5] dla niemieckich żołnierzy i policjantów. Budynek spłonął w czasie Powstania Warszawskiego [13].

W 1941 roku przy ul. Czerwonego Krzyża 20 działało schronisko PCK z ok. 100 dzieci [18], natomiast świetlicę na terenie Teatru prowadziła RGO. Teatr był zamknięty, były dwie, trzy sale przeznaczone na świetlicę. Chłopcy, którzy byli w konspiracji, uczyli resztę dzieci piosenek patriotycznych [27].

Jaracz został aresztowany 1 kwietnia 1941 roku w odwecie za likwidację Igo Syma, przedwojennego gwiazdora filmowego i niemieckiego agenta. Z Oświęcimia wyszedł z gruźlicą i zmarł w sierpniu 1945 roku [17].

Po wojnie artyści wystąpili do Ministerstwa Kultury, żeby im oddać Ateneum. Miał tu powstać teatr kolektywny, równy dla wszystkich, zgodny z ówczesną polityką. Owocne rozmowy z ministrem Włodzimierzem Sokorskim odbyły się w holu, wśród wiórów i trocin (obecnie w tym miejscu działa Scena 61) [17].

Odbudowa teatru zakończyła się w 1951 roku [13] według projektu Wiktora Ballogha. Teatr otwarto pod nazwą Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza [4]. Kierownikiem artystycznym został Ludwik René [22]. Inauguracja odbyła się 22 maja 1951 przedstawieniem „Interwencji” Lwa Sławina [5]. Teatry znajdowały się wówczas pod kontrolą reżimu socjalistycznego, obowiązywały w nich sztuki polskie i radzieckie [13]. Premiera trwała do czwartej rano i zakończyła się klapą [17]. Dwa dni później ulica została przemianowana na ulicę Stefana Jaracza [5].

10 stycznia 1952 roku w Teatrze Ateneum rozpoczęła się epoka Janusza Warmińskiego. Zaczynał jako kierownik artystyczny, a w październiku został dyrektorem artystycznym. Później łączył tę funkcję z obowiązkami dyrektora naczelnego [6]. Do Ateneum przychodziła elitarna, inteligencka publiczność. Na afiszach był Sartre, Frisch, Miller, Szekspir, Kafka [17]. Po odwilży w 1956 roku pojawił się współczesny repertuar Zachodu [22]. W latach 1958-1960 kierownikiem artystycznym został Aleksander Bardini [22].

W Ateneum powstawały różne inicjatywy, będące eksperymentami artystycznymi. Była to m.in. Estrada Poetycka w 1954 roku, Scena Studio Dramatyczne dla młodych pisarzy nagrodzonych w dorocznych Konkursach Debiutu Dramaturgicznego w 1970 roku (w Ateneum nad swoimi przedstawieniami od 1961 roku pracowali twórcy, którzy wkrótce mieli stać się najważniejszymi artystami powojennego teatru polskiego [22]) czy nocna scena Atelier w 1974 roku [2].

Obiekt został wpisany do rejestru zabytków w maju 1973 roku pod numerem 817 [26].

Po śmierci Janusza Warmińskiego w 1996 roku, dyrektorem Teatru Ateneum został Zbigniew Libera, a na stanowisko dyrektora artystycznego powołano Gustawa Holoubka. Dominował wówczas repertuar klasyczny i kameralne sztuki współczesne [2].

Po śmierci Gustawa Holoubka [2] w marcu 2008 roku funkcję dyrektora artystycznego objęła Izabella Cywińska [22]. Pełniła ją trzy lata, po czym w latach 2011-2016 przejął ją Andrzej Domalik. Od 9 października 2017 roku dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Ateneum jest Paweł Dangel [2]. Do 2018 roku na scenach Teatru Ateneum odbyło się 409 premier, w tym 77 przed II wojną światową [6].