Kościół św. Anny (Kościół Bernardynów, Kościół Franciszkanów Obserwantów, ul. Krakowskie Przedmieście #66/68) to jeden z najstarszych kościołów w Warszawie oraz najstarszy przy Trakcie Królewskim. Obecnie funkcjonuje jako kościół akademicki i główny ośrodek duszpasterstwa akademickiego w Warszawie [2]. Jest często wybierany na miejsce ślubów [6]. Wielokrotne przebudowy sprawiły iż obecnie jest mieszanką różnych stylów. Można tutaj obejrzeć gotyckie prezbiterium [13], fragmenty przypór i murów [3] i krużganki klasztoru, renesansową Kaplicę Władysława z Gielniowa [14], barokowe wnętrze (korpus i freski), klasycystyczną fasadę [13] i Kaplicę Loretańską [14] oraz neorenesansową dzwonnicę [13]. Zachowane do dziś: ołtarz główny i trzy pary ołtarzy bocznych, organy i ambona pochodzą z XVIII wieku [5].

Kościół jest jednonawowy z dwiema kaplicami po północnej (lewej) stronie [3]. Jest budowlą zbliżoną do prostokąta o zewnętrznych wymiarach 65x36 m. Nawa ma długość w świetle 29 metrów. Jest usytuowany na skarpie, która w niewielkiej odległości od wschodniej ściany kościoła znacznie opada ku Wiśle. Od północy teren jest ograniczony oporowym murem mariensztackim z cegły o długości około 110 m. Różnica wysokości tarasów po obu stronach muru dochodzi do 4 metrów [8].

Gotyckie prezbiterium zamknięte jest trójbocznie barokową kaplicą bł. Władysława z Gielniowa od północy i zakrystią od południa. Nawa trójprzęsłowa ujęta jest po bokach wnękami kaplicowymi. Od północy przylegają do niej kaplica MB Loretańskiej i dawna kaplica przedpogrzebowa. Prezbiterium na zewnątrz opięte jest uskokowymi przyporami. Szczyt wschodni ponad prezbiterium ujęty jest spływami wolutowymi i zwieńczony trójkątnym frontonem. Poniżej umieszczono wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem. Nawę i prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe. Wewnątrz nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym na gurtach, ściany rozczłonkowane są pilastrami, wspierającymi wydatny gzyms z belkowaniem [12]. Obok prezbiterium znajduje się mała kropielnica z czarnego marmuru pochodząca z około 1620 roku. Widnieje na niej Snopek, herb Wazów, nad nią znajduje się płyta ze sceną Pasji autorstwa zapewne króla Zygmunta III Wazy [14]. Lustra zamiast okien oraz iluzyjne freski powiększają nieduże wnętrze [25].

Na głębokości 12-16 metrów poniżej posadzki kościoła zalegają iły pstre w stanie twardoplastycznym, miejscami plastycznym. Strop iłów opada od ul. Miodowej w kierunku pałacu Pod Blachą. Na iłach zalegają gliny morenowe (piaszczyste) o grubości 6-9 metrów, zawierające wkładki piasków (jedna z nich przebiega pod kościołem w miejscu gdzie odnotowano osiadanie), które w sąsiedztwie wody są plastyczne. Strop glin opada podobnie jak iłów, jedynie z większym spadkiem i jest pofałdowany. Nad glinami znajdują się różnoziarniste piaski z dość cienkimi wkładkami iłów warwowych. W 1949 roku stwierdzono w nich niestałe poziomy wody gruntowej, pochodzącej z opadów atmosferycznych. Grunty nasypowe, zbudowane z piasków drobnych i średnich przemieszanych z gruzem ceglanym, sięgają do głębokości od 2.5 do 7 metrów [8].

Mur najstarszej części (przy absydzie) stoi na fundamencie z granitoidów skandynawskich o średnicy przekraczającej 50 cm, opartych na głazach szerokości do jednego metra. Pod głazami znajduje się ława ceglana z odsadzkami o wysokości około 0.75 m, wykonana później. Absyda oparta jest w warstwie piasku drobnego na rzędnej 4.6 metra p.p.t. [8].

Fasada

Fasadę kościoła najlepiej oglądać od ul. Miodowej [15]. Kościół otrzymał obecną fasadę w stylu klasycystycznym (włoskim) w 1788 roku. Jest ona dziełem Chrystiana Piotra Aignera [1]. Miała nawiązywać do weneckich kościołów autorstwa Andrea Palladio. Aigner zrezygnował z dwóch bocznych wież (istniejących wcześniej) na rzecz zwartej struktury, przypominającej rzymski łuk triumfalny. Dominującym motywem stał się czterokolumnowy portyk koryncki wielkiego porządku, z szerszym środkowym interkolumnium, ustawiony na wysokich cokołach, zwieńczony szerokim pasem belkowania i trójkątnym tympanonem, w którym umieszczona została okrągła tarcza zegarowa (zlikwidowana w II połowie XIX wieku). Portyk dostawiony został do pięcioosiowej, dwukondygnacjowej elewacji [1]. Skrajne części fasady zdobią pilastry, zwieńczone korynckimi kapitelami, podobnie jak półkolumny [12]. Pomiędzy cokołami par kolumn zostawiono dwa stare boczne prostokątne wejścia w barokowych obramieniach. W części środkowej główny portal wejściowy ujęto w dwie kolumienki, wspierające fragment gzymsu [1].

W osiach bocznych, w prostokątnych niszach, zamkniętych trójkątnymi tympanonami, ustawione zostały cztery posągi Ewangelistów dłuta królewskich rzeźbiarzy Jakuba Monaldiego i Franciszka Pincka, będące darem króla Stanisława Augusta [1]. Ponad posągami umieszczono płaskorzeźbione personifikacje cnót. Są to (od lewej): św. Łukasz z wołem i Obfitość, św. Jan z orłem (według przekazów o rysach twarzy Stanisława Augusta Poniatowskiego) i Sprawiedliwość (Pokój), św. Mateusz z człowiekiem i Opieka oraz św. Marek z lwem i Ofiarowanie. Jedna z rzeźb może mieć rysy twarzy Józefa Kwiecińskiego [3]. Nad personifikacjami rozpięto, pomiędzy głowicami kolumn i pilastrów, podwieszone girlandy ze wstęgami [1].

Nad portalem wejściowym, na gzymsie kordonowym, wypełniając przestrzeń między kolumnami, opiera się półokrągła archiwolta (w kształcie łuku), spięta kluczem, w środku której znalazła się płaskorzeźba rzymskiego orła w wieńcu laurowym. Pod orłem znalazła się tablica fundacyjna, podczepiona od góry do gzymsu [1]. Tablica fundacyjna głosi: Anno restauratae salutis MDCCLXXXVIII Stanislao Augusto Rege religionis studio Iosephus Kwiecinski aedem hanc sacram extructam svo aere fronte ornavit, co tłumaczy się jako: W roku odkupienia 1788 za króla Stanisława Augusta, sprzyjającego rozwojowi życia religijnego, Józef Kwieciński świątynię tę wzniesioną własnym kosztem w fasadę wyposażył [3]. Na łuku arkady leżą płaskorzeźby Sław [1]. W przedwojennych przewodnikach pisano, że w miejscu dawnego orła Rosjanie umieścili wizerunek świętej Anny. Dziś orzeł jest na swoim miejscu [13].

Ścianę fasady zamyka pas pełnej, dość wysokiej attyki, o którą oparty jest tympanon portyku. [1]. W tympanonie znajduje się monogram SA, tłumaczony jako Santa Anna, czyli Święta Anna. Litery te zatynkowano po powstaniu styczniowym [3], gdyż w czasie zaborów uważano, że to inicjały Stanisława Augusta Poniatowskiego [13]. Wokół tympanonu (w simie gzymsów przyczółka i belkowania) znajdują się głowy lwów [22]. Nad tympanonem wyrasta węższa prostokątna ściana ze schodkowym szczytem, zwieńczona krzyżem, zakrywająca trójkątny szczyt starego korpusu [1].

Na fasadzie kościoła umieszczone są tablice pamiątkowe. Jedna upamiętnia bł. Władysława z Gielniowa, kolejna opisuje historię kościoła [3], inna upamiętnia spotkanie Jana Pawła II z młodzieżą 3 czerwca 1979 roku [2].

Polichromie

Około 1740 roku przystąpiono do wykonania nowej, istniejącej do dzisiaj, dekoracji malarskiej ścian i sklepienia nawy, prezbiterium i chóru zakonnego za ołtarzem. Wykonał ją al fresco (na świeżym, wilgotnym tynku) brat Walenty Żebrowski, malarz, współpracownik Adama Swacha. Prace w głównym wnętrzu ukończył w 1750 roku. Obrazy na sklepieniu ilustrują [1] pięć scen z legendy o św. Annie i Najświętszej Maryi Pannie [3] wywodzące się z tradycji jerozolimskiej, a opowiedziane w apokryfach Protoewangelii Jakuba i Ewangelii Pseudo Mateusza. Prezbiterium i nawa podzielone są na pięć segmentów, w których kompozycje malarskie stanowią treściową całość, wyrażoną w głównym temacie obrazu na plafonie, a uzupełnionym alegoryczną treścią dwóch medalionów w żagielkach i w dwóch kartuszach postaciami proroków i prorokiń wraz z odpowiednią inskrypcją. Kartusze te, dawniej w niebieskim kolorze, dziś niebieskawo-różowym i beżowym w prezbiterium, ujęte są w imitujące stiuk obramienie i podtrzymywane przez anioły [22]. Na ścianach znalazły się iluzjonistyczne ołtarze z barwnymi obrazami Matki Boskiej: pierwszy z klęczącym Janem z Dukli, drugi z Rafałem z Proszowic. Żebrowski namalował również czternaście stacji Drogi Krzyżowej w owalnych obramieniach, wnęki konchowe z portalami, imitacje stiukowych rzeźb i plastycznych ram kartuszy (z postaciami przodków [3]), płycin i nisz o różnych kształtach i barwach, kanele na pilastrach. W te iluzjonistyczne struktury wplecione zostały fantastyczne pejzażowe prostokąty, w rokokowych niesymetrycznych, grzebieniastych ramach (na filarach północnych), w owalach lub w tondach. Polichromię cechuje bogactwo ornamentyki, dynamika, a także różnorodność motywów. Malarstwo utrzymane jest w pastelowej jasnej kolorystyce, z którą kontrastują monochromatyczne niebieskie tonda pejzażowe. Pomijając sceny figuralne o tematyce religijnej, cały bogaty sztafaż dekoracyjny jest wyrazem ówczesnej mody, potęgując wrażenie przepychu wnętrza świątyni [1].

Polichromie nawy głównej były wielokrotnie przemalowywane [3]. W latach 1843-1845 przeprowadzono pierwszą gruntowną konserwację fresków Żebrowskiego, której dokonał malarz Marcin Zaleski. Z powodu zacieków dachu i odpadłych tynków częściowo je domalowano i przemalowano. W latach 1885-1888 Antoni Strzałecki "konserwował" freski Żebrowskiego, przemalowując je farbami klejowymi, a nadto wprowadzając zmiany w układach, kształtach i formach obrazów, motywów dekoracyjnych oraz kolorystyce [1]. Drobne przeróbki w 1913 roku spowodowały uszkodzenie fresków. Restauracje ich przeprowadzali malarze Kazimierz Kowalewski i Feliks Konecki, którzy nie tylko uzupełnili brakujące fragmenty, ale przy okazji przemalowali całe ściany, zmieniając po raz kolejny kompozycję malowideł. W 1914 roku Maciej Makarewicz oczyszczał malowane stacje Męki Pańskiej [1].

W latach 1947-1953 Janina Prószyńska-Gulbinowa i Zofia Morawska-Knothe przeprowadzały konserwację fresków w kaplicy bł. Władysława i w apsydzie, ostrożnie zmywając późniejsze przemalowania, utrwalając oryginalną polichromię. Tą samą metodą małżeństwo Władysława i Konstanty Tiuninowie wykonali, w latach 1971-1980, odsłonięcie oryginalnych polichromii Żebrowskiego w całym wnętrzu świątyni i kaplicy (rekonstruując całe malowidło w kopule kaplicy) [1].

Posadzka

Posadzka kościoła św. Anny wyłożona jest wapieniem okresu ordowickiego, zawierającym skamieniałe muszle łodzikowców. Jest ich tutaj sporo, w płytkach o dowolnej barwie. Najładniejsze okazy znajdują się prawdopodobnie tuż przed ołtarzem, nieco po prawej stronie, patrząc od wejścia. Wapienie te najczęściej sprowadzano statkami ze Szwecji, głównie z Olandii, stąd są one nazywane wapieniami szwedzkimi [26].

Ołtarze

Na wprost znajduje się ołtarz główny z XVII-wiecznym obrazem św. Anny [3]. Ołtarz ma oryginalną konstrukcję, stoi pośrodku dawnego, średniowiecznego prezbiterium, oddzielając od siebie dzisiejsze barokowe prezbiterium i absydę [15], gdzie znajduje się chór zakonny z ustawionymi wzdłuż ścian stallami [1] z wizerunkami świętych z zakonu bernardynów, które można oglądać tylko dwa razy w roku: 26 lipca i 25 września [15] (ołtarz główny jest chórowy, co znaczy, że z jednej strony modlą się wierni, a z drugiej zakonnicy, którzy mają z za nim osobne przejście do klasztoru [3]). Przed 1753 rokiem powstała drewniana rama, podtrzymywana przez dwa posągi uskrzydlonych aniołów, ujmująca późnobarokowy (z początku XVIII wieku) obraz Małej Św. Rodziny (Najświętsza Maria Panna z Dzieciątkiem, św. Anna i św. Joachim) umieszczony na ścianie apsydy, widoczna w głębi poprzez wysoki arkadowy prześwit ołtarza, stanowiąc z nim kompozycyjną całość [1].

Ołtarz jest uznawany za jeden z najcenniejszych barokowych ołtarzy w Warszawie [15]. Drewniany ołtarz główny jest dwustronny, z dwiema mensami na schodkowym podium [1]. Między środkową częścią z mensą i dwiema skrajnymi kolumnami z posągami zakonników znajdują się przejścia-bramki do absydy [22]. Stanowi kompozycję perspektywiczną, złożoną z elementów architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich [1]. Tworzy go kolumnowa galeria, uniesiona na podwójnie spiętrzonych i połączonych cokołach, składająca się z arkadowego retabulum i przestrzennie rozmieszczonych sześciu korynckich kolumn oraz stojących między nimi czterech posągów. Dwie pary kolumn, z posągami świętych: kardynała Bonawentury i biskupa Ludwika z Tuluzy, występują łukiem ku przodowi i dźwigają fragment belkowania z faliście opadającymi szczytami, na których siedzą posągi aniołów, rozchylających ciężkie kotary, uczepione u góry pod rzeźbioną koroną, by odsłonić obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, trzymany przez dwa putta na tle glorii [1].

Ołtarz datowany jest na około 1728-1730 rok i przypisany architektowi Karolowi Antoniemu Bayowi. Zajmuje szerokość całej arkady, a wysokością sięga ponad łuk ściany czołowej. W latach 1733-1736 był już pozłocony [1]. Cztery rzeźby wraz z kotarowym zwieńczeniem, odznaczające się harmonijnym układem szat, musiały powstać musiały później niż sam ołtarz, zapewne na początku lat 40-tych XVIII wieku [1]. Wykonane zostały przez Wilhelma Barsza [3]. Około 1750 roku ołtarz ozdobiły oryginalne płycinki (modrzewiowe [3]) umieszczone na frontowych i bocznych cokołach kolumn i posągów (w sumie 30 sztuk), pokryte udawaną laką (vernis chinois) z motywami chińskiego krajobrazu, architektury, egzotycznych ptaków i ukwieconych gałązek [1]. W 1848 roku dokonano odnowy, wymieniono spróchniałe części i na nowo całość pozłocono. Zadanie to wykonali stolarze Henryk Heinze i Fryderyk Blikle [1]. W 1906 roku ołtarz otrzymał nowe eklektyczne antependium (bogato zdobione zakrycie blatu ołtarza) z czerwonego marmuru i brązu, a w 1913 roku został gruntownie odnowiony. W 1932 roku ustawiono na nim nowe tabernakulum (w miejsce rokokowego z 1783 roku), wykonane według projektu architekta Stefana Szyllera, z brązu w firmie Braci Łopieńskich [1] w kształcie czterokolumienkowej tampietty kopułowej [22]. W latach 70-tych XX wieku ołtarz pozłocił na nowo E. Kuś. Barokowy obraz św. Anny wrócił na swoje miejsce w apsydzie, a grupę rzeźbiarską św. Anny Samotrzeć umieszczono w kruchcie po prawej stronie [1].

Ołtarzy bocznych w kościele jest sześć [3]. Wszystkie są wykonane z drewna, skomponowane z elementów architektonicznych, kolumn, pilastrów, fragmentów belkowań i szczytów. Przyozdobione są rzeźbami figuralnymi i ornamentalnymi. Polichromowane w kolorze oliwkowo-brązowym, kolumny i części przyboczne pozłacane. Tworzą wraz z głównym ołtarzem kompozycyjną całość, natomiast każda następna para różni się wielkością i skromniejszym układem detali architektonicznych, posągów i plastycznych ornamentów, także hierarchią tematyczną obrazów, których jest zasadniczo po trzy: dwa duże w retabulum i owalny w szczycie [22]. Są to, kolejno po lewej od wejścia: ołtarz św. Stanisława Biskupa Męczennika z XVIII-wiecznym obrazem patrona kowali (św. Bałdzimierza) w zasuwie oraz XVIII-wieczną św. Barbarą w zwieńczeniu (ołtarzem początkowo opiekował się cech kowali [1]), ołtarz św. Franciszka z Asyżu z XVIII wieku z obrazem „Matka Boska Portincula” oraz ołtarz Najświętszej Maryi Panny z 1728 roku z XVIII-wiecznym obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Po prawej stronie, patrząc od wejścia znajdują się: ołtarz św. Jana Ewangelisty z I połowy XVIII wieku z prezentującym go obrazem o srebrnej sukience z 1797 roku, ołtarz św. Antoniego Paderewskiego z jego XVIII-wiecznym obrazem oraz ołtarz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny z 1728 roku z obrazem „Niepokalane Poczęcie” Stanisława Zarzeckiego z 1896 roku i ustawionym portretem ks. Rektora Edwarda Detksensa, zamordowanego w Dachau w 1942 roku [3]. Pierwotnie, w drugiej połowie lat 20-tych XVIII wieku, był to ołtarz św. Józefa, ustawiony wraz z ołtarzem Najświętszej Maryi Panny jako pierwsze w kościele, ukosem na pograniczu nawy i prezbiterium. Rzeźby stojących niewiast, zdobiące te ołtarze, nie należą do wyjątkowo udanych. Autorem mógł być snycerz chełmiński Karol Eglauer. Pozostałe ołtarze zostały ustawione w kościele w latach 40-tych i 50-tych XVIII wieku. Były nieco skromniejsze architektonicznie, lecz za to bardziej zdobione rokokowymi ornamentami [1].

Chór i organy

Plastycznym odpowiednikiem ołtarza głównego jest chór muzyczny, odznaczający się dynamicznym układem elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Najstarsza, środkowa część prospektu, powstała w latach 1701-1707, dekorował ją brat zakonny Klein. W latach 20-tych XVIII wieku część środkową powiększono o boczne skrzydła, zaś parapet z oryginalną balustradą ozdobiony został około 1750 roku. Na cokołach falistej balustrady ustawiono putta i wazony, wybrzuszoną część środkową okryto jakby przerzuconą tkaniną, a pod gzymsem parapetu rozciągnięto girlandę, podpiętą pod cokołami główkami aniołków [1]. Putta na balustradzie grają na kotłach, inne trzymają w dłoniach trąbki. Podczas remontu w 1978 roku rusztowanie zaczepiło o jedną z figurek. Rzeźbiona trąbka rozbiła się o podłogę. W rękę barokowego aniołka wciśnięto obój, bo nie wiedziano, co trzymał wcześniej [18].

Na wprost ołtarza znajduje się balkon, nad którym stoi stół organowy z dwiema klawiaturami (manuałami), klawiaturą uruchamianą nogami oraz przełącznikami rejestrowymi. Wzrok przyciągają piszczałki - jest ich tu 2100 (grupy różnej wysokości tworzą głosy, tzw. rejestry) [18]. Organy mające 31 głosów zbudował Martin Pflüger. Stół gry wbudowany jest centralnie w szafę organową, organista siedzi tyłem do ołtarza głównego. Skala manuałów jest w zakresie C-a3, a skala pedału w zakresie C-f1 [9].

Już w XVII wieku mieszkańcy Warszawy przychodzili do kościoła św. Anny dla niezwykłego dźwięku organów ufundowanych przez króla Zygmunta III Wazę i magnaterię. Dla publiczności grali za datki ojcowie bernardyni, do których należała świątynia. Około 1600 roku przy kościele działały dwa bractwa muzykalne i grywał świecki organista. Organy co kilkadziesiąt lat naprawiano, coś dodawano, demontowano. Po potopie szwedzkim nowe ograny w 1691 roku ufundował Jan III Sobieski [18]. W 1701 roku zakończono pracę nad organami [22]. W 1781 roku woda deszczowa zalała instrument. W latach 1803-1806 chętnie grywał poeta i pisarz E.T.A. Hoffmann, gdy pracował w Warszawie jako pruski urzędnik [18]. W latach 1848-1850 stolarze Henryk Heinze i Fryderyk Blikle naprawiali prospekt organowy, z wymianą spróchniałych fragmentów. Dodali do niego kilka neorokokowych ornamentów oraz dwa posągi aniołów na szczytach ryzalitów i na nowo pozłocili. Gruntowną restaurację instrumentu dokonał wówczas znany organmistrz warszawski Mateusz Mielczarski [1]. W 1851 roku nastąpiła zasadnicza przebudowa sfinansowana przez cara Mikołaja I. Wprowadzono dwa manuały i pedał oraz 36 głosów. W XIX wieku ulepszono mechanizm, natomiast pozostały dawne piszczałki. W 1946 roku walący się strop zniszczył mechanizm grający i obudowę organów. W 1992 roku wymieniono stare organy na współczesny instrument austriackiej firmy M. Pflüger, pozbywając się około tysiąca piszczałek, częściowo z XVIII wieku [18]. Organy zostały ufundowane przez Kościół Katolicki w Austrii. Poświęcenia dokonał ks. Józef Glemp Prymas Polski. Od tego momentu regularnie organizowane są koncerty muzyki organowej [22].

W kościele organizowane są w okresie letnim barokowe koncerty organowe, podczas których organista gra w stroju z epoki baroku: na nogach białe pończochy i aksamitne spodnie za kolana, pod szyją żabot spoczywający na bogato wyszywanej kamizelce, a na tym ozdobny frak obrębiony złotą nicią, z założonymi rękawami. Dodatkowo buty z klamrami i biała peruka z lokami na głowę [18].

Ambona

Około 1750 roku na pierwszym filarze przyściennym od strony południowej, zawieszono drewnianą kazalnicę, pomalowaną (podobnie jak ołtarze) na kolor brązowy ze złoceniami. Na dolnym gzymsie wklęsło-wypukłej mównicy (z emblematem zakonnym na przedzie) umieszczono posągi czterech siedzących franciszkanów (św. Bernardyna, św. Jana Kapistrana, św. Szymona z Lipnicy i bł. Jana z Dukli), gestykulujących jakby w trakcie dyskusji. Na szczycie baldachimu stoi posąg bł. Władysława z Gielniowa, słynnego ze swych kazań, trzymającego w podniesionej prawej ręce swój atrybut: słup biczowania. Niżej, wokół niego, umieszczone są siedzące na gzymsie rokokowe putta [1]. Schodkowe wejście prowadzi do niej z korytarza, umieszczone w dawnym arkadowym przejściu późnogotyckim do nawy. Po bokach wejścia znajdują się dwie hermy podpierające baldachim, a na gzymsie lambrekinowym umieszczono figurki siedzących aniołków [22].

Konfesjonały i zakrystia

Dopełnieniem wyposażenia kościoła było wykonanie w latach 1733-1754 konfesjonałów i szaf na aparaty liturgiczne, a także boazerii i portalu wraz z drzwiami do zakrystii, stanowiących jedyny i unikalny w swoim rodzaju zespół tego typu na terenie Warszawy. Forma tych przedmiotów, pokrytych intarsjowanymi z różnokolorowych gatunków drewna wzorami geometrycznymi, w które wpleciono sceny figuralne i napisy, jest typowo barokowa: przerywana i falista linia sylwety, powierzchnie wklęsło-wypukłe. Jeden z konfesjonałów z medalionem przedstawiającym św. Piotra, datowany na 1742 rok, ustawiony jest przy filarze z amboną. Po stronie przeciwnej stoi drugi konfesjonał z przedstawieniem św. Jana Nepomucena [1], wyróżniający się kształtną budową i bogatą dekoracją symboliczną, ilustrującą sceny z legendy o świętym [22], wykonany w 1746 roku. Wykonawcami byli bracia zakonni, głównie Erazm (Wojciech Wichert) i Paschalis (Fischer), pochodzący z Fromborka, który słynął wówczas ze stolarstwa artystycznego [1]. Konfesjonały zostały uratowane podczas II wojny światowej przed niemiecką wywózką poprzez pomalowanie ich na biało farbą olejną, przez co nie budziły dużego zainteresowania [3].

Zespół wyposażenia zakrystii składa się z szafy na szaty liturgiczne z 1733 roku z nastawą szufladową, na której są trzy konsole, środkowa wyższa z krzyżem i dwie skrajne niższe z rzeźbionymi figurkami Matki Boskiej i św. Jana; szafy na szaty liturgiczne z 1734 roku, najdłuższej, z dwoma łukowymi wgłębieniami i z nastawą szufladkową o powierzchni wklęsło-wypukłej; szafy na szaty i naczynia liturgiczne z wysoką nastawą o linii falistej i powierzchni wklęsło-wypukłej z 1739 roku; boazerii znajdującej się w zakrystii między szafami i oknem wschodnim, obejmującej drzwi do skarbca i prowadzące do zakonnego chóru z 1737 roku; portalu wejściowego do zakrystii skomponowanego z detali architektonicznych, dekoracji rzeźbiarskich i intarsjowanych, mającego w supraporcie wizerunek św. Paschalisa klęczącego przed kaplicą [22].

Kaplica Władysława z Gielniowa

Dla upamiętnienia zmarłego w 1618 roku kanclerza Feliksa Kryskiego z Drobina, Zofia z Łubieńskich (wdowa po nim) ufundowała około 1620 roku osobną murowaną kaplicę Kryskich, dostawioną do północnej elewacji kościoła. Została założona na planie prostokąta, otynkowana i nakryta kopułą osadzoną na czterospadowym dachu, z latarnią zwieńczoną krzyżem. Reprezentowała pierwszą w Warszawie późnorenesansową budowlę tego typu. Ściany zostały ozdobione parami narożnych pilastrów toskańskich na wysokich cokołach, które dzieliły pary prostokątnych okien, przesklepionych łukiem. W podziemiach kaplicy spoczął też w 1624 roku Paweł Kryski (syn Feliksa, chorąży króla Zygmunta III i starosta kowelski) i w 1650 roku sama Zofia z Łubieńskich. Wszystkie pochowane w kaplicy osoby upamiętnione zostały epitafiami wmurowanymi w ściany [1].

Po spaleniu w 1657 roku, w II połowie XVII wieku odnowiono dawną kaplicę Kryskich i przeznaczono ją na kaplicę bł. Władysława z Gielniowa, przenosząc tam jego relikwie. Obraz z wizerunkiem patrona ofiarował Stanisław Herakliusz Lubomirski. Kaplica otrzymała nowe wejście, przebite z prezbiterium, zamknięte żelazną kratą z 1705 roku i ozdobione portalem z ćwierćkolistym tympanonem (identyczny portal ujął przeciwległe w prezbiterium wejście do korytarza przy zakrystii) [1]. Kaplicę Władysława z Gielniowa odnowiła rodzina Kretkowskich herbu Dołęga [2].

Fundatorem ołtarza, który stanął tam w latach 80-tych XVII wieku był biskup kujawski Bonawentura Madaliński. Ołtarz ozdobiły posągi stojących św. Bernarda i św. Jana Kapistrana oraz siedzących na szczycie aniołów [1]. Przed 1753 rokiem w kaplicy stanął nowy ołtarz (ze starym obrazem patrona Kaplicy). Retabulum tworzą dwie pary korynckich kolumn, rozstawionych ukosem, dźwigających fragmenty belkowania z falistymi szczytami i pilastry flankujące wnękę z głównym obrazem oraz nastawa zwieńczona łukowym szczytem, mająca w środku owalny obraz, przedstawiający pierwotnie bł. Władysława unoszącego się nad pilastry z barokowymi głowicami jońskimi i belkowanie, opinające filary ściany północnej z lat 60-tych XVII wieku. Dolną kondygnację ołtarza stanowią boczne cokoły, ujmujące wklęsłą mensę po środku. Ołtarz jest drewniany, pokryty marmoryzowaną polichromią. Dekorację rzeźbiarską stanowią cztery stojące postacie kobiece, personifikacje cnót ze swoimi atrybutami, którymi oznaczać się miał bł. Władysław: Roztropność (z dwiema twarzami), Milczenie, Retoryka (lub Elokwencja) i Stałość (Męstwo). Na bocznych szczytach znalazły się dwa siedzące posągi kobiece, alegorie Nadziei i Miłości, a na samym szczycie cnota Wiary trzymająca w rękach krzyż i serce. Siedem rzeźb reprezentuje wysoki poziom wykonania. Postacie są pełne gracji, w lekkich wręcz tanecznych ruchach o wyraźnie zaznaczonych gestach, w obfitych rozwianych szatach bliskie są warsztatowi warszawskiego rzeźbiarza Jana Jerzego Plerscha [1]. W 1906 roku odnowiono ołtarz w kaplicy, zmieniając kolorystykę jego kolumn, zamieniając stary kartusz fundacyjny na nowy z nowym napisem oraz wymieniając stary obraz z wizerunkiem patrona na niezbyt udatną jego kopię. Wykonano również w zakładzie Braci Łopieńskich nowy relikwiarz (na miejsce rokokowej obudowy trumienki) w kształcie konsoli na tle promieni, podtrzymywanej przez dwa klęczące anioły [1], Został on jednak skradziony w 1959 roku [3].

W połowie XVIII wieku Walenty Żebrowski przystąpił do pokrycia freskami ścian i kopuły kaplicy bł. Władysława z Gielniowa, kulminacyjnego wnętrza przygotowywanych na 1753 rok uroczystości zakonnych. Malowidła miały stanowić wyraz uczczenia beatyfikacji. Głównym tematem są: scena przeniesienia szczątków Władysława oraz cuda z nim związane: przywrócenie wzroku tercjarzowi Babskiemu i objawienie się wzywającej jego pomocy ks. Annie Radziwiłłównie. W kopule wyobrażono niebiańską glorię bł. Władysława, klęczącego przed Trójcą Świętą i Matką Boską. Wśród przedstawionego zgromadzenia świętych widzimy także świętych polskich: Wojciecha, Stanisława, Kazimierza i Jacka [1]. Początek XX wieku przyniósł nasilenie prac renowacyjnych, szczególnie przy kaplicy bł. Władysława remontowanej na zewnątrz w latach 1885 i 1891. W latach 1904-1905 bracia Antoni i Jan Strzałeccy odnowili wszystkie malowidła w kaplicy, zmieniając także w wielu wypadkach kompozycje, koloryt i motywy dekoracyjne [1]. Polichromie przedstawiają oprócz scen z życia błogosławionego również herb Rzeczypospolitej, kościół św. Anny z projektowaną barokową fasadą, postacie królów z godłami Orła i Pogoni. Wyłamania gzymsu są pozostałością po osuwaniu się skarpy pod kościołem w 1949 roku [3].

Z uznaniem Władysława za patrona Warszawy należy wiązać ustawienie w prezbiterium na tympanonie portalu wejściowego do kaplicy, drewnianej, polichromowanej figury, personifikującej Sławę, lekkiej i pełnej ruchu, stojącej na kulistej sferze niebieskiej. Na trąbie, trzymanej w prawej ręce, zawieszony jest proporzec z napisem "Varsavia sis grata (Warszawo, bądź wdzięczna [3])", zaś z lewej ręki zwisał (jeszcze do początku XX wieku) owalny portret bł. Władysława z napisem "Beato Ladislao Patrono tuo ((bł. Władysławowi, Twemu Patronowi [22])". Siedzące na skrajach tympanonu putta trzymają w rękach atrybuty błogosławionego: "słup biczowania" i dyscyplinę [1]. W 2013 roku wymienione zostało pokrycie kopuły kaplicy [3].

W 2015 roku odnaleziono w jednym z bocznych ołtarzy obraz bł. Władysława z Gielniowa (znalezisko leżało pokryte pleśnią, wsunięte za stół ołtarzowy). Okazało się, że płótno z wizerunkiem bł. Władysława pochodzi wprawdzie z 1905 roku, ale naklejone jest na oryginalny obraz z końca XVII wieku, ofiarowany przez księcia Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Obraz jeszcze po II wojnie światowej znajdował się w centralnej części ołtarza w kaplicy. Być może usunięto go w 1981 roku podczas remontu ołtarza, traktując jako kopię albo podczas wkomponowania trumny ze szczątkami w 1966 roku. Obraz o wymiarach 230 na 138 cm przedstawia naturalnego wzrostu postać zakonnika. Stoi on przodem do widza, ubrany w brązowy bernardyński habit przepasany sznurem. Spogląda w niebo, a w rękach trzyma swoje atrybuty: dyscyplinę i figurkę ubiczowanego Chrystusa przy słupie. Częścią obrazu był habit wykonany ze srebrnych blach z ornamentem z pozłacanych kwiatów. W 1726 roku brat Antoni Kondratowicz zrobił srebrną sukienkę, a w 1747 roku Augustyn Sitkiewicz, złotnik, uzupełnił w niej brakujący fragment. W czasie poszukiwań na strychu kościoła w 2015 roku odkryto dwa worki, a w nich srebrną sukienkę do znalezionego właśnie obrazu, podzieloną na w cztery kawałki. Na jednym z nich widniała inskrypcja z 1726 roku. Powyginane blachy trafiły w ręce jubilera Benedykta Wiśniewskiego, który oczyścił suknię, uzupełnił złocenia, a w nimbie dolutował brakujące promienie. Odnaleziony obraz i habit powróciły w 2016 roku na swoje dawne miejsce, do ołtarza bł. Władysława [20]. Srebro ufundowały wspólnoty modlące się w kościele. Powstał mechanizm, umożliwiający opuszczanie i podnoszenie obrazu, za którym umieszczono relikwie bł. Władysława [19].

W kaplicy bł. Władysława z Gielniowa znajdują się jego szczątki. Te, które przeniesiono tu z miejsca pochówku, zostały zrabowane w 1959 roku [15]. W 1966 roku [3] zastąpiono je relikwiami pochodzącymi z Wawelu. Są one umieszczone w małej trumience u dołu ołtarza [15]. Od 1705 roku relikwie są noszone w procesjach ulicami Warszawy w czasie uroczystości kościelnych. Raz w miesiącu do kościoła przybywają ojcowie bernardyni, aby przy grobie bł. Władysława modlić się o kanonizację swego współbrata [19].

Kaplica Matki Boskiej Loretańskiej

W 1811 roku do kościoła św. Anny bractwo Sodalicji Loretańskiej [23] przeniosło ze zburzonego klasztoru bernardynów na Pradze figurę Matki Boskiej Loretańskiej, wykonaną z czarnego drewna na wzór gotyckiego posągu Madonny z Loreto. Kopia ta, zapewne wykonana we Włoszech w Loreto, znalazła się w Warszawie przed 1640 roku, a w 1641 roku z fundacji królewskiej przyozdobiono ją metalowymi koronami i dalmatyką według pierwowzoru. W kościele św. Anny początkowo przechowywano ją w skarbcu, a od 15 sierpnia 1837 roku ustawiono w kaplicy, specjalnie wybudowanej w latach 1830-1836 przy północnej elewacji świątyni (przylegającej od zachodu do kaplicy bł. Władysława) [1] przez bractwo. Ponieważ Kaplica Loretańska komponuje się z fasadą kościoła i kolumnadą dawnego budynku klasztornego przypuszcza się, że twórcą jej projektu architektonicznego był Chrystian Piotr Aigner [23]. Fundamenty pod kaplicę położył w 1830 roku ks. Franciszek Morański [10], jednak prace nad nią przerwał wybuch powstania listopadowego. W 1836 kaplica została ukończona. Rok później poświęcono ją uroczyście [23], a figurę przeniósł do kaplicy arcybiskup Stanisław Choromański [10]. Kaplica została zniszczona w 1939 roku [3] i odbudowana w latach 1957-1961 [23].

Elewacje kaplicy są boniowane, ujęte w narożach po dwa jońskie kanelowane pilastry, zamknięte attyką. Projekt kaplicy mógł wykonać w 1830 roku Chrystian Piotr Aigner, lecz budowę rozpoczęto dopiero dwa lata później i prowadził ją Leopold Śmieciński [1]. Nad kaplicą umieszczono wizerunek Matki Bożej dłuta Tadeusza Czajkowskiego [10]. Wewnątrz znajduje się epitafium poświęcone Beacie Trylińskiej, która podczas i po II wojnie światowej opiekowała się kościołem pod względem architektonicznym, zabezpieczała m.in. dach w 1939 i 1944 roku. Ponadto od 1940 roku tradycyjnie urządza się tu groby wielkopiątkowe [3]. Po lewej stronie znajduje się Pomnik Chwały Kawalerii i Artylerii Konnej WP, po prawej epitafium ku czci Polskich Sił Powietrznych 1939-1945, którzy nieśli pomoc walczącej Warszawie, złożone z oznak jednostek lotniczych biorących udział w tych akcjach. Na ścianie północnej pomnik upamiętniający pomordowanych w Katyniu [22]. W kaplicy są również tablice poświęcone Cyprianowi Kamilowi Norwidowi i Józefowi Piłsudskiemu [15].

Swoje epitafium mają w tej kaplicy także ofiary zbrodni katyńskiej, a jego inicjatorem był przewodniczący Komitetu Katyńskiego Stefan Melak, który zginął w katastrofie pod Smoleńskiem [10].

10 listopada 2010 roku w kaplicy ustawiono krzyż harcerski przeniesiony z kaplicy Pałacu Prezydenckiego, a wcześniej sprzed pałacu, który postawiono ku pamięci ofiar katastrofy lotniczej w Smoleńsku w 2010 roku. W oparciu o niego 25 listopada 2012 roku odsłonięto pomnik katastrofy smoleńskiej, dzieło Łukasza Krupskiego [3], syna ofiary katastrofy Janusza Krupskiego [2]. Pomnik tworzy kilka pionowych, strzelistych form, okalających przeniesiony krzyż harcerski. Być może formy te mają symbolizować [7] pięcioipółmetrowe brązowe drzewa, z których jedno jest złamane [3], ale przypominają też kości i pogiętą blachę samolotu z miejsca katastrofy. W korzeniach drzew ma znaleźć się urna z ziemią ze Smoleńska [3]. Z tyłu na ścianie kaplicy umieszczono tablicę pamiątkową, którą pomnik jednak przesłania, tak samo jak epitafium katyńskie [7].

Dzwonnica i taras widokowy

W latach 1578-1584 z fundacji królowej Anny Jagiellonki postawiono od strony północnej murowaną wolnostojącą dzwonnicę, założoną na planie kwadratu [1] w stylu renesansowym [3], ze słynnymi wówczas dzwonami [2]. Od początku swojego istnienia pełniła bardziej rolę punktu widokowego niż dzwonnicy [16], gdyż ówczesny kościół posiadał już trzy sygnaturki z dzwonami [3].

W 1783 roku zdołano podwyższyć mury dzwonnicy i nakryć ją czteropołaciowym dachem [1]. W latach 1819-1821 przebudowano ją w stylu neorenesansowym, podwyższając o jedną kondygnację [16]. Projektantem przebudowy był Chrystian Piotr Aigner, który połączył ją trójarkadową ścianą z fasadą kościoła. Dzwonnica została podzielona na trzy kondygnacje nierównej wysokości, zwieńczona profilowanym gzymsem i zamknięta płaskim tarasem, na którym wzniesiono ośmioarkadową gloriettę krytą kopułką [1]. Dzwonnica została spalona w lutym 1945 roku. Po wojnie odbudowano ją i odnowiono elewację. W zrekonstruowanej gloriecie zawieszono w 1978 roku trzy dzwony: św. Anny, bł. Władysława z Gielniowa i św. Tadeusza [16]. Prace zostały wykonane niewystarczająco dokładnie, bo w 2014 roku zaczął odpadać tynk wraz ze zdobieniami. Obiekt prowizorycznie zabezpieczono [3].

Taras widokowy mieści się na dachu i jest stosunkowo ciasny ze względu na stojącą tam glorietę. Od drzwi wejściowych dzwonnicy do drzwiczek wejściowych na taras prowadzi 150 (2 + 148) schodów [16]. Ze szczytu roztacza się jeden z najpiękniejszych widoków Warszawy [4]. Przy dzwonnicy znajduje się Pizzeria pod wieżą [6].

Kolumna Matki Boskiej z Dzieciątkiem

W 1643 roku w klasztorze ustawiono kolumnę z czworoboczną kapliczką z drewnianym posążkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem [1], która pochodziła z starego, gotyckiego ołtarza z 1520 roku. Kolumna zwieńczona była kamiennym daszkiem z ażurowym, promienistym, miedzianym kręgiem. Była ona wzorowana na pomniku Madonny z Forli. Pierwotnie stała na dziedzińcu klasztornym przy południowej elewacji [24]. Podobno jest to najstarszy pomnik w Warszawie [27]. Kolumna w 1885 roku [22] została przeniesiona [3] i stoi dzisiaj na placu pomiędzy dzwonnicą i kaplicą Loretańską [8]. Kolumna powstała rok wcześniej niż Kolumna Zygmunta. Była ona rodzajem protestu Bernardynów wobec króla Władysława IV, stawiającego ogromny pomnik osobie świeckiej [3]. W 1977 roku oryginalna figura została zdjęta i zastąpiona inną. Obecnie na kolumnie znajduje się kopia, a oryginalna odrestaurowana figura przechowywana jest w skarbcu [24].

Pierwsza świątynia

Kościół Św. Anny zawdzięcza swoje powstanie Annie z Holszańskich księżnej Mazowieckiej, która w 1454 roku sprowadziła z Krakowa [1], dzięki pomocy dzisiejszego św. Jana Kapistrana, sześciu braci pod przewodnictwem o. Jakuba z Głogowa [2], franciszkanów surowszej reguły, zwanych obserwantami. Darowała im plac przy ówczesnym Trakcie Czerskim, tuż za murami miasta [1], nad stromym wówczas wąwozem rzeki Kamionki [3]. W tym samym roku wzniesiono tu z muru pruskiego gotycki klasztor i murowany kościół [1]. W czasie budowy fundamentów napotkano na trudności i ziemia usuwała się pod kopaczami. Zakonnicy byli w rozpaczy i na pewien czas przerwali prace. Później jednak powzięli postanowienie nie zważać na trudności i osiągnęli grunt stały, na którym założyli fundamenty [8]. Poświęcenia w grudniu 1454 roku dokonał biskup poznański, Andrzej z Bnina Opaliński [1]. Pierwszym patronem został św. Bernard ze Sieny. Od niego utarła się powszechna dziś nazwa bernardynów [3]. Wykańczanie świątyni i urządzanie wnętrza trwało jeszcze przez kilka następnych lat. Księżna w swym testamencie z 1458 roku przekazała bernardynom sporą sumę, część funduszy dołożyli mieszczanie warszawscy [1].

Kościół zbudowany był z cegieł tzw. wątkiem gotyckim krzyżowym [8]. Świątynia powstała na masywnych fundamentach w celu zabezpieczenia murów przed osuwaniem się wysokiego stoku wiślanej skarpy. Sam kościółek był niewielki, założony na planie prostokąta zamkniętego od wschodu trójboczną apsydą [1], orientowany w kierunku wschodnim, trójścienny [2]. Ówczesny kościół odpowiadał rozmiarom dzisiejszego prezbiterium [13], które nadal stoi na podstawie trzech-czterech nieregularnie ułożonych warstw dużych polnych głazów. Elewacje opięte zostały uskokowymi skarpami, pomiędzy którymi znajdowały się ostrołukowe otwory okienne (obecnie są zamurowane i tworzą wnęki zewnętrzne). Od południa do naroża elewacji frontowej przylegała stojąca do dziś czworoboczna wieża, przez którą prowadziło zapewne wejście do świątyni (zachowane jest ostrołukowe przejście z krzyżowym sklepieniem). Wnętrze było salowe, jednonawowe, nakryte drewnianym stropem i dwuspadowym dachem. Poziom posadzki był niższy o ponad metr od dzisiejszego [1].

Na przełomie XV i XVI wieku zakonnikiem, a w ostatnich latach życia gwardianem był Władysław z Gielniowa, wybitny kaznodzieja (kazania głosił w języku polskim, nierzadko z powodu tłumu musiał wygłaszać je na placu przed świątynią [8]), mistyk, późniejszy błogosławiony [3], autor polskich i łacińskich pieśni religijnych. Pochowano go w 1505 roku w podziemiach kościoła. W 1572 roku przeniesiono jego szczątki do grobowca przy północnej ścianie, ozdobionego pochyło ułożoną marmurową płytą z rzeźbioną postacią leżącego zakonnika. Obok stanął ołtarz z malowanym wizerunkiem zakonnika [1]. 18 kwietnia 1705 roku ks. Stefan Wierzbowski zatwierdził o. Władysława nieformalnym patronem Warszawy. W tym samym roku odbyła się po mieście procesja na jego cześć [21]. Ponownie patronem stolicy został w 1962 roku [20].

Druga świątynia

Sprawę rozbudowy kościoła przyspieszył pożar [1], spowodowany umyślnym podpaleniem [2], prawdopodobnie przez agentów Księcia Warszawskiego [8], który w maju 1515 roku strawił część Starej Warszawy [1].

Budowę drugiej gotyckiej świątyni podjęto w 1515 roku [1]. Głównymi fundatorami nowego kościoła byli: księżna Mazowiecka Anna Radziwiłłówna, Beata z Tęczyńskich Odrowążowa i Jan Lubrański, biskup poznański [2]. Najwcześniej odbudowano budynek kościelny z apsydą, zamieniony na prezbiterium, do którego prowadziło wejście z klasztoru przez odbudowaną czworoboczną wieżę. Oddano go częściowo do użytku w 1518 roku. Kościół otrzymał wówczas podwójne wezwanie św. Bernardyna i św. Anny. Budowę kościoła skończono w 1521 roku, a urządzanie wnętrza trwało do 1533 roku [1]. Ukończony kościół przybrał rozmiary bliskie współczesnym [3].

Do najstarszej części dobudowano szerszy i wyższy korpus główny, opięty skarpami, przykryty wysokim dachem dwuspadowym, oświetlony czterema parami ostrołukowych okien w bocznych ścianach. Elewację zachodnią flankowały okrągłe, a w części górnej [2] wieloboczne trzy [3] wieże, zwieńczone baniastymi hełmami. Dostawiony korpus główny nie był symetryczny z prezbiterium, lecz był przesunięty na północ. Asymetrię niwelował dostawiony na zewnątrz do południowej ściany parterowy korytarz, pierwotnie arkadowy. Wnętrze zawierało szeroką nawę główną (która odpowiadała osi prezbiterium) oraz od północy wąską nawę boczną tej samej wysokości. Obie nawy otrzymały trójprzęsłowe gotyckie sklepienia. W nawie głównej sklepienie było gwiaździste, jego żebra spływały z jednej strony na przyścienne filary, z drugiej na kolumny dzielące obie nawy [1]. Z funduszy księżnej Anny powstała trzecia nawa po lewej stronie, a z funduszy bp. Lubrańskiego chór z nakryciem i sklepieniem [2]. Wnętrze było ozdobione freskami, znajdowały się w nim ołtarze, ambona, organy. Bogactwo potęgowały kolorowe chorągwie nagrobne z portretami, herbami i napisami, zawieszane pod sklepieniem. Za projektanta uważa się Michała Enkingera z Gdańska, zaś realizatorem jego koncepcji miał być Bartłomiej Grzywin z Czerska, który nadał pomysłowi cechy tradycyjnego budownictwa mazowieckiego [1].

Pierwszym pomnikiem w kościele był nagrobek księżnej Mazowieckiej Anny Radziwiłłówny, wystawiony przez jej syna Stanisława w latach 1522-1523 [1]. Kolejno pojawiły się też pomniki wojewody mazowieckiego (starosty warszawskiego i łowickiego) Jana Dzierzgowskiego, zmarłego w 1548 roku, biskupa chełmińskiego (sekretarza królowej Bony) Adama Pilichowskiego (wystawił go sobie za życia, ale tam nie spoczął) oraz skarbnika i pisarza Macieja Woyny, zmarłego w 1606 roku. Licznie w kościele prezentowane były epitafia, przeważnie marmurowe, niektóre z rzeźbionymi lub malowanymi portretami oraz tablice inskrypcyjne, upamiętniające osobistości związane głównie z dworem królewskim [1].

20 lutego 1578 roku przed kościołem św. Anny margrabia Jerzy Fryderyk von Ansbach złożył hołd lenny Stefanowi Batoremu, a 16 listopada 1611 roku margrabia brandenburski, elektor Jan Zygmunt Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi III Wazie [2].

Z inicjatywy królowej Anny Jagiellonki założono przy kościele bractwo św. Anny, które w 1586 roku zostało podniesione do rangi arcybractwa. Anna Jagiellonka była pierwszą protektorką sekcji kobiet. Celem bractwa była pomoc bernardynom w utrzymywaniu kościoła oraz opieka nad głównym ołtarzem poświęconym św. Annie [1]. Królowa wyznaczyła ze swoich folwarków warszawskich stałą jałmużnę zakonnikom: 60 korców żyta, na św. Marcina jednego złotego oraz wolny wyręb w lasach bródnowskich. Zygmunt III dodał im jeszcze w 1601 roku po sześć kawałków soli z żup warszawskich i przekazał łąkę na terenie Bródna [2]. W kolejnych latach powstawały tu inne bractwa, jak bractwo furmańskie, bractwo kowalskie, bractwo św. Jana Nepomucena [19].

W latach 1733-1754 wykonano konfesjonały i szafy w zakrystii [22].

Przebudowa fasady

Prowizoryczna fasada nie zadawalała bernardynów [1]. W 1786 roku Stanisław Kostka Potocki zaofiarował pomoc w ukończeniu fasady według innego projektu. Nowy projekt, pod kierunkiem Potockiego, wykonał Chrystian Piotr Aigner. Zwrócono się do protektora Arcybractwa św. Anny, Józefa Kwiecińskiego, podczaszego sanockiego, który dołożył brakującą sumę, kilkakrotnie przewyższającą zebrane dotąd kwoty przez bernardynów i Potockiego. Dzięki temu w 1788 roku kościół bernardyński otrzymał fasadę w stylu klasycystycznym (włoskim), istniejącą do dzisiaj. Ofiarodawca uwieczniony został na tablicy fundacyjnej nad głównym wejściem do świątyni [1].

9 maja 1794 roku, po zdjęciu święceń kapłańskich, przed kościołem został powieszony skazany na karę śmierci targowiczanin biskup inflancki Józef Kazimierz Kossakowski [2].

Kaplica Marii Panny Sokalskiej

W 1789 roku Kwieciński zbudował w kruchcie kościoła obszerną kaplicę Marii Panny Sokalskiej (i wyznaczył fundusz dla ogrzewania jej w czasie zimy [2]), a w podziemiach kryptę grobową dla swej rodziny [1]. Kaplicę zlikwidowano pod koniec XIX wieku po przebudowie części budynku klasztornego, przylegającego do kościoła [1]. Około 2016 roku odsłonięto w kościele nowy obraz Matki Boskiej Sokalskiej [19].

Wojny szwedzkie

W pierwszej połowie XVII wieku kościół i klasztor bernardynów stanowiły zwarty i znaczny zespół, który stanowił obronny bastion, zabezpieczający od południa dostęp do miasta i Zamku Królewskiego. W latach 50-tych XVII wieku, kiedy Warszawa, w czasie "potopu" szwedzkiego była kilka razy oblegana i zdobywana, był narażony na ataki i zniszczenie [1]. Kościół szczęśliwie uniknął zniszczeń w początkowym etapie potopu [13]. Dopiero podczas najazdu wojsk Jerzego Rakoczego księcia siedmiogrodzkiego, sprzymierzonego ze Szwedami, po trzydniowej bohaterskiej obronie Warszawy, gdy miasto wreszcie zdobyto, klasztor i kościół podpaliły oddziały wojsk polskich ustępujące 16 czerwca 1657 roku [1], aby nie stanowił bastionu dla atakujących Starą Warszawę Siedmiogrodzian [3]. Zbrojni nie informując gwardiana, aby wyniósł ołtarze i obrazy, bez zwłoki wykonywali rozkaz podpalenia, ciskając ogień na katedry i konfesjonały, potem na ołtarze, a następnie pilnowali, aby wszystko się wypaliło [2]. Zniszczony został cały wystrój, spłonęła część budynków klasztornych [1]. Pożar strawił najbogatszą w Polsce bibliotekę klasztorną [13], wartą ponad 30 000 złotych. Oburzenie było w Warszawie tak silne, że wróg kazał upewnić się, czy ktoś z jego ludzi nie miał udziału w pożarze [2]. Przez następne cztery lata kościół był pozbawiony dachu, co zwiększało jego dewastację, spowodowało zawalenie się sklepień i zniszczenie nagrobków [1].

Gdy nastały spokojniejsze czasy przystąpiono do remontu [1]. Do klasztoru zakonnicy wrócili w 1660 roku i w pierwszej kolejności wybudowali dom mieszkalny [2], a potem odgruzowywano kościół. Bernardyni zdołali pozyskać protektora, którym był Jan Wielopolski kasztelan wojnicki, a potem wojewoda krakowski, właściciel jurydyki Wielopole [1]. Wielopolski przeznaczył na ten cel po 5000 złotych rocznie. Odbudowa ruszyła w 1663 roku [2] i zakończona została w 1667 roku, którą to datę umieszczono na zewnątrz, pod wschodnim szczytem prezbiterium [1]: A.D. MDCLXVII [14]. W rok później zakończono dekorację wnętrza [1].

Kościół został odbudowany został w stylu barokowym [14]. Zachowując konstrukcyjne mury gotyckie, trzecia rozbudowa kościoła wyrosła na dwóch poprzednich, co widać w jego bryle. Apsyda jest niższa, a nad nią wysoko nadbudowane mury korpusu nawowego. Kościół stał się większy i mniej jednolity stylowo. W wyniku tej przebudowy zlikwidowano frontowe wieże oraz częściowo gotyckie skarpy. Od północy zamurowano ostrołukowe okna i portal, przebijając obok nowe prostokątne otwory okienne, zamknięte łukiem. W części nadbudowanego prezbiterium i nawy powstał drugi rząd okien mniejszych. Elewacje pokryto tynkiem. Każda część kościoła otrzymała osobny dach, kryty dachówką: wieloboczna apsyda otrzymała namiotowy dach z krzyżem na iglicy, prezbiterium dach dwuspadowy, a korpus nawowy dach dwuspadowy z kalenicą na osi prezbiterium i jednospadowy nad dawną nawą północną. Hełm wieży przy prezbiterium obity został blachą miedzianą. Elewacja wschodnia, ponad apsydą składała się z dwóch części: niższej, prostokątnej z dużym oknem i zwieńczonej mocno wystającym gzymsem, i wyższej z masywnymi wolutami, zamknięta trójkątnym szczytem, z kwadratową płyciną wypełnioną obrazem Matki Boskiej, w ujęciu pilastrów. Fasada była dwukondygnacyjna, rozczłonkowana portalami, w bogatych obramieniach (fragmenty zachowały się w obecnej kruchcie). We wnętrzu wąską nawę boczną zredukowano do wnęk i wąskich arkadowych przejść między dwoma filarami dostawionymi do ściany północnej, po usunięciu trzech gotyckich kolumn. Filary te połączono górą wąskim sklepieniem jednoprzęsłowym. Przy ścianie południowej ustawiono dwa cieńsze filary. Nad nawą główną przerzucono trójprzęsłowe sklepienie kolebkowe z żagielkami, podzielone gurtami wspartymi na przyściennych filarach. Prezbiterium otrzymało podobne dwuprzęsłowe sklepienie. Górną partię wnętrza pokryła bogata dekoracja stiukowa, o motywach figuralnych, ornamentalnych, która głosiła chwałę rodu Wielopolskich. W nadprożu głównego portalu umieszczony był kamienny kartusz z herbem Starykoń Wielopolskich (obecnie znajduje się w bocznym prawym portalu w kruchcie). Dekorację plastyczną uzupełniło malarstwo ścienne, między oknami i na pilastrach przyściennych. W 1978 roku zostały odkryte i zakonserwowane dwa niewielkie fragmenty tych fresków w pierwszym przęśle nawy na ścianie północnej. Z nową szatą wiązane są dwa nazwiska: Tytusa Liwiusza Boratiniego (Burattiniego), który mógł być twórcą nowych kształtów świątyni i Jana Chrzciciela Ghisleniego (Giovanniego Gisleniego), którego dziełem z kolei był zapewne dekoracyjny wystrój wnętrza [1]. Arcybractwo św. Anny odnowiło ołtarz patronki, nieznany jest fundator odnowy ołtarza głównego. Chór murowany i organy powstały za Augusta II. Twórcą organów był o. Antoni z Głogowy, zaś jego pomocnikiem Klemens z Sierpska i to jemu przypisuje się autorstwo instrumentu [2].

Jan Wielopolski pochowany został w kościele Św. Anny w 1668 roku pod posadzką z prawej strony głównego wejścia, w obecnej kruchcie. W nadprożu portalu prowadzącego z kruchty do nawy zachował się kartusz z napisem: Qui transis ora pro defuncto peccatore [1].

Ciężka dekoracja stiukowa na sklepieniu spowodowała, że zaczęło ono wkrótce pękać, grożąc zawaleniem. Powołana w 1668 roku komisja zleciła usunięcie sztukaterii i wzmocnienie konstrukcji nośnej. Do prac przystąpiono w 1670 roku dzięki wsparciu nowych możnych protektorów, m.in. Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Jana Dobrogosta Krasińskiego i prymasa Michała Radziejowskiego. Zbito niedawno położone stiuki (z tej dekoracji zachowały się jedynie oprawy górnych okien w postaci ujmujących je wolut z wazonami), poszerzono i podwyższono filary przyścienne, na których umieszczono pary pilastrów z kapitelami kompozytowymi, ozdobionymi zwisającymi girlandami owocowymi. Całe wnętrze opasano pod górnymi oknami jońskim belkowaniem z silnie wyeksponowanym gzymsem, tworząc imposty nad głowicami pilastrów, których wiązki znalazły się także na ścianach prezbiterium. Powstał także projekt nowej fasady, dostawionej jak parawan do ściany frontowej, zasłaniającej asymetrię i nieregularną bryłę gotycko-barokowego korpusu. Miała mieć dwie nakryte hełmami wieże, wyrastające z boków dobudowanej kruchty oraz pięć wejść frontowych, nad którymi znajdować się miały wysokie okna. Prace przy fasadzie prowadzone były sporadycznie i właściwie nie zostały ukończone. Dostawiono jedynie kruchtę i wzniesiono partie przyziemne wież [1]. Po 1734 roku wieże zostały zwieńczone latarniami, być może autorstwa Jakuba Fontany [11]. Fasada znajdowała się tam, gdzie dziś znajduje się ściana oddzielająca kruchtę od nawy głównej, na co wskazują częściowo zachowane portale [3]. Za autora wystroju architektoniczno-dekoracyjnego wnętrza kościoła i projektu fasady uważany jest Tylman z Gameren [1].

Nowy główny ołtarz stanął w miejscu wcześniejszego, może prowizorycznego, o którym wiadomo, że w 1705 roku był malowany na kolor złoty. Projekt przypisany jest architektowi Karolowi Antoniemu Bayowi i datowany na około 1728-1730 rok. [1]

Kościół św. Anny słynął z dobrej muzyki. W II połowie XVIII wieku należało bywać w niedzielę w południe u bernardynów na tzw. belle messe, belle musique. Ustalił się też zwyczaj urządzania koncertu muzycznego w uroczystość św. Cecylii, niekiedy z udziałem wybitnych muzyków i śpiewaków [1].

W 1701 roku w ogrodzie klasztoru wybudowano łazienki [2]. Ołtarz główny i trzy pary ołtarzy bocznych, organy i ambona, zachowane do dziś, powstać musiały od końca lat 20-tych do 60-tych XVIII wieku. Dopełnieniem wyposażania kościoła w sprzęty kościelne było wykonanie w latach 1733-1754 konfesjonałów i szaf na aparaty liturgiczne [1].

Równolegle z pracami nad wyposażaniem świątyni w sprzęty, po 1740 roku przystąpiono do wykonania nowej dekoracji malarskiej ścian [1].

Przygotowując się do uroczystości beatyfikacyjnych i jubileuszowych dokończono fasadę kościoła, na co zresztą spory fundusz zapisał zmarły w 1727 roku wojewoda krakowski Jerzy Dominik Lubomirski (upamiętniony epitafium panopliowym w kościele). Ograniczono się do zamiany starszych niewysokich bocznych wież, na delikatne, ażurowe sygnaturki, przykryte kopulastymi hełmami. Widoczny ponad kruchtą, cofnięty nieco, wyniosły szczyt gotyckiego kościoła pokryto bogatą barokową dekoracja stiukową, wśród której znaleźć się miał herb Śreniawa Lubomirskich. Fasada ta powstała w latach 1740-1750 i zapewne była dziełem Jakuba Fontany. Jej wygląd uwieczniły obrazy Bernarda Bellotto Zygmunta Vogla [1]. Wnętrze zostało zbarokizowane w latach 1750-1753, a późnobarokowe polichromie wykonał bernardyn ks. Walenty Żebrowski [2].

W 1811 roku do kościoła św. Anny przeniesiono figurę Matki Boskiej Loretańskiej [1]. W latach 1832-1837 dobudowano do kościoła kaplicę MB Loretańskiej według projektu Henryka Marconiego i fundacji Tomasza Zamoyskiego [12].

Około 1818 roku została zbudowana dzwonnica w stylu neorenesansowym [2].

Barokowo-rokowe wyposażenie kościoła z I połowy XVIII wieku powstało podczas przygotowań spodziewanego aktu beatyfikacji bł. Władysława oraz 300-letnią rocznicą sprowadzenia bernardynów do Polski. [1]. W 1846 roku cały kościół uzyskał odnowioną fasadę, sprzed kościoła usunięte zostały barierki, a chodnik pokryto smołowcem [2].

W 1861 roku kościół był miejscem patriotycznych nabożeństw i manifestacji. 15 października 1861 roku, w rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, kościół otoczyło wojsko. Ludzie nie chcieli opuścić świątyni. Po północy wojsko dostało się do wnętrza kościoła od strony klasztoru, siłą wyprowadzono kobiety i dzieci, mężczyzn aresztowano i odesłano do Cytadeli. Na znak protestu władze kościelne zamknęły kościół, otwarto go dopiero w lutym 1862 roku [1].

W 1866 roku, przy okazji odnawiania fasady kościoła, usunięto z niej, rażącego carskie władze, klasycystycznego rzymskiego orła, zastępując go okrągłym obrazem św. Anny, malowanym na blasze przez Antoniego Murzynowskiego [1].

W latach 1881-1884 do północnej elewacji kościoła, za murkiem łączącym go z dzwonnicą, dobudowano kaplicę przedpogrzebową, mniejszą i niższą w stosunku do poprzednich, utrzymaną w formach neobarokowych, z wejściem od ulicy. Kaplica była przebudowana około 1930 roku. Przeniesiono do niej ołtarz z rzeźbą Piety z kaplicy Matki Boskiej Sokalskiej, którą zlikwidowano [1].

W 1885 roku przeniesiono kolumnę Matki Boskiej z dziedzińca klasztornego na placyk (teren dawnego cmentarza) przy północnej elewacji kościoła. W 1887 roku pozłocono na nowo ołtarz wielki, a w 1898 roku usunięto ze ściany apsydy barokowy obraz św. Anny (czyli Małej Św. Rodziny), zastępując go rzeźbioną w drewnie, przez snycerza Wincentego Bogaczyka, grupą św. Anny Samotrzeć. Ten sam rzeźbiarz wykonał wówczas drewnianą figurę Chrystusa Ecce Homo, która stanęła we wnęce zamkniętej kratą, po zamurowanym przejściu z bocznej nawy do dawnej kaplicy Kryskich [1].

W 1902 roku odnowiono elewację wschodnią kościoła. Wymieniono ze szczytu uszkodzony barokowy obraz Matki Boskiej (przeniesiony do kruchty) na nowy, przedstawiający Matkę Boską Częstochowską, namalowany przez Tadeusza Cieślewskiego [1].

W 1904 roku budowniczy Hugo Kuder, prowadzący prace w budynkach kościelnych, w południowej ścianie nawy kościoła w miejscu wnęk z lustrami-imitacjami okien przebił dwa okna. W 1913 roku z kolei wybito wejście z nawy do Kaplicy Loretańskiej. Te drobne przeróbki spowodowały uszkodzenie fresków [1].

Po odzyskaniu niepodległości, mimo starań bernardynów o zwrot ich własności, kościół Św. Anny oddany został w 1928 roku duszpasterstwu akademickiemu i otrzymał oficjalną nazwę Kościoła Akademickiego Św. Anny, przejmując tę funkcję po kościele Wizytek [1], który pełnił tę funkcję od 1815 roku [2]. Pierwszym rektorem mianowano ks. Edwarda Szwejnica, a po jego śmierci ks. Edwarda Detkensa [22].

Po przekształceniu Zamku Królewskiego na rezydencję prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej przystąpiono do uporządkowania placu między Zamkiem a kościołem. Około 1930 roku wyburzono kilka zabudowań od ulicy Mariensztat, odsłaniając bryłę świątyni. W 1937 roku rozpoczęto prace konserwacyjne. Do września 1939 roku zdążono obniżyć teren dawnego przykościelnego cmentarza (od strony północnej), odsłonić po zbiciu tynków gotyckie mury prezbiterium i apsydy, zrekonstruować uskokowe skarpy i ostrołukowe wnęki dawnych otworów okiennych oraz częściowo odkryć dolne partie gotyckiej ściany wraz z ostrołukowym portalem za Kaplicą Loretańską [1].

Podczas nalotów i bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 roku Niemcy zburzyli kaplicę Loretańską. Spłonęły drewniane wiązania kopuły kaplicy bł. Władysława, a także dach nad nawą [1].

Podczas okupacji niemieckiej, pod kierunkiem architekt Beaty Trylińskiej, odbudowano kaplicę i dano nowe dachy [1]. Władze Polskiego Państwa Podziemnego, wykorzystując zwyczaj licznego odwiedzania Grobów Pańskich przez mieszkańców Warszawy, wybrały kościół św. Anny na miejsce patriotyczno-religijnych prezentacji, dających Polakom szczególne pokrzepienie. Symbolika Grobów Wielkanocnych była związana z aktualną sytuacją okupowanego kraju. Do tradycji tej nawiązywano również w latach 80-tych XX wieku. Autorem projektów plastycznych grobów w latach 1940-1946 i 1980-1988 był plastyk Stanisław Miedza-Tomaszewski [2].

W czasie Powstania Warszawskiego kościół św. Anny został zajęty przez Niemców, zamieniony przez nich w punkt obronny [1]. W kościele mieściła się kwatera gestapo. W zakrystii urządzono bunkier. Kościół stanowił element fortyfikacji. Niemcy rozwiesili pomiędzy kościołem a domami po drugiej stronie Krakowskiego Przedmieścia kurtynę zszytą z koców i zasłon. Dzięki tej zasłonie mogli w miarę bezpiecznie poruszać się niewidzialni przez polskich strzelców [8]. Okna zakrystii zamurowano płytami chodnikowymi z pozostawieniem strzelnic, skąd ostrzeliwano brzeg praski. Pod koniec 1944 roku dachy kościoła powtórnie zostały spalone. W ciągu zimy w wyniku zawilgocenia murów sklepienia odpadły z nich tynki wraz z polichromią [1]. Po Powstaniu świątynia miała być zburzona. W podziemiach przygotowano otwory w ścianach, w których umieszczone miały zostać ładunki wybuchowe. Na szczęście Niemcy nie zdążyli tego zrealizować [8].

Po 1945 roku kościół został zabezpieczony prowizorycznym dachem [11], pokrytym blachą miedzianą. W marcu 1946 roku silny wiatr zwalił schodkowy szczyt zachodni, który przebił sklepienie i uszkodził parapet chóru. Szczyt ten zrekonstruowano w żelbetonie i naprawiono wewnętrzne szkody [1].

Kościół został starannie odrestaurowany w latach 1946-1962 [14]. W 1950 roku odnowiono elewacje świątyni, odkrywając prawie wszystkie zachowane mury gotyckie w elewacjach, wieży przy prezbiterium i wnęki, pozostałości po przejściach do nawy, a także unikalne gotyckie pomieszczenie ze sklepieniem na jednym ośmiobocznym słupie pod starą częścią zakrystii (zniszczone częściowo w latach 1976-1980), pozostałe mury pokryto tynkiem. Wszystkie prace konserwatorskie, rekonstrukcyjne i odkrywcze prowadzone były przez Beatę Trylińską, która od czasów okupacji niemieckiej aż do swej śmierci w 1973 roku była konserwatorem tej świątyni. Epitafium jej poświęcone zawieszono w kaplicy Loretańskiej [1].

W 1949 roku zreperowano prospekt organowy i jego parapet, zniszczone rzeźby konserwował i rekonstruował rzeźbiarz Stanisław Jasiewicz, a całość pozłocił Eugeniusz Kuś. Mała kapliczka Pana Jezusa otrzymała nowy ołtarzyk i oryginalną polichromię ścian naśladującą srebrną blachę z rytymi przedstawieniami, wykonaną przez Pawłowską [1]. Odbudowano również wieżę [22].

25 września 1953 roku ksiądz Stefan Kardynał Wyszyński. Prymas Polski wygłosił swoje ostatnie kazanie przed aresztowaniem przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa [22].

Osuwanie się skarpy

W latach 1947-1949 poprowadzono tunelem Trasę W-Z. Wskutek usunięcia mas ziemi, w marcu 1949 roku [8] nastąpił zsuw geologiczny warstw piasku po glinach morenowych na skutek sączenia się wód podskórnych [17]. Zaczęła obsuwać się apsyda, część prezbiterium i kaplica bł. Władysława z Gielniowa [2]. Odpadały fragmenty tynku sklepień i łuku tęczowego. Pierwsze rysy dostrzeżono 16 kwietnia 1949 roku [8]. 27 kwietnia wstrzymano budowę trasy W-Z [8]. Dla rozpoznania budowy geologicznej wykonano 25 otworów geologicznych o głębokości od 15-20 m [8].

Dla stabilizacji gruntu wykonano u stóp skarpy masywną ścianę betonową o stopie szerokości 4 m. wysokości 6 m i długości przeszło 30 m. Wwiercono też dwa rzędy pali (43 sztuki), jeden bezpośrednio przy kościele, drugi na zboczu wzgórza. Pale wykonano z rur stalowych średnicy od 14 do 10 cali i głębokości od 13 do 17 metrów [17]. Rury przechodziły przez górne warstwy piasku i glin morenowych i były zagłębione co najmniej pięć metrów w poznańskie iły. Razem wpuszczono 525 metrów rur o średnicy 14 cali i 200 metrów o średnicy 16 cali [8]. Pale zostały wewnątrz zabetonowane. Równocześnie ze wzmacnianiem gruntu przystąpiono do odwadniania nieruchomej części terenu systemem elektroosmozy. Osiągnięto w ten sposób osuszenie nie tylko piasków, lecz również i glin [17]. W ciągu 7 tygodni z gruntu wypompowano 16500 l wody [8]. Założono też dokoła fundamentów pierścień długości około 60 metrów w postaci wieńca z prętów stalowych, łączonych przy pomocy spawania. Na poziomie sklepień założono ściągi stalowe (dwa poprzeczne, jeden podłużny i jeden skośny w absydzie) [17].

Niebezpieczeństwo powstrzymali inżynierowie pod kierunkiem prof. Władysława Żenczykowskiego [2] głównie dzięki metodzie zwanej elektropetryfikacją (cebertyzacją, zeskaleniem gruntu) [25]. Zabezpieczenia wykonano w ciągu 12 dni. Całkowi stabilizację ruchu mas ziemi uzyskano po 30 dniach, a po 2 miesiącach otworzono kościół do użytku publiczności [17]. Po zabezpieczeniu kościoła nałożono żelazną konstrukcję dachu i pokryto go, wraz z kopułami kaplic i hełmem wieży, miedzianą blachą [1]. Przemieszczenia można obejrzeć współcześnie, wyraźne jest uszkodzenie łuku nad wejściem do kaplicy Władysława z Gielniowa [8].

Kościół został wpisany do rejestru zabytków w 1965 roku [2].

W 1978 roku ukończono prace przy odnawianiu ambony i ołtarzy [1].

3 czerwca 1979 roku Jan Paweł II odbywający swą pierwszą pielgrzymkę do ojczyzny spotkał się przed kościołem z młodzieżą, wygłosił homilię i poświęcił przyniesione krzyże. Wydarzenie to upamiętnia tablica przy wejściu [2].

W 1993 roku przeprowadzono całkowitą renowację fasady świątyni i wieży oraz wykonano ogrodzenie terenu przykościelnego, a w okresie 1995-1997 renowację ścian zewnętrznych świątyni, łącznie z rektoratem oraz remont dachu wraz z zainstalowaniem nowego odgromienia [22].

2 kwietnia 2006 roku, w pierwszą rocznicę śmierci Ojca Świętego, obok tablicy upamiętniającej jego pielgrzymkę umieszczono jego ostatnie słowa skierowane do młodych „Szukałem Was, Wy teraz przyszliście do mnie, za to Wam dziękuję” [3].

W 2009 roku, w czasie remontu torów tramwajowych na trasie W-Z [3] zauważono pojawienie się nowych rys na budynku kościoła. Przeprowadzone ekspertyzy wykazały, że nie ma zagrożenia dla świątyni [2], chociaż niektóre z nich miały szerokość 5 mm [8]. Eksperci uznali, że główną przyczyną pojawiania się pęknięć oraz ruchów skarpy jest brak odprowadzania wody deszczowej. Podjęto więc prace polegające na naprawie rynien oraz systemu odprowadzania wody do kanalizacji [3]. Założono też urządzenia monitorujące ewentualne ruchy budowli (inklinometry [8]) [2].

W 2011 roku budynek klasztorny od strony ulicy został wyremontowany [3].

W 2012 roku w odnowionej Kaplicy Loretańskiej odsłonięto pomnik upamiętniający ofiary katastrofy w Smoleńsku [7].

W 2013 roku zostały odrestaurowane znajdujące się w zakrystii intarsjowane meble, z umieszczonymi na nich humorystycznymi napisami co do przeznaczenia, m.in. „tu komże i mszały szukać się kazały” [3].